Ünite 4: Harçların Tanımı, Özellikleri, Çeşitleri

Harçların Tanımı

Harçlar, Anayasamızın 73. maddesinde vergiler ile birlikte yer almaktadır. Anayasamızda vergilerin kamu giderlerini karşılamak üzere alındığı belirtilmiş olmasına karşın, harçlarla ilgili olarak açıklayıcı bir tanımlamaya yer verilmemiştir. Diğer taraftan resim ise idare tarafından bir iş veya faaliyetin yapılması için verilen izin karşılığında alınan para olarak tanımlanmaktadır.

Merkezî yönetim bütçesinin geliri olan harçlar, 492 sayılı Harçlar Kanunu’nda düzenlenmektedir. Vergiler, herhangi bir kamu hizmeti ile ilişkilendirilmeksizin herkesten alınırken, harçlar, harca tabi kamu hizmetinden faydalananlardan alınmaktadır. Bir kamu hizmetinden faydalanılması için harç ödenmesi, bu kamu hizmetlerinin yerine getirilmesi için harçlardan elde edilen gelirin sadece bu hizmetlere kullanılacağı anlamına gelmemektedir. Tahsis (belirli gelirin belirli giderlere ayrılamaması) ilkesi gereğince merkezi yönetim bütçe gelirlerinden olan harçlar sadece harca tabi hizmetler için yapılan harcamalar için değil merkezi yönetim bütçe giderlerinin tamamı için kullanılabilir.

Diğer taraftan resim ise idare tarafından bir iş veya faaliyetin yapılması için verilen izin karşılığında alınan para olarak tanımlanmaktadır. Resim, bir iş veya faaliyetin serbestçe yapılmasının kamu tarafından engellenerek izne tabi tutulması sonucunda herkesin değil kısıtlı sayıda kişinin bu iş veya faaliyetine olanak sağlanmak suretiyle bunlara sağlanan olanağın karşılığı olarak da anlaşılabilir.

Harçlar ile resmin bir karşılığının olmasına rağmen vergilendirmede bir karşılık söz konusu değildir. Vergilendirmede kişiler arasında farklı uygulamalar yapılabilirken harç ve resimde bu farklılık sadece muafiyet ve istisnalar ile sınırlı tutulmuştur. Harç veya resim alınacak kişiler arasında söz konusu olabilecek ekonomik ve sosyal farklılıklar daha az veya daha fazla harç uygulaması yapılmasına neden olmamaktadır.

Piyasa fiyatı olmayan dolayısıyla pazarlanamayan hizmetten faydalanabileceklerin isteklerine bakılmaksızın üretilen ve sunulan mallar, kamusal mallar olarak ortaya çıkmaktadır. Bu giderleri karşılamak için kişilerin hizmetten faydalanıp faydalanmadığına bakılmaksızın vergi toplanır.

Kamusal veya özel faydanın birlikte ortaya çıktığı hizmetler yarı kamusal mal veya hizmetler olarak tanımlanmaktadır. Yarı kamusal mal veya hizmetlerin toplumun diğer fertlerinden bağımsız olarak kişiye özel faydası belirlenebiliyor ise o zaman bu hizmetten faydalanan kişinin toplumun diğer fertlerinden farklı olarak daha fazla bir bedel ödemesi gerekmektedir. İşte bu hizmetlerden yararlanan kişiden alınan paralara harç ismi verilmektedir.

Harçların Özellikleri

Aşağıda harçların genel özellikleri aşağıda açıklanmıştır:

Kanuna Dayanması

Anayasamızın 73. maddesine göre vergilerde olduğu gibi harçlar da ancak kanunla alınabilir, kaldırılabilir veya değiştirilebilir. Kanunilik ilkesi olarak kabul edilen bu ilke aynı zamanda kişilere hukuki güvenlik sağlar. Kişilerin harca dayalı bir hizmetten faydalanmadan önce alacağı hizmetin kendisine olan maliyetini tam olarak bilebilecek durumda olmaları kamu hizmetinden yararlanmaya başlama kararı için önemli olacaktır.

Maliye Politikasının Aracı Olarak Kullanılabilmesi

Vergilerde olduğu gibi harçlar da maliye politikası aracı olarak kullanılabilmektedir. Harç ölçüleri belirlenirken devletin teşvik ve sağlık gibi alanlardaki politikaları ile imtiyazlı işlerden kazanılacak gelirin yüksekliği dikkate alınmaktadır. Özellikle Belediye Gelirleri Kanunu içerisinde yer alan harçlar konusunda Cumhurbaşkanına belediyelerin büyüklükleri veya konuları itibarıyla yasal sınırlar içerisinde kalmak kaydıyla farklı tarifeler belirleme yetkisi verilmiştir. Bu kapsamda nüfusları itibari ile daha küçük olan belediyelerde daha düşük harçlar alınabilirken daha büyük belediyelerde daha fazla harçlar alınabilmektedir.

Hizmet Karşılığı Alınması

Harçlar, bölünebilir yarı kamusal hizmetlerden alınmaktadır. Vergilerden farklı olarak harç ödeyen, hizmetten doğrudan yararlanabilmekte ve özel bir fayda sağlayabilmektedir. Bu hizmetin verilmesi için harcın ödenmesi gerekmektedir.

Faydanın Ortaya Çıkması

Faydanın ortaya çıkması harcı gerektiren temel sebeptir. Eğer harç ödenmiş olmasına rağmen hizmet veya izin verilememiş ise harcı doğuran olay da gerçekleşmemiş demektir.

Hizmet Veren Kurumlar Tarafından Tahsil Edilmesi

Harçlar, harca konu hizmeti veren müessese / kurum tarafından tahsil edilir. Harç, merkezî yönetim bütçe gelir kalemlerinden ise tahsil edilen tutar Hazine ve Maliye Bakanlığına aktarılır. Yerel yönetim gelirleri arasında bulunan harçlar ise aynen bunlara ait vergilerde olduğu gibi yerel yönetimlerce tahsil edilir.

Faydanın Yarı Kamusal Hizmetten Kaynaklanması

Bir kamusal hizmetin harca tabi tutulabilmesi için hizmetin bölünebilir olması ve aynı zamanda topluma da faydası olması gerekir.

Hizmetin Talebe Bağlı Olması

Harcın ortaya çıkabilmesi için kişinin harca tabi işlemin yapılmasını veya iznin verilmesini talep etmesi gerekir.

Harç Alma Nedenleri

Harç alma nedenleri aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir:

Kamu Hizmetlerinin Finansmanı

Harçların anayasal dayanağı Anayasa’mızın 73. maddesinde yer almaktadır. Vergi, resim ve benzeri mali yükümlülüklerle birlikte vergi ödevinin konusunu oluşturur. Devlet, temel amaç ve görevlerini yerine getirirken bunlar için yapacağı kamu hizmetleri için maliyet yüklenmektedir. Kamunun yararlandığı bu hizmetlerin bedelinin bu hizmetlerden yararlananlardan alınması gerektiği açıktır. Kamu, hizmetlerini tam kamusal veya yarı kamusal olarak verebileceği gibi zaman zaman özel mal veya hizmet sunumu şeklinde de ortaya koyabilmektedir. Sosyal devlet anlayışının gelişmesi ile kamunun görev tanımının genişlemesi bu hizmetler için gereken kaynak ihtiyacını artırmaktadır. Hizmetlerin sürekli ve sabit gider ihtiyacını gerektirmesi nedeniyle kamunun düzenli gelir kaynaklarına da ihtiyaç artmaktadır. Vergi ödevi kapsamındaki mali yükümlülüklerin konulmasının temel amacı anayasada da açıkça belirtildiği gibi kamu harcamalarını karşılamaktır.

Hizmet Maliyetinin Adil Dağılımı

Genişleyen kamu hizmet ihtiyacı kamu gelirleri ile karşılanmak zorunda olmakla beraber faydalanma ölçüsünün de mümkün olduğu kadar kullanılması gereklidir. Nitekim vergi yükünün adil ve dengeli dağılımı maliye politikasının sosyal amacıdır. Bu yük dağıtılırken, mali gücü daha düşük olanlardan daha az, mali gücü yüksek olanlardan daha fazla alınması gerekliliğini ifade eden dikey adaletin yanında aynı mali güce sahip olanlardan aynı tutarda vergi alınmasını ifade eden yatay adaletin de gözetilmesi gerekmektedir.

Sağlanan Fayda veya Menfaatten Kamunun Pay Alması

Hukuk alanında meydana gelecek ve çoğunlukla mali gücünün artmasına sebep olacak olaylardan kişinin güvenli bir şekilde yararlanabilmesi için devletin garantisine veya iznine ihtiyaç duyulabilir. O hâlde harçları, hizmetten faydalananların hukukunda meydana gelen artışlardan kamunun payına düşmesi gereken pay olarak da nitelendirebiliriz. Bu durumda harçlar vergiye yaklaşmaktadır. Harçlar ihdas edilirken harca konu hizmetlerin maliyetinden ziyade kişiye sağladığı menfaatler dikkate alınmaktadır. Eğer harca konu hizmet beklenen faydayı ortaya çıkartabilecek nitelikte değil ise harcın iade edilmesi gerekmektedir. Örneğin gayrimenkul mülkiyetine sahip olabilmek için gayrimenkulün tescil edilmesi gerekir. Gayrimenkulün tapuda usule uygun olarak tescili için harç yatırılmış olmasına rağmen herhangi bir sebeple tescil işlemi gerçekleşmez ise işleme başlanılmış olsa dahi işlem tamamlanarak fayda sağlanamadığında harç iade edilir.

Diğer Kamu Gelirleri ile Harçların Mukayesesi

Kamunun zora dayanan gelirleri arasında vergi, resim, harç, fon, sosyal güvenlik primleri, şerefiye gibi mali yükümlülükler yanında kişilere kesilen adli, idari para cezaları ile trafik cezaları, ayrıca zamanında ödenmeyen mali yükümlülükler için uygulanan gecikme zam ve faizleri de bulunmaktadır. Bunlardan başka kamunun teşebbüs gelirleri, kamu mülklerinin satış veya kiralama gelirleri, bağışlama gelirleri gibi zora dayalı olmayan gelirleri söz konusudur. Harçlar nitelik itibarıyla vergi, resim şerefiye ve parafiskal gelirlerle karşılaştırması yapılabilir.

Vergi ile harç arasındaki temel ortak nokta her ikisinin de kamu giderlerini karşılamak için alınmasıdır. Harçlarla ilgili olarak mali güç ilkesi benimsenmemiştir. Harçlar, Anayasa’nın vermiş olduğu yetki ile çıkartılan kanunlardaki uygulaması bakımından hizmetten faydalananı hedef almıştır.

Harç ile resim arasındaki temel farkı, hakkı doğuracak işlem için özel bir hizmet verilip verilmediği yönünden ayırt edebilmek mümkündür.

Parafiskal gelirler ile harçlar arasındaki benzer yön her ikisinin de özel bir hizmet karşılığında alınmasıdır. Ancak parafiskal gelirlerde vergilere benzer şekilde bir hizmet alınmasa bile vergilerde olduğu gibi karşılıksız bir ödeme yapılması da gerekebilir.

Harca konu kamu hizmeti faydası doğrudan işlemin yapılması ile ortaya çıkmaktadır. Şerefiye de ise hizmet kişi hukukunda meydana gelen faydayı ortaya çıkarmak için değil başka amaçlarla yapılmakta fayda, dolaylı olarak ortaya çıkmaktadır.

Harç Çeşitleri

Harç adı altında alınan kamu gelirleri ile ilgili olarak uygulamada en sık karşılaşılanlar gelirleri genel yönetim bütçesine dahil olan ve 492 Sayılı Harçlar Kanunu’nda düzenlenmiş olan harçlar ile 5597 Sayılı Yurt Dışına Çıkış Harcı Hakkında Kanun kapsamında alınan yurt dışına çıkış harcı, yerel yönetim bütçesine dahil olan 2464 Sayılı Belediye Gelirleri Kanunu’nda yer alan harçlar ile cezaevi yapımında kullanılmak üzere 2548 Sayılı Ceza Evleriyle Mahkeme Binaları İnşası Karşılığı Olarak Alınacak Harçlar ve Mahkumlara Ödettirilecek Yiyecek Bedelleri Hakkında Kanun kapsamında alınan ceza evi yapı harcı şeklindedir.

Harç çeşitleri aşağıdaki gibi sıralanabilir;

• Yargı Harçları
• Vergi Yargısı Harçları
• Noter Harçları
• Tapu ve Kadastro Harçları
• Konsolosluk Harçları
• Pasaport, Vize, İkamet Tezkeresi ve Dışişleri Bakanlığı Tasdik Harçları ve Yabancılara Verilecek Çalışma İzin Belgesi Harçları
• Gemi ve Liman Harçları
• İmtiyazname, Ruhsatname ve Diploma Harçları
• Trafik Harçları
• Belediye Gelirleri Kanununda Yer Alan Harçlar
• Diğer Harçlar