Ünite 6: Çoklu Engellilere Beceri Öğretimi

Giriş

Özel gereksinimli bireylerin bağımsız olarak toplumsal yaşama katılımları özel gereksinimli birey, çevresi ve toplumsal yönden önem taşımaktadır. Bu aynı zamanda yasal bir haktır, Engelliler Hakkında Kanun’da “Engellilerin bağımsız yaşayabilmeleri ve topluma tam ve etkin katılımları için erişilebilirliğin sağlanması esastır.” şeklinde belirtilmektedir. Hedeflenen beceriler gerekli düzenlemeler ve uyarlamalar yapılarak kazandırıldığında özel gereksinimli bireylerin bağımsız yaşam becerileri düzeyleri ve toplumsal yaşama katılım düzeyleri artacaktır.

Çoklu Engellilere Beceri Öğretimi

Beceri, bireyin sahip olduğu yeterlikler doğrultusunda gerçekleştirdiği faaliyetlerdir. Özel gereksinimli bireylerin eğitim almalarındaki temel amaç bireyin ihtiyaçları doğrultusunda bağımsız yaşam becerilerini kazanabilmeleridir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta bir birey için işlevsel olan bir becerinin başka bir birey için işlevsel olmayabileceğidir.

İşlevsel Becerileri Belirleme

Öğretilecek becerilerin seçiminde becerinin öğrenci ve ailesi açısından işlevsel olması oldukça önemlidir. Öğrenci için öncelikli becerilerin, yani işlevsel becerilerin belirlenmesi için tüm gelişim alanları formlar/envanterler, aile görüşmeleri ve çocuğun çevresini inceleme yoluyla öğrencinin yapabildikleri ve yapamadıkları belirlenir. Ortaya çıkan beceri listesinde öncelikli olarak en sık kullanılan, öğrencinin öğrenme aciliyeti olan becerilere öncelik verilerek bir eğitim planı hazırlanır. İki tür beceri vardır:

• Tek basamaklı beceriler: Başlangıcı ve bitişi kolay ayırt edilebilen becerilerdir. Nesne ismi söyleme, tabela okuma vs.
• Zincirleme beceriler: Birkaç davranışın bir araya gelerek daha karmaşık bir davranış oluşturmasıdır. Çorap giyme, bardaktan su içme vs.

Çoklu Engellilerde Beceriye İlişkin Performans Düzeyini Belirleme

Özel gereksinimli birey için öğretilecek beceriye karar verilmesinin ardından, becerinin ne şekilde, hangi koşullarda öğretileceği, öğrenci bu beceriyi hangi düzeyde gerçekleştirirse öğrendi olarak kabul edileceği belirlenir. Bunun için yapılacak 3 temel iş şu şekildedir:

• Öğrencinin var olan performans düzeyinin belirlenmesi,
• Öğretim programının hazırlanması ve öğretimin yapılması,
• Öğretimin değerlendirilmesi.

Öğrencinin Var Olan Performans Düzeyinin Belirlenmesi

Becerilerin öğretilmesinde öğrencilerin becerinin herhangi bir basamağını gerçekleştirip gerçekleştiremedikleri, hangi noktalarda zorlandıklarının, hangi noktalarda ne tür yardımlara ihtiyaç duyduklarının belirlenmesi; öğrencilere kendi ihtiyaçları doğrultusunda yardımcı olabilmek adına önem taşımaktadır. Bu sebeple öğretilecek beceriye karar verilmesinin ardından öğrencinin bu beceriyi hangi ölçüde bildiği, hangi basamaklarını yaparken zorlandığı, hangi basamaklarında ne tür yardımlara ihtiyacının olduğunun belirlenmesi için, seçilen beceri analiz edilir.

Beceri analizi, karmaşık ya da çok basamaklı davranış ya da becerilerin küçük, öğretilmesi kolay alt beceri basamaklarına ayrılması olarak tanımlanır Dört farklı beceri analizi yapma yolu vardır, bunlar:

• Yapılış sırasına göre beceri analizi
• Gelişimsel aşamaya göre beceri analizi
• Güçlük düzeyine göre beceri analizi
• Becerinin yapısal analizi

olarak karşımıza çıkmaktadır.

Yapılış sırasına göre beceri analizi becerinin uygulanmasında izlenen adımların sıralanmasıdır. Daha çok zincirleme beceriler için kullanılır. Beceri basamakları yapılış sırasına göre sıralanırken bazen en baştan en sona doğru sıralanır, buna ileri zincirleme yöntemi denir. Bazı beceriler ise son adımdan başlanarak ilk adıma doğru sıralanır. Buna geriye zincirleme yöntemi denir.

Gelişimsel aşamaya göre beceri analizi öğretilecek becerinin ön koşul niteliğine göre hiyerarşik olarak sıralanmasıdır. Öğretmenlerin öğretilmesi planlanan beceri için ön koşul niteliği taşıyan becerileri belirlemeleri ve öğrencilerine bu beceriyi ancak ön koşul becerileri sağlar hâle geldikten sonra öğretmeye başlamaları gerekmektedir. Gelişimsel aşamaya göre beceri analizi, öğretilmesi hedeflenen becerinin kendi içindeki çeşitlilikleri arasında hiyerarşik olarak bir sıralama yapılması, bu hiyerarşideki hangi basamaktan itibaren öğretime başlanması ve ne şekilde ilerlenmesi gerektiği konusunda öğretmene yol göstermektedir.

Güçlük düzeyine göre beceri analizi, öğretilecek becerinin kendi alt konularının kolaydan zora doğru sıralanmasıdır. özel gereksinimli öğrenciler basitten zora doğru öğretim ilkesi çerçevesinde, öncelikli olarak öğrenilmesi daha kolay olan öğretimin başlangıcında başarısızlık yaşamamaları ve öğrenme motivasyonların düşürülmemesi adına daha kolaylıkla başarabilecekleri beceriler ile öğretime başlanması gerekmektedir. Bu sebeple öğretilmesi hedeflenen beceriler güçlük düzeyine göre analiz edilmelidir.

Yapısal analiz, bir beceri için belirlenen uzun dönemli amaca ulaşana kadar, beceriyle ilişkili kabul edilebilir ilerlemeleri ifade eden kısa dönemli amaçların farklı özellikler açısından ölçütlerinin tanımlanmasıdır. Beceriler yapısal olarak altı farklı şekilde analiz edilmektedir: Yönergesine göre becerinin yapısal analizi,

• Sunum şekline göre becerinin yapısal analizi,
• Gerekli görülen niteliklere göre becerinin yapısal analizi,
• Yeterli görülen süreye göre becerinin yapısal analizi,
• Doğruluk düzeyine göre becerinin yapısal analizi.

Yönergesine göre beceri analizi öğrenci için becerinin öğretimi esnasında kullanılacak yönergelerin aşamalandırılmasıdır. Öğretilmesi hedeflenen beceri yapısal olarak analiz edildikten sonra hangi basamaktan itibaren öğretim yapılacağına ya da hangi basamakta ne tür yardımlar sunularak öğretim yapılacağına karar verilir. Bu aşamada iki farklı performans alım şekli karşımıza çıkmaktadır: Tek fırsat yöntemi ve çoklu fırsat yöntemi

Tek Fırsat Yöntemi: Öğretilmesi hedeflenen becerinin yapısal olarak analiz edilmesinin ardından, öğrencinin performans düzeyi belirlenir. Bunun için becerinin ilk basamağından itibaren tüm basamaklarda öğrenciye yönerge sunulur. Öğrencinin yönergeyi gerçekleştiremediği basamağa gelindiğinde durulur ve kalan basamaklar değerlendirilmez.

Çoklu Fırsat Yöntemi: Öğretilmesi hedeflenen becerinin yapısal olarak analiz edilmesinin ardından, öğrencinin performans düzeyi belirlenir. Bunun için becerinin ilk basamağından itibaren tüm basamaklarda öğrenciye yönerge sunulur. Öğrencinin yönergeyi gerçekleştiremediği basamakta sözel ipucu sunulur. Öğrenci sözel ipucu ile basamağı yerine getiriyorsa öğretmen ileride bu basamakta sözel ipucu vererek öğretim yapmayı hedefler. Eğer öğrenci sözel ipucu sunulduğu hâlde bu basamağı gerçekleştiremiyorsa model olur. Öğrenci bu basamağı öğretmenin model olması durumunda hâla gerçekleştiremiyorsa öğretmen bu basamağın öğretiminde fiziksel yardım ipucunu kullanarak öğretim yapmayı hedefler.

Sunum şekline göre beceri analizi öğrencinin beceriyi tam olarak öğrenebilmesi için ne tür bilgilendirmenin, hangi yolla yapılacağının belirlenmesidir.

Gerekli görülen niteliklere göre beceri analizi becerinin belli bir niteliğe uygun şekilde tamamlanmış olmasının gerekli görüldüğü durumlarda becerinin niteliğine ilişkin ölçütlere göre aşamalandırılmasıdır.

Yeterli görülen süreye ilişkin olarak becerinin yapısal analizi Becerinin belli bir süre içinde tamamlanmış olmasının gerekli görüldüğü durumlarda becerinin süresine ilişkin ölçütlere göre aşamalandırılmasıdır.

Doğruluk düzeyine ilişkin olarak becerinin analiz edilmesi becerinin belli düzeyde doğrulukla tamamlanmış olmasının gerekli görüldüğü durumlarda becerinin doğruluk düzeyine ilişkin ölçütlere göre aşamalandırılmasıdır.

Öğretim Programının Hazırlanması ve Öğretimin Yapılması

Öğrencinin öğretilmesi hedeflenen beceriye ilişkin var olan performansının belirlenmesinin ardından, beceri öğretim programı hazırlanır. Beceri öğretim programında aşağıdaki ögeler bulunur:

• Amaçlar
• Öğretim ortamı ve materyaller
• Pekiştireçler Öğretim zamanı
• İpucu işlem süreçleri ve öğretim yöntemleri
• Öğretimdeki ilerlemelerin kaydedilmesi
• Kazanılan becerilerin sürekliliğinin sağlanması
• Kazanılan becerilerin genellenmesi

Öğretilmesi hedeflenen beceri için öğrencinin var olan performansı belirlendikten sonra, bu performans düzeyine göre uzun ve kısa dönemli amaçlar belirlenir. Uzun dönemli amaç, öğrencinin o beceriyi bağımsız şekilde yapar hâle getirilmesidir. Ancak becerinin kendisinin tek bir seferde kazanılması ya da öğrenciye kazandırılması mümkün olmamaktadır. Bu sebeple beceriyi bağımsız şekilde yapabilmesi için, beceri daha küçük parçalara ayrılır ve bu küçük parçaların her biri bir kısa dönemli amaç olur. Öğrenci bu kısa dönemli amaçların tamamını yapabilir hâle geldiğinde, uzun dönemli amaca da ulaşmış olacaktır.

Pekiştirme, davranışın gerçekleştirilmesinin hemen ardından, ortama hoşa giden çekici bir uyaranın eklenmesi veya ortamdan hoşa gitmeyen bir uyaranın geri çekilmesi yoluyla o davranışın ileride gerçekleşme olasılığının arttırılmasıdır Pekiştireçler iki türlü olabilir:

• Birincil Pekiştireçler: Bireyler için biyolojik olarak önem taşıyan yaşamsal gereksinimleri karşılamaya yönelik pekiştireçlerdir. Bu pekiştireçler yiyecek içecek pekiştireci ve duyusal pekiştireçlerdir.
• İkincil Pekiştireçler: Yaşamsal gereksinimleri karşılamayan ancak bireyler üzerinde olumlu etki yaratan pekiştireçlerdir. Bu pekiştireçler nesne pekiştireci, ayrıcalıklı pekiştireçler, etkinlik pekiştireçleri, sosyal pekiştireçler ve sembol pekiştireçlerdir.

Pekiştireçlerin verilme sıklığı pekiştirme tarifeleriyle belirlenir. Pekiştirme tarifesi denilen bu sıklıklar için aşağıdaki seçeneklerden yararlanılabilir:

Sürekli Pekiştirme Tarifesi: İstenilen davranış her oluştuğunda, öğrenciye davranışın oluşmasının ardından pekiştirecinin sunulmasıdır.

Aralıklı Pekiştirme Tarifesi: Sürekli pekiştirmeden farklı olarak her uygun davranıştan sonra değil, bazı uygun davranışlardan sonra pekiştireç sunulmasıdır.Oranlı ve zaman aralıklı olmak üzere iki farklı şekilde aralıklı pekiştirme yapılabilir.

Özel gereksinimli öğrenciler beceri basamaklarının nasıl gerçekleştirileceğini öğrenirken çeşitli yardımlara ihtiyaç duymaktadır. Bu yardımlar ipucu olarak isimlendirilir. Öğrencilere sözel ipucu, model olma ve fiziksel ipucu olmak üzere üç tür ipucu sunulabilir. İpuçlarının ne şekilde kullanılacağına, seçilecek öğretim yöntemleri ile karar verilir. Beceri öğretiminde kullanılabilecek yöntemlerden sıklıkla kullanılanlar; yanlışsız öğretim yöntemleri, doğal öğretim yöntemleri, doğrudan öğretimdir.

Yanlışsız Öğretim Yöntemleri, beceri ve kavramları en iyi biçimde öğrenmenin öğretim sırasında yapılan hatalarla değil, öğretim sırasındaki olumlu yanıtlar ve alıştırmalar aracılığıyla gerçekleştiği varsayımından hareket edilerek geliştirilmiş bir yaklaşımdır. Yanlışsız öğretim yöntemleri ile öğrencilere öğretim sırasında hata yapmalarına izin verilmeden öğretim gerçekleştirilmeye çalışılır. Yanlışsız öğretim yaklaşımında dokuz farklı yanlışsız öğretim yöntemi bulunmaktadır. Bunlar, sabit bekleme süreli öğretim, eşzamanlı ipucuyla öğretim, artan bekleme süreli öğretim, davranış öncesi ipucu ve sınamayla öğretim davranış öncesi ipucu ve silikleştirmeyle öğretim, aşamalı yardımla öğretim, ipucunun giderek artırılmasıyla öğretim, ipucunun giderek azaltılmasıyla öğretim, uyaran ipuçları ve uyarlamalarıdır.

Doğrudan Öğretim, öğretimi yapılacak içeriğin ardışık şekilde sıralanması, öğrencinin tam katılımı, öğretmenin düzeltici dönütler vermesi, ipuçlarının düzenlenmesi, ipuçlarının uygulanması ve geri çekilmesi anlamına gelir. Doğrudan öğretim yöntemi dört basamaktan oluşmaktadır: Güdüleme, model olma, rehberli uygulamalar, bağımsız uygulamalar.

Doğal Öğretim Yöntemleri öğrencinin çevresinde varolan fırsatların kullanılması ile gerçekleştirilen öğretim yöntemidir. Doğal öğretim iletişim, sosyal iletişim ve dilin geliştirilmesinde etkili şekilde kullanılır.

Özel gereksinimli öğrencilere beceri öğretildikten sonra, bu becerinin kullanılmadığı sürece ilerleyen zamanlarda unutulma ihtimali oldukça yüksektir. Bu sebeple öğrencilerin beceriyi öğretildikten sonra ilerleyen zamanlarda unutmadan beceriyi öğrendiği şekilde gerçekleştirebilmesi için becerinin sürekliliği sağlanmalıdır. Bunun için öncelikle, öğrencinin öğrendiği beceriyi gerçekleştirmesi için gereksinim yaratılmalıdır.

Öğrenciler kazandıkları beceriyi bazen farklı ortamlarda ya da daha farklı araçlarla gerçekleştirmekte zorlanabilmektedirler. Bu sorunların önüne geçebilmek için öğrencinin öğrendiği beceriyi genellemesinin sağlanması gerekmektedir. Becerinin genellenmesi, kazanılan becerinin öğretimin yapıldığı ortamdan başka ortamlarda, başka araçlarla, başka kişilerin varlığında ve başka yönergeler verildiğinde yapılmasıdır.

Hazırlanan öğretim programına göre öğretim gerçekleştirildikten sonra, her öğretim oturumunun sonunda beceri basamaklarının öğrenci tarafından ne düzeyde gerçekleştirilebildiği belirlenmelidir. Bunun için öğrencinin varolan performansının belirlenmesinde kullanılan tek fırsat veya çoklu fırsat yöntemine göre belirlenmiş beceri analizi basamaklarından oluşan tablodan yararlanılır. Her öğretim oturumunun son aşamasında, öğrencinin hangi beceri basamaklarını ne düzeyde yaptığına ilişkin tabloda gerekli işaretlemeler yapılır. Buna göre bir sonraki öğretim oturumunda hangi yardım düzeyi ile öğretim yapılacağına, eğer bağımsız olarak gerçekleştirdiği basamaklar varsa geriye hangi beceri basamaklarının kaldığına ve bir sonraki öğretim oturumunda hangi beceri basamaklarının çalışılacağına karar verilir.