Ünite 7: İşlem Döngüleri ve Denetimi

Denetimde Döngü Yaklaşımı

İşlem döngüsü yaklaşımı denetçinin yapacağı denetime konu olan finansal tabloları; işlemler, hesap kalemleri veya grupları itibarıyla incelemek yerine bu finansal tablo kalemlerini birbirleriyle ilgili işlemlerle birlikte inceleyebilecek şekilde ve finansal bilgilerin güvenirliği konusunda önemli bilgi sağlayan iç kontrollerin değerlendirmesinde önemli birer araç olan bölümlere ayırarak yürütmesidir. Her bir döngü denetim sonunda yapılan çalışmaların birleştirilerek sonuçların değerlendirileceği bir denetim alanı olarak ele alınır. Denetçilerin döngüleri belirlerken her bir döngünün kontrol amaçlarını da belirlemesi gerekir.

Döngü yaklaşımına göre gerçekleştirilen bir denetimde döngüdeki işlemler, hesap kalanları ve bu hesap kalanlarına ilişkin belgelerin sunumu ve açıklanmasına yönelik üç temel yaklaşım geliştirilir.

• Denetçi denetimde döngü yaklaşımını uygularken aşağıdaki inceleme yöntemlerini kullanır. Döngü kapsamındaki işlemlere ilişkin testler: İşletme faaliyetlerinin belirlenmesi, bu faaliyetlerle ilgili hesapların, belge ve kayıtların tespiti; işletmenin faaliyetlere uyguladığı akış şemaları, iç kontrol soru formları gibi kontroller, anahtar iç kontrollerin belirlenmesi ve kontrol zayıflıklarının tespit edilerek kontrol riskinin değerlendirilmesi, anahtar kontrollere kontrol ve tözel testlerin uygulanması
• Hesap kalanlarına ilişkin detaylı testler: her bir hesabı etkileyen işletme riskinin değerlendirilmesi, işlemlere ilişkin kontrollerin kontrol riskinin değerlendirilmesi, kontrollerin test edilmesi ve tözel testlerin yapılması, her hesaba analitik inceleme yöntemlerinin uygulanması, planlanan bulma riskine karar verilmesi ile planlanan denetim kanıtı miktarının belirlenmesi, denetim teknikleri, örneklem seçimi ve zamanlamanın yapılması, denetim programının hazırlanarak uyulması
• Finansal tablolarda sunum ve açıklamalara ilişkin testler; finansal tablolarda sunulan hesap ve açıklamaların denetim amaçlarını karşılayıp karşılamadığının incelenmesi.

Satışlar ve Tahsilat Döngüsünün Denetimi

Satış ve tahsilat döngüsünün temel amacı finansal tabloların hesap kalanlarının finansal raporlama standartlarına ne ölçüde uygun olduğunun belirlenmesidir.

Dört işlem türü mevcuttur;

• Satış işlemi ve tahsilat işlemi
• İadeler
• İndirimler
• Değersiz ve şüpheli alacaklar

Bu döngünün denetim basamakları şunlardır:

1. Satış ve tahsilatla ilgili işletme faaliyetlerinin anlaşılması , denetçi açısından öncelikli olarak gereklidir. (s:166 Tablo 7.1)
2. Satış faaliyetlerine ilişkin kontrol testleri ve tözel testler (s:167, Şekil 7.3): satışlara ilişkin iç kontrollerin yapısı ve işleyişi ile ilgili bilgi toplama (s:167, Tablo 7.2), satışlara ilişkin planlanan kontrol riskini değerlendirme (s:169, Tablo 7.3), satışlara ilişkin kontrol testlerinin ve tözel testlerin kapsamını belirleme (s:170, Tablo 7.4) şeklinde aşamalı olarak yapılır.
3. Satış iade ve indirim işlemlerine ilişkin kontrol testleri ve tözel testler, denetçinin, önemlilik düzeyleri ve iade ile iskontoların gerçek olup olmadığı konularını dikkate alarak, bütün satış işlemleri için uyguladığı yöntemleri aynı şekilde satış iadeleri ve indirimleri işlemleri için de uygulamasıdır.
4. Tahsilat işlemlerine ilişkin kontrol testleri ve tözel testler (s:174, Tablo 7.6), denetçinin, satışlar işlem döngüsünde uyguladığı metodolojiyi tahsilat işlemlerine de uygulamasıdır.
5. Şüpheli alacaklar ve karşılık ayırma işlemlerinde , denetçinin dikkat etmesi gereken en önemli konu, denetlediği işletme personelinin zimmetine geçirdiği bir tutarı gizlemek için şüpheli işlemlere atmış olması ihtimalidir.
6. Satışlar ve tahsilat döngüsünde yer alan hesapların kalanlarına ilişkin detaylı testler ve finansal tablolarda sunum ve açıklamalara uygulanacak ek kontroller, (s:177, Tablo7.8 ve s:178, Tablo7.9) basamağında denetçi, satış ve tahsilat döngüsündeki hesapların kalanlarını etkileyen işlemlerin, kontrol testlerini ve tözel testleri tamamladıktan sonra bütün hesap kalanlarının detaylı incelemesini yapar.

Satın Alma ve Ödemeler Döngüsünün Denetimi

Satın alma işlemleri ve ödemeler ile birlikte üretim yapan işletmelerde bakım onarım gibi harcamalara ilişkin alış ve hesaplar da bu döngüye dahil edilir.

Satın alma ve ödemeler döngüsünün süreci satışlar ve tahsilat döngüsüne benzer metot ile yürütülür:

1. Satın alma ve ödemeler ile ilgili işlemler ve hesaplar (s:179 Şekil 7.4) ile belge ve kayıtların (s:179, Tablo 7.10) belirlenmesi işlemleri gerçekleştirilir.
2. Satın alma faaliyetlerine ilişkin kontrol testleri ve tözel testler in uygulan süreci maddeler halinde aşağıda verilmiştir.
   • Satın alma işlemlerine ilişkin iç kontrollerin yapısı ve işleyişi ile ilgili akış şemaları, iç kontrol soru formu, kontrolleri test etme metotları ile bilgi toplanması,
   • Satın almalara ilişkin planlanan kontrol riskini değerlendirilmesi,
   • Satın alma işlemlerine ilişkin kontrol testlerinin ve tözel testlerin kapsamını belirlenmesidir.
3. Alış iade ve indirim işlemlerine ilişkin kontrol testleri ve tözel testler aşaması, denetçinin, tüm alış işlemlerine uygulanan yöntemlerin aynı şekilde uygulanmasını kapsar.
4. Ödeme işlemlerine ilişkin anahtar iç kontrollere kontrol testleri ve tözel testler aşamasında denetçi ödeme işlemlerindeki kontrolleri amaca yönelik olarak uygular.
5. Alış ve ödeme işlemleri denetim programı oluşturulur.
6. Alış ve ödeme döngüsünde yer alan hesapların kalanlarına ilişkin detaylı testler (s:181, Tablo 7.11) uygulanır.

Ücretler ve Personel Döngüsünün Denetimi

Çalışanların hak edişleri ve yapılan ödemeler bu döngüde değerlendirilir (s:184, Şekil 7.5). Diğer döngülerdeki gibi işletme faaliyetlerinin anlaşılması, hesaplar, belgeler ve kayıtların tespiti gereklidir. Diğer döngülerden farklı olarak sadece ücret işlemleri yer almaktadır (s:185, Tablo7.13). İnsan kaynakları, zaman kartları ve bordro hazırlama, ödeme ve ücretlerden kesilen vergi ve sigorta bildirgelerinin düzenlenmesi gibi işletme fonksiyonları yürütülmekte, personel işe alma, çıkarma, terfi, zam, ücret azaltma, işçilik zaman kartları, tahakkuk ve ödeme belgeleri gibi belgeler kullanılmaktadır.

Stoklar ve Maliyet Döngüsünün Denetimi

Stoklar önemli bir bilanço kalemidir. Stoklarda yer alan kalemler diğer döngülerle de ilişkili olduğundan kendine özgü bir denetim alanı olarak ele alınır (s:186, Şekil7.6). Üretimde kullanılan madde ve malzeme alışları, alış ve ödememeler döngüsüyle, işçilikler, ücret ve personel döngüsüyle, satılan mamul maliyeti ise satış ve tahsilat döngüsüyle ilişkilidir.

Denetim süreci şu şekildedir:

1. İşletme faaliyetleri ve belgeleri (s:187, Şekil7.7)
   • Satın alma süreci
   • Giriş
   • Depolama
   • İşleme tabi tutma
   • Mamulleri depolama
   • Sevkiyat
2. İşlem ve hesapların denetimi
   • Üretim ile ilgili girdilerin sağlanması ve kaydedilmesi
   • İşletme içi varlık ve maliyetlerin akışı
   • Mamullerin satış sevki, geliri ve maliyeti kaydı
   • Stok varlıklarının kontrolü ve fiziki gözlem testleri
   • Stok kayıtlarındaki fiyatlandırmalara ve envanter listelerine detaylı bakiye testleri

İşletmeye Kaynak Sağlanması ve Geri Ödemeler Döngüsünün Denetimi

İşletmenin faiz karşılığı borçlanarak kaynak temini ve bunların geri ödenmesi ile öz kaynak temini ve temettü ödenmesi işlemlerini kapsamaktadır. İşlem sayısı az ama tutarları büyük olabilir. Bu döngüde denetim amacı doğruluk ve tamlıktır.

Denetim süreci aşağıdaki basamakları kapsar:

1. İşletmeye kaynak sağlanması ve geri ödemeler döngüsünde yer alan hesapların denetimi sırasında denetçi işlemlerden çok kalanlar ile detaylı inceleme testleri aracılığıyla inceler.
2. Borçlanmayla ve kaynakla ilgili hesaplara uygulanacak detaylı kalan testleri ile bilgilerin gerçekliğinin teyidi sağlanır.

Para Varlıklarının Denetimi

İşletmelerde nakit kasası kalanı genellikle önemsiz tutarlardır bu nedenle genelde banka hesap kalanlarının denetimine odaklanılırsa da dönem sonunda nakit akışlarının büyük olması ve nakit varlıkların suistimal edilme olasılığının yüksek olması sebebiyle bu hesapların denetimi önemlidir. Denetçinin; denetim amaçları açısından bu hesaplarda görünen kalanların gerçekten var olduğunu, işletmeye ait para varlıklarının tamamının kayıtlara yansıtılmış olduğunu, hesaba yansıyan işlem ve kalan tutarlarının doğru olduğunu, işlemlerin uygun şekilde sınıflandırılarak doğru ve dönemsellik esasına uygun şekilde hesaplara yansıtıldığını, bu varlıklar üzerindeki hakların işletmeye ait olduğunu, finansal tablolarda uygun şekilde sınıflandırılıp sunulduğunu ve ilgili bilgilerin yeterli ve anlaşılabilir şekilde açıklandığını ortaya koyması gereklidir. (s:191, Şekil7.10).

Kasa banka hesaplarına uygulanacak detaylı kalan testleri şöyledir:

1. İşletme riskinin bu hesaplara etkilerinin dikkate alınarak kabul edilebilir önemli yanlışlık riski ve doğal riskin değerlendirilmesi
2. Bu hesaplara ilişkin iç kontrollerin belirlenmesi, kontrol riskinin değerlendirilmesi
3. Bu hesap ve işlemlere ilişkin iç kontrollerin ilgili sözleşme ve yasal gereklere uygunlukları da dahil olmak üzere test edilmesi
4. Tözel testlerin uygulanması
5. Analitik inceleme yöntemleri kullanılarak tutarlılık testlerinin yapılması
6. Finansal tablolarda yer alan sunum ve açıklamaların uygun yeterli ve anlaşılabilir olduğunun incelenmesi.