Ünite 1: Çoklu Engellilerin Tanımı ve Kapsamı

Giriş

Her ne kadar pek çok farklı tanımı yapılmış olsa da, en genel anlamıyla çoklu engellilik birden fazla engele aynı anda sahip olma durumu olarak tanımlanabilir.

Çoklu Engellilik Tanımı ve Kapsamı

Ülkemizde Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde çoklu engellilik “birden fazla alanda yetersizlik” olarak ifade edilmiş ve “Birden fazla alanda görülen yetersizlik nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan birey” olarak tanımlanmıştır. Aynı zamanda bu yönetmelikte çoklu engellilik kavramının “ağır ve çok engellilik” anlamında da tanımlandığı görülmektedir. Bu tanımlama “çok ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey” tanımı kapsamında “Bireyin zihinsel yetersizliği yanında başka yetersizlikleri bulunması nedeniyle öz bakım, günlük yaşam ve temel akademik becerileri kazanamaması nedeniyle yaşam boyu bakım ve gözetime ihtiyacı olan birey” olarak yapılmıştır.

Bir başka tanımlama ise spesifik örnekler vererek çoklu engellilik durumunu şu yetersizliklerden iki veya daha fazlasına sahip olma durumu olarak açıklamıştır (Şafak, 2012):

• Görme engeli
• İşitme engeli
• Zihinsel gelişim geriliği
• Konuşma geriliği
• Ortopedik engel
• Öğrenme problemleri
• Otizm veya otizm benzeri davranışların eşlik ettiği iletişim sorunları
• Çeşitli nörolojik problemler (özellikle beyin felci)
• Bunlara benzer birtakım yetersizlikler

Görüldüğü üzere, bazı durumlarda çoklu yetersizlik kavramının, birden fazla gelişim alanında yetersizlik anlamında kullanıldığı gibi bazen de bir alanda ağır (ileri/ciddi) derecede yetersizlik anlamında kullanıldığı görülmektedir. Bunun sebebi, birden fazla yetersizliğin bir arada olması ile tek bir yetersizlikten ağır derecede etkilenmiş olmanın kişiyi aynı şekilde etkiliyor olmasıdır.

Karakteristik olarak çok engelli bireyler öz bakım becerilerini çok az düzeyde yerine getirebilirken birçoğunu henüz öğrenememişlerdir ya da hiç yerine getiremezler. İletişim becerilerinde, bilişsel, psiko-motor, sosyal ve duygusal becerilerde ciddi sınırlılıklar yaşamaktadırlar. Bu nedenle, çok engelli bireyler farklılaştırılmış ve daha yoğun bir eğitime gereksinim duyarlar.

Oluşum Nedenleri, Yaygınlık ve Farklı Çoklu Engellilik Durumları

Engelliliğin oluşum nedenleri farklı biçimlerde incelenebilir. Oluşum zamanına göre ele alındığında üç grupta inceleyebiliriz:

Doğum öncesi engel nedenleri şunlardır:

• Çeşitli kromozomal nedenler
• Akraba evliliği
• Hamilelik süresince yetersiz beslenme
• Soy geçmişinde kalıtımsal hastalık olması
• Hamilelik yaşının uygun olmaması (çok küçük ya da büyük olması)
• Hamilelikte doktor tavsiyesi dışında ilaç kullanılması
• Hamilelikte annenin sigara, alkol, uyuşturucu kullanması
• Hamilelikte iyonize röntgen ışınlarına maruz kalınması
• Ana baba arasındaki kan uyuşmazlığı
• Hamilelikte ateşli, bulaşıcı hastalık geçirme
• Hamilelikte kaza geçirilmesi veya travmaya maruz kalınması
• Hamilelikte aşırı stres veya zehirlenmeye maruz kalınması
• Hamilelikte sağlık kontrollerinin ve yapılması gereken testlerin yaptırılmaması
• Hamilelikte gereken vitamin ve minerallerin eksikliği
• Annenin yüksek tansiyon, kalp veya şeker hastalığı gibi hastalıklarının bulunması
• Fazla veya sık aralıkta hamile kalınması veya doğum yapılması

Doğum anı engel nedenleri şunlardır:

• Doğumda bebeğin oksijensiz kalması
• Doğumun erken veya güç olması
• Bebeğin düşük doğum ağırlığında doğması
• Doğumda bebeğin travma geçirmesi
• Doğumun sağlık kuruluşunda, sağlık personeli tarafından gerçekleştirilmemesi

Doğum sonrası engel nedenleri şunlardır:

• Bebeğin yetersiz beslenmesi
• Bebeğin gerekli testlerinin ve sağlık kontrollerinin yaptırılmaması
• Bebeğin aşılarının düzenli olarak yaptırılmaması
• Ağır doğum sarılığı
• Doğum sonrası bebeğin ağır ve ateşli hastalık geçirmesi
• Ev, iş, trafik kazaları
• Zehirlenme türleri
• Doğal afetler
• Ailenin ve çevrenin eğitimsizliği nedeniyle yanlış müdahalede bulunulması
• Bireylerin ihmal ve istismar edilmesi

Çok engelli bireylerin bu durumu yaşamlarının bazı olası nedenleri şu şekilde özetlenebilir:

1. Kromozom bozuklukları
2. Doğum sonrası nedenler
3. Erken doğum
4. Beyin/omurilik zedelenmesi
5. Enfeksiyon hastalıkları
6. Genetik bozukluklar
7. Kazalarda yaralanma

Çok engelli bireylerin genel olarak problem yaşadıkları bazı temel alanlar şunlardır:

1. Öğrenme hızları yavaştır.
2. Öğrenilenleri genelleme ve sürdürmede güçlük yaşarlar.
3. Genellikle ciddi iletişim sorunları vardır.
4. Davranış ve sosyal becerilerde güçlük yaşarlar.
5. Dikkat sürelerinde ve dikkat için ipuçlarını anlamada güçlük yaşarlar.
6. Gözlemler yoluyla ve rastlantısal öğrenmede güçlükleri vardır.
7. Kendi davranışlarını yönetme ve kontrol etmede, onları değerlendirmede ve kendini pekiştirmede güçlükleri vardır.
8. Fiziksel sorunlarına eşlik eden motor gelişim sorunları vardır.

Farklı Çok Engellilik Biçimleri

Türkiye’de yetersizlikten etkilenmiş bireyler eğitim imkânlarından yararlanabilmek için önce tıbbi tanı, daha sonra da eğitsel tanı almaktadırlar. Ülkemizde çok engelli bireyler tıbbi ve eğitsel tanılama aşamasında sahip oldukları birden fazla yetersizliğin isimlerinin bir arada kullanılmasıyla tanılanmaktadırlar. Türkiye’de zorunlu eğitim çağındaki yetersizlikten etkilenmiş tüm bireyler (3- 23 yaş) eğitsel tanılama sürecinden sonra okullara/sınıflara yönlendirilmektedirler.

Çoklu engelliliği beş ayrı kategoride inceleyebiliriz:

Zihin ve İşitme Engellilik

İşitme engeli, doğuştan olabileceği gibi farklı sebeplere bağlı olarak sonradan da ortaya çıkabilir. Ancak doğuştan işitme engelli olan bir birey bütün gelişim evrelerinde bu durumdan olumsuz etkilenir. İşitme engeline ek olarak down sendromu, zihinsel engel ya da otizm gibi farklı nörolojik problemler yaşayan bireyler bu grupta yer almakta ve zihin + işitme engeli olan birey olarak adlandırılmaktadır. İşitme kaybı olan bir bebeğe erken tanı konulmadığında; dil gelişimi, psiko-sosyal gelişim, çevreye uyum ve iletişimde gecikmeler ortaya çıkmaktadır. Bu durum çocuğun ilerleyen yaşlarda gerek okul gerek sosyal hayatının kısıtlanmaması açısından da büyük önem taşır. Tanı ne kadar erken dönemde konursa tedavi başarısı da o derece artmaktadır.

Zihin ve Görme Engellilik

Hem zihin engelli hem de görme engeli olan bir bireyin üstesinden gelmesi gereken iki büyük engeli vardır. Başat engel genellikle görme engeli değildir. Zihin ve görme engeli olan bir bireyin başat engeli zihinsel engelidir. Görme engelli olup normal gelişim gösteren bir birey Braille alfabesi gibi bazı alternatif teknikler kullanarak akranlarının öğrendiği şeyleri öğrenebilir ancak görme engeline ek olarak zihinsel engelli olan bireyde öğrenme daha yavaştır. Fakat eğitilebilir zihin ve görme engelli bireylere Braille alfabesi kesinlikle öğretilmelidir.

Zihin ve Fiziksel Engellilik

Fiziksel engellilik, doğuştan gelen bir anormalliği, hastalığın neden olduğu bozuklukları (örneğin çocuk felci) ve diğer nedenlerden kaynaklanan (örneğin serebral palsi) durumları içermektedir. Zihin engeli tek başına bireyin yaşamını olumsuz yönde etkileyen bir engeldir. Dolayısıyla bireyde zihin engeline ek olarak fiziksel bir engelde varsa durum daha da güçleşmektedir. Zihin ve fiziksel engelli olan çok engelli bireylerin eğitim ve diğer gereksinimlerini karşılamak, yaşadıkları sınırlılıkları en aza indirgemek için ciddi ortam ve eğitim uyarlamalarına ihtiyaç vardır.

Görme ve İşitme Engellilik

Görme ve işitme engellilik görülme olasılığı düşük ve kendi içerisinde çok değişkenlik gösteren bir engel durumudur. Bir bireyin görme ve işitme engelli olarak değerlendirilebilmesi için ciddi iletişim ve gelişim problemleri yaşamasının yanı sıra, farklı ortam ve eğitim uyarlamalarına ihtiyaç duyması gerekmektedir. Görme ve işitme engelli bireylerin %90’ı bir ya da birden fazla ek engele ya da sağlık problemine sahip olduğu için çoğu zaman görme ve işitme engelli yerine çoklu engelli olarak adlandırılmaktadırlar. Görme ve işitme engellilik erken doğum ya da çeşitli doğum komplikasyonlarına bağlı oluşabileceği gibi başka birçok sebebe de sahip olabilir. Çocukluk ve ergenlik döneminde menenjit, beyin zedelenmesi ya da kalıtıma bağlı olarak dha gelişebilir. Görme ve işitme engeli doğuştan olduğunda doğal öğrenme neredeyse imkânsızdır.

Görme ve Fiziksel Engellilik

Serebral Palsi, Spina Bifida ve Kas Bozukluğu genellikle fiziksel engele ek olarak görme engelinin bulunduğu durumlardır. Bazı durumlarda vücudun bütün bölümleri engelden etkilenirken bazı durumlarda kollar, bacaklar ya da vücudun bir kısmı etkilenebilir. Bazıları yardımsız bir şekilde yürüyebilirken bazıları koltuk değneği, yürüteç ya da tekerlekli sandalye kullanabilirler. En büyük ve en önemli kayıpları bağımsız yaşam, bilgiye erişim, diğerleriyle ve dış dünyayla iletişim alanında yaşarlar. Görme engeline bağlı olarak çevresindeki nesnelerin farkına varamaz ve normal gelişim gösteren, görme engeli olmayan akranlarının yaptığı gibi çevresini sürüklenerek, emekleyerek ya da yürüyerek araştırmak için onu motive edecek nesneleri göremezler. Ayrıca, kendi kendine hareket kabiliyeti oldukça düşük olduğu için öğrenme ortamlarında bulunma ve öğrenme sınırlı düzeyde gerçekleşmektedir.