Ünite 4: Çoklu Engellilerin Değerlendirilmesi

Giriş

Değerlendirme özel gereksinimli çocukların eğitiminde kritik öneme sahiptir. Gelişimsel ölçü araçları hazırlandığı gruba göre normları belirlenmiş olduğundan değerlendirilen çocuk hakkında karar vermeyi ve eğitim planlamayı sağlar. Diğer taraftan da çoklu özürlülerin değerlendirilmesindeki en önemli sıkıntılardan biri gelişime dayalı geliştirilmiş standart ölçü araçlarının maddelerinde iki gelişim alanının ortak yeterliliğine ve eşgüdümlü kullanımına dayalı yapılacak becerilerin olmasıdır.

Değerlendirme Süreci

Değerlendirme, ölçme sonucunu bir ölçüt ile karşılaştırarak ölçülen özellik hakkında bir karara varma işlemidir. Diğer bir deyişle değerlendirme; bireylerin akademik, davranışsal ya da fiziksel özellikler gibi gelişim alanlarına yönelik bilgilerin toplanması ve önceden belirlenmiş olan ölçüte göre bu bilgilerin birey açısından ne anlama geldiğine (olumlu veya olumsuz) ilişkin karar verilmesi işlemidir.

Değerlendirmenin Amacı

Değerlendirmenin ilk amacı genel eğitim müfredatına çocuğun erişimi için akranlarının seviyesini temel alan bir araç işlevi görmesidir. Değerlendirme; tanılama amaçlı olabildiği gibi, bireyin yeteneklerini, güçlü ve zayıf yanlarını ortaya çıkarmada da yardımcı olmaktadır. Öğrenmenin etkililiğinin değerlendirilmesi ve çocukla çalışanların çocuğun gelişimini izlemesi amacıyla belirlenen bir aralıkta değerlendirmeler tekrar edilmektedir. Kısacası, değerlendirme çocuğun öğrenmesinin sürekli gözden geçirilmesini ve öğrenme sürecindeki ilerlemesinin belirlenmesini sağlamaktadır.

Özel eğitim söz konusu olduğunda ise değerlendirmenin aşağıdaki konularda yapıldığı görülmektedir:

1. Tarama
2. Tanılama
3. Özel eğitime uygunluğu belirleme
4. Öğretimi planlama
5. Programdaki gelişmeleri izleme
6. Programı değerlendirme

Değerlendirmeye İlişkin Mevcut Yaklaşımlar

Değerlendirme sürecinde kullanılan yaklaşımlar genel olarak ikiye ayrılmaktadır:

Norma Dayalı Yaklaşım: Bu yaklaşıma göre çocuğun performansı, becerisi ve yeteneği, akranları ile ilişki içerisinde ölçülmektedir. Norma dayalı değerlendirme; belirli bir yaşta başarılması gereken becerilerin belirlenerek değerlendirilmekte olan çocuğun performansı ile karşılaştırılması şeklinde gerçekleşmektedir.

Norma dayalı testler için şu örnekleri verebiliriz:

• Psikometrik testler – eğitim psikologları tarafından kullanılan zekâ testleri (örneğin WISC-dil ve zekâ testi)
• Okuma testi – Neale, Spar, Salford ve Mc Millan
• Heceleme testi – Vernon
• Dil testi – Aston ve Reynell

Ölçüte Dayalı Yaklaşım: Bu yaklaşım öğrencinin başarı ve kazanımlarını çocuğun yapabildikleri ve yapamadıklarını temel alarak ölçmektedir. Bireyin performansını belirlenmiş olan bir ölçütle ilişkili olarak ölçmektedir.

Ölçüt bağımlı testlerin bazılarına şu örnekler verilebilir:

Gelişimsel Beceriler (Erken Yıllar)

• Dale’s Gelişimsel Rehberi
• Portage Erken Eğitim Programı

Dil

• RL Ölçeği – Broch ve League
• Aktif İletişim Tekniği (Active Communication Technique – ACT) – Helen Bradley
• Derbshire

Sosyal ve Günlük Yaşam Becerileri

• Bağımsızlığa Adım (Steps to Independence) – Best
• Bağımsızlığa Giden Yol (Pathways to Independence) – Jeffrey ve McConkey

Çoklu Engellilerin Değerlendirilmesi

Değerlendirmede Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar

Eğitimde kullanılan pek çok test ve ölçme aracı normal gelişim gösteren bireyleri esas alarak geliştirildiği için çok engelli bireyler için uygun değildir. Bu nedenle bireylerin değerlendirilmesi konusunda sınırlı sayıda uzman ve değerlendirme aracı bulunmaktadır.

Değerlendirme sürecinde uyarılma düzeyi büyük bir önem taşımaktadır. Çocuk motivasyonu ve ihtiyaçlarını artıracak bir ortama yerleştirildiğinde daha fazla eylem sergileyecek, böylece de uzman, değerlendirme yaparken gerçek performansı belirleme açısından daha fazla fırsat yakalayabilecektir. Ayrıca çocuğun değerlendirme esnasında kendini rahat hissetmesi ve sakin olması da diğer önemli noktalardandır. Tüm bunlara ek olarak çocuğun ortamda bulunduğu pozisyonu da değerlendirme sürecini etkilemektedir.

Değerlendirmede şu yöntem ve araçlardan yararlanılır:

1. Gözlemler
2. Görüşmeler
3. Kontrol listeleri
4. Ölçekler
5. Beceri analizleri

Bilişsel becerilere yönelik gerçekleştirilen değerlendirme, genel bilgi, hafıza, hesaplama, muhakeme, görsel-motor koordinasyon (yazma ve çizim gibi), sınıflama, problem çözme (yapboz gibi) ve görsel algıyı içermektedir.

Erken duyusal motor gelişimine ilişkin değerlendirme, bebek ve küçük çocukların çevrelerindeki nesneleri nasıl keşfettikleri ve elleri ile hareket ettiklerini; çevrelerinde olan görsel, dokunsal ve işitsel olayları nasıl algıladıkları ve tepki verdiklerini; motor eylemleri (erişme ve kavrama gibi) nasıl kontrol ettiklerini; yeni kavramları nasıl edindikleri ve sosyal oyuna nasıl katıldıklarını içermektedir.

İletişim becerilerine ilişkin değerlendirme, öğrencinin ortalama ifadelerini (örneğin jestleri, kelimeleri, dokunsal işaretleri), kelime hazinesini, anlama düzeyini, sembolleri kullanımını ve sosyal etkileşim becerilerini içermektedir.

Kişisel, davranışsal ve duyuşsal işlevde bulunma becerisi , öz saygı, problem davranışlar, dikkat aralığı, çalkantılı ruh hâli, temel rutinlerde dengesizlik (uyku ve yemek zamanı gibi), değişim ve geçişlere uyum sağlama gibi konularda sorun yaşandığında değerlendirilmektedir.

Sosyal ve uyumsal becerilerin ölçülmesi ise özbakım, oryantasyon, oyun, rutinler, giyinme, yeme, iletişim deneyimi, serbest zaman, iş ve kişiler arası etkileşim üzerine yoğunlaşmaktadır.

Değerlendirme Araçları ve Süreçleri

Değerlendirme araçları ve süreçlerinde, değerlendirme yapılacak olan çocuğa ilişkin talepler önemlidir. Bu talepler görme, işitme, dil, zekâ ve iş birliği davranışlarını içerebilmektedir. Aynı zamanda zaman kavramı ise değerlendirme sürecinde önemli bir yere sahiptir çünkü bazı araçlar haftalar sürebilecek ve sürekli ölçümleri gerektirecek bir yapıya sahip olmaktadır. Diğer önemli faktörler materyaller ve çevredir. Son olarak değerlendirme araçları esnek olmalıdır çünkü değerlendirme süreci boyunca farklı değerlendirme araçlarından yararlanma ihtiyacı duyulabilmektedir.

Çoklu engellilerin Değerlendirilmesinde Yararlanılan Kapsamlı Değerlendirme Araçları

Callier- Azusa Ölçegi- G Baskısı

Bu ölçek özellikle hem görme hem de işitme engeline sahip olan ya da ağır ve çoklu yetersizliğe sahip çocuklar için geliştirilmiştir.

Callier- Azusa Ölçeği- H Baskısı

Özellikle hem işitme hem de görme engeline sahip olan çocukların iletişim becerilerini değerlendirmek amacıyla geliştirilmiştir.

Carolina Müfredatı

Gelişimsel bir değerlendirmeyi içeren bu kapsamlı müfredat, doğumdan 3 yaşa kadarki gelişimsel aralıkta bulunan çocuklar için tasarlanmıştır.

İletişim Matrisi

Bu araç, gelişimin erken basamaklarında bulunan bireylerin ifade edici dil becerilerini değerlendirmek için tasarlanmıştır.

İletişim Boyutları

Bu araç, öğretmenler, eğitim uzmanları, dil ve konuşma terapistleri, psikologlar ve diğer hizmet sağlayıcıların ağır ya da ileri derecede zekâ geriliği ve görme ile işitme engeli olan çoklu yetersizliğe sahip çocukların, gençlerin ve genç yetişkinlerin iletişim becerilerini değerlendirmeleri için tasarlanmış kapsamlı bir iletişimsel değerlendirme ve müdahale kılavuzudur.

Hawaii Erken Öğrenme Profili

Doğumdan 3 yaşa kadar ve 3-6 yaş arası olmak üzere iki versiyonu bulunan Hawaii Erken Öğrenme Profili, kapsamlı bir gelişimsel temelli değerlendirme sağlamaktadır.

Ev Konuşması

Bu araç, klinikçiler, araştırmacılar ve hem görme hem de işitme engeline sahip çocukların aileleri tarafından ortak bir proje olarak geliştirilmiş, özellikle de ailelerin çocuklarını gözlemleyerek, edindikleri bilgileri düzenleyip belgelendirmelerine yardımcı olmak amacıyla geliştirilmiştir.

Kaynaşmış Beceri Değerlendirmesi

Bu araç, hem işitme hem de görme engeline sahip çocuklar ile çoğunlukla ağır düzeyde bilişsel bozuklukları olan çocukların değerlendirilmesi amacıyla tasarlanmıştır.

INSITE Gelişimsel Kontrol Listesi

0- 2 yaş ile 0- 6 yaş aralığındaki çocuklar için iki farklı versiyonu bulunan INSITE; kaba motor, ince motor, sosyal, duygusal, kişisel gelişim ve biliş, iletişim, görme, işitme ve dokunma gelişimini içeren kapsamlı bir gelişim ölçeğidir.

Kör ya da Görme Bozukluğu Olan Okul Öncesi Çocukları İçin Oregon Projesi

Kapsamlı bir gelişim ölçeği olan Oregon Projesi Envanteri: bilişsel, dilsel, görme yeterlilikleri; kişisel, sosyal gelişim düzeyi; ince motor, kaba motor ve dengeleyici beceriler gibi alanları kapsamakta ve özellikle kör ya da görme bozukluğu olan çocuklar için kullanılmaktadır.

Problem Çözme Becerisi Okul Envanteri ve Problem Çözme Becerisi Ev Envanteri

Problem Çözme Becerisi Okul Envanteri / SIPSS, hem işitme hem de görme engeline sahip olan çocuklar ile ağır ve çoklu yetersizliğe sahip çocukların nesne kullanımına ilişkin bilişsel becerilerini değerlendirmek amacıyla tasarlanmış, gözleme dayalı bir araçtır.

Vineland Uyumsal Davranış Ölçeği

Vineland Uyumsal Davranış Ölçeği, 0-90 yaş arası bireylerin uyumsal davranışlarını yaşa bağlı olarak değerlendiren standartlaştırılmış, kapsamlı bir araçtır.

Gözleme Dayalı Değerlendirme Araçları

Gözlemin en önemli amacı herhangi bir davranışın doğru ve güvenilir şekilde kayıt altına alınmasıdır. Gözlem esnasında bireyin belirli bir alandaki performansına odaklanılmakta ve doğru ve nitelikli bir ölçüm yapılması için gözleme dayalı değerlendirme araçları kullanılmaktadır.

Günlük Çözümleme

Günlükler uzman ya da eğitimci tarafından yazılan ve öğrencinin dosyasına koyulan genel yorumlar ve düşüncelerdir. Bu kayıtlar tarih, saat ve yer belirtilerek yapılmalıdır.

ABC Kaydı

Davranış öncesi ve davranış sonrasında neler olup bittiğine ilişkin, ayrıntılı bir biçimde veri toplamak için doğrudan gözlemlere yer veren kayıt türüdür. ABC kaydı ile hedef davranışa ya da davranışlara karar verilir.

Zaman Örneklemi

Bu gözleme dayalı kayıt tekniği, hedef olarak seçilmiş bir davranışın belirlenmiş zaman aralıklarında gözlemlenerek kaydedilmesini içermektedir.

Olay Kaydı

Bu kayıt tekniğinde başlangıcı ve bitişi açık bir şekilde belli olan sayılabilir davranışların hangi sıklıkta yapıldığının kayıt altına alınması amaçlanmaktadır.

Derecelendirme Ölçekleri

Derecelendirme ölçekleri; uygulamacının dikkatini sadece gözlem yaptığı birey ve ilgili özelliğe vererek, hedef beceriye ilişkin yargıda bulunup puanlama yaptığı araçlardır.

Beceri Analizi

Beceri analizi, bütün becerilerin kendisinden daha küçük parçalara bölünmesi ilkesine dayanmaktadır. Diğer bir deyişle; beceri analizi, öğrencinin öğrenmesini kolaylaştırmak için becerileri küçük basamaklara ayırmak ve bu sayede belirlenen hedeflere ulaşmak için öğretimde hangi sıranın izlenmesi gerektiğini belirterek ölçüt bağımlı ölçme araçlarının geliştirilmesine temel oluşturmaktadır.

Beceri analizini, yapılış sırasına göre ikiye ayırabiliriz:

• İleriye doğru zincirleme
• Geriye doğru zincirleme

Becerinin yapısal analizini ise şu başlıklar altında inceleyebiliriz:

• Yönergesine göre becerinin yapısal analizi
• Sunum şekline göre becerinin yapısal analizi
• Tepki şekline göre becerinin yapısal analizi
• Gerekli görülen niteliklere göre becerinin yapısal analizi
• Yeterli görülen süreye ilişkin olarak becerinin yapısal analizi
• Doğruluk düzeyine ilişkin olarak becerinin yapısal analizi

Farklı Gelişim Alanlarına Göre Beceri Değerlendirme Formu Örnekleri

Küçük Kas Becerilerinin Değerlendirilmesi

Küçük kas becerileri, gözlerin ve ellerin kaslarındaki hareketleri ya da hareketlerin birleşimini içermektedir. Normal gelişim gösteren bireylerin yanı sıra çoklu engellilerin de küçük kas becerilerinin geliştirilmesi önem taşımaktadır. Çoklu engelleri olan bireylerin bu becerisinin değerlendirmesinde kullanılabilecek formlar için kitabın 78-83 sayfalarındaki örneklere bakabilirsiniz.

Alıcı Dil Becerilerinin Değerlendirilmesi

Alıcı dil becerisi, bir bireyin çevresindeki şeylerin ifade ettiklerini anlamak için kullandığı beceriler olarak ifade edilmektedir. Alıcı dil becerileri, başkaları tarafından talep edilen isteklerin yerine getirilmesinde ve çevreyi anlayıp bağımsız bir şekilde hareket edebilmemizde önemli bir rol oynamaktadır. Çoklu engelleri olan bireylerin bu becerisinin değerlendirmesinde kullanılabilecek formlar için kitabın 84-86 sayfalarındaki örneklere bakabilirsiniz.

Özbakım Becerileri

Özbakım becerilerinin kazanılması, bireyin bağımsız bir şekilde yaşamını sürdürmesinin sağlanmasında büyük bir öneme sahiptir. Normal gelişim gösteren çocuklar; annebaba ve arkadaşlar gibi modeller ya da onlara tanınan fırsatlar aracılığıyla tuvalet eğitimi, giyinme, yemek yeme gibi temel özbakım becerilerini kazanabilirlerken özel eğitim gereksinimi olan çocukların özbakım becerilerini kazanabilmeleri gecikebilmektedir. Çoklu engelleri olan bireylerin bu becerisinin değerlendirmesinde kullanılabilecek formlar için kitabın 87-95 sayfalarındaki örneklere bakabilirsiniz.

Bilişsel Beceriler

Bilişsel gelişim; doğumdan başlayarak çevreyle etkileşimi ve çevrenin anlaşılmasını sağlayan bilginin edinilmesi, kullanılması, saklanması, yorumlanarak yeniden düzenlenmesi ve değerlendirilmesi aşamalarındaki tüm zihinsel süreçleri içine alan bir gelişim alanıdır. Bilişsel gelişim ve zekâ birbirini destekleyicidir. Çocukların tümünün gelişimsel becerileri, temel düzey olarak aynı yaşta aynı oranda gelişmeyebilmektedir. Çoklu engelleri olan bireylerin bu becerisinin değerlendirmesinde kullanılabilecek formlar için kitabın 96-98 sayfalarındaki örneklere bakabilirsiniz.