Ünite 7: Devlet Borçlanma Araçlarının İkincil Piyasaları

Kamu Borç Yönetimi ve İkincil Piyasalar

Ekonomik amaçlarla ilişkili ekonominin borç tutarının, miktarının ve yapısının değişikliklere uğrayabilmesi kamu borç yönetimidir. Ekonominin içinde bulunduğu duruma göre değerlendirmeler yapılır ve ekonomik politikaya destek olacak şekilde düzenlemelere gidilebilir. Kamu borç yönetiminin ana amacı, devlet finansmanın ihtiyaçlarını ve buna bağlı olarak borçlanma stratejilerinin geliştirilip uygulanması, maliyet ve risk hedeflerinin sağlanması ile borçlanma araçlarının oluşturulup geliştirilmesidir.

- Kamu Borç Yönetiminin Amacı ve Kapsamı:

Birincil ve ikincil piyasaların etkinleştirilmesi ve likidite artımı ile kamu finansman ihtiyacı ve iç-dış piyasalardaki gelişmeler minimum maliyet ile karşılanır. Devlet finansman ihtiyacının karşılanması kamu borç yönetiminin ana amacıdır. Devlet borçlanma likiditesini artırıcı ve risk primi azaltıcı borçlanma yöntemlerine başvurulur. İkincil piyasaların ana hedefi menkul kıymete likidite kazandırmak ve bir fiyat üreterek rekabetçi ortam oluşturmaktır.

- İkincil Piyasaların Önemi ve Gerekliliği:

Birincil piyasa, menkul kıymetlerin ilk defa tasarruf sahipleri ile buluştuğu piyasalardır. İkincil piyasa ise birincil piyasada ihraç edilen menkul kıymetlerin ilk ihraç sonrası alınıp satıldığı piyasalardır. İkincil piyasaların önem ve gerekliliğinin bazıları;

1.Rekabetçi bir ortam sağlar ve borçlanma maliyetini minimize eder.

2.Yatımcıların karşılaştığı riskleri azaltır ve kamu borçlanma maliyetini azaltır.

3.Menkul kıymete likidite kazandırır ve fiyat üretir.

4.Borç yöneticilerine gösterge sunar.

5.Özel sektör ikincil piyasalarının da oluşmasını sağlar.

6.Bankaların portföylerini daha rahat yönetmelerini sağlar.

7.Faiz maliyetlerinin düşmesini sağlar.

8.Yabancı yatırımcılarında devlet borçlanma araçlarını talep etmesini sağlar.

• İkincil Piyasalar için Gerekli Şartlar:

İkincil piyasaların faaliyeti kurumsal, vergisel, idari ve yönetsel yapıların uyum içinde çalışmasını gerektirir. Rekabet esastır. Bu bağlamda bu rekabeti oluşturacak katılımcı sayısının çokluğu gerekir. Tüm katılımcılara bilgiler doğru ve tarafsızca verilmeli ve asimetrik enformasyonların önüne geçilmelidir. İşlem maliyetleri düşük olmalıdır. Kamu en büyük görev payına sahip olup katılımcılara eş değer davranılması gerekmektedir. Ayrıca kamu borçlanma sınırlarının belirlenmesi gibi faaliyetlerle piyasalara güven pompalamalıdır. Kamu piyasa ihtiyaçlarına göre pozisyon almalı ve gerekli piyasa ihtiyaç araçlarını ihraç etmelidir. Endeksli, değişken faizli yabancı para üzerinden borçlanma gibi araçların ihracını sürdürmelidir. Ayrıca ikincil piyasalar vergi oranlarından ve bunun yarattığı işlem hacimleri yükünden etkilenir.

Devlet Borçlanma Araçlarının İkincil Piyasaları

Gelişen yeni ihraç teknikleri ile devlet borçlanma araçlarının ikincil piyasalarında ciddi gelişmeler meydana gelmiştir. Tahvil, bono piyasaları çeşitlenmiş özel ilişki temelli borçlanmadan piyasaya dayalı borçlanmaya geçilmiştir. T.C. adına hazine müsteşarlığı uzun vadeli borçlanma araçları ile devlet borçlanma araçlarının merkezindedir.

• Devlet Borçlanma Araçlarının İşlem Yaptığı İkincil Piyasalar:

Artık üçüncül, dördüncül piyasalardan dahi söz etmek mümkünken kamu ve özel kesimin borçlanma araçlarının piyasaya çıkarıldığı piyasalar birincil; ihraç sonrası borçlanma araçlarının ticaretinin yapıldığı piyasalar ise ikincil piyasalar olarak adlandırılmaktadır.

a.İMKB Tahvil ve Bono Piyasası: Repo, sabit getirili herhangi bir menkul kıymetin belli bir süre sonunda önceden tespit edilmiş şartlarda geri alma taahhüdünde bulunarak satımdır. Menkul kıymeti geri satmak üzere alan tarafta ters repo yapar. Tahvil ve bono piyasası ise sabit getirili menkul kıymetler üzerindeki işlemlerin rekabete açık bir şekilde yapılmasını sağlar. 17 Haziran 1991’ kurulmuştur ve yatım fiyatlarının piyasada rekabete açık şekilde belirlenmesini sağlar. Tahvil ve bono piyasalarında işlem görecekler Kamuyu Aydınlatma platformunda duyurulduktan sonra ikinci iş günü işlem görmeye başlar.

b.İMKB Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası: Türk sermaye piyasalarının uluslararası piyasalarda rekabet gücünü arttırma amaçlı olup Türk ve yabancı yatırımcılara ürün ile hizmet çeşitliliği sunmaktadır. Burada Uluslararası Tahvil Piyasası ile Euro tahvil Pazarlık İşlemler Platformu faaliyet göstermektedir.

• Borsa Dışı Piyasalar:Organize bir borsa dışında yapılan işlemleri kapsayan, esnek ve gayri resmî nitelikte olup aracı kuruluşların haberleşerek menkul kıymetlerin el değişimini borsa dışında gerçekleştirdiği piyasalar tezgah üstü piyasalar olarak adlandırılır. Belirli bir yerde olmayan bu piyasa iletişim teknolojilerinden faydalanan aracılarca yapılır. Bu piyasa üyeleri bir araya gelmeden borçlanma araçlarının alım satımını yapabilmektedir.

İkincil Piyasalar ve Piyasa Yapıcılığı Sistemi

Kamu borç yönetimi iç borçlanmada düşük maliyet ayrıca piyasalarda ciddi bir dalgalanmaya sebep olmayacak satış takvimi oluşturarak borç yönetiminin etkinliğini arttırmaktadır. Buna bağlı olarak gelişmiş ülkelerde birincil piyasada sürekli ve etkin borçlanmanın sağlanması ile kamu borç maliyetlerinin düşürülmesi ayrıca ikincil piyasada likiditenin arttırılması amaçları için piyasa yapıcılığı sistemi mevcuttur. Piyasa yapıcılar, devlet borçlanma araçlarını ihraç eden Hazine ile piyasa arasında kendilerine tanınmış ayrıcalıklardan faydalanarak kar elde etmeyi amaçlayan kuruluşlardır.

• Piyasa Yapıcılığı Sisteminin Amacı ve Kapsamı;

Arz talep dengesini korumak için sayılı kuruluşça yürütülen fiyat dalgalanmalarını önleme sistemi piyasa yapıcılığıdır. Bir tür tampon görevi gören aracıdır. Kamu borç maliyetini düşürecek bu sistemi pek çok ülke kullanmaktadır. Farklı ülkelerde farklı isimlerle anılan piyasa yapıcılar farklı tarihlerde ülkelerce tecrübe edilmiştir. Birincil ve ikincil piyasalarda verimlilikle likiditeyi arttıran bir sistemdir. Risk primi yüksek sahalarda piyasa yapıcılarca bu risk değeri indirgenir. İhalelerde alınan devlet borçlanma araçlarını birbirlerine ya da başkalarına satan piyasa yapıcılar ikincil piyasayı oluşturur. Bu şirketler hazinece seçilir. Ülkemizde bu sistem 4749 sayılı kanunca ifade edilmiştir. 2000 yılında geçilen bu sistem 2000 ve 2001 krizlerinden sonra askıya alınmış ancak 2002 yılında tekrar yürürlüğe girmiştir.

• Piyasa Yapıcıların Yeterlilik Kriterleri;

Resmi açıklama esas alınarak görev alan piyasa yapıcıların belli koşul ve kriterleri sağlamaları gerekir. Yeterli fona sahip olmaları istenir ve bu bağlamda sermaye rasyolarına bakılır. Düzenli ve yeterli raporlama kapasiteleri dikkate alınır. Piyasa yapıcılar bankalar, sigorta ya da faktoring şirketleri olabilir. Ancak ülkemizde finansal varlıkları dikkate alınınca bankalar piyasa yapıcılık görevini üstlenmişlerdir.

• Piyasa Yapıcılara sağlanan haklar:

Öncelikle şu tanımlara dikkat edilmelidir. Piyasa yapıcıların devler iç borçlanma senedi ihalelerinde ihale günü saat 11.00’den önce verilen ihale sistemine göre ihalede oluşan fiyat veya ortalama fiyattan alım teklifine rekabetçi olmayan teklif denir. Daha önceden belirlenmiş fiyatlardan T.C Merkez Bankası kanalıyla yapılan DİBS satışı ise TAP satışları olarak isimlendirilir. Piyasa yapıcılara tanınan haklar ise;

1.‘Türk DİBS Piyasa Yapıcısı’ ünvanını kullanma.

2.Teminatsız ihalelere katılma müsaadesi

3.Rekabetçi olmayan teklif sunabilme

4.İhale sonrası teklif verebilme

5.Para piyasalarında müsteşarlıkca yapılacak nakit işlemlerini yapma

6.TAP satışlarından faydalanma

7.DİBS ihraçlarına aracılık etme

8.Geri alım ve değişim ihalelerine katılabilme

9.İki temsilci ile Piyasa Yapıcılı Danışma Kurulu toplantılarına katılabilme

10.DİBS ödünç alma ve verme işlemlerine taraf olabilme.

• Piyasa Yapıcılığı Sisteminin Amacı ve Kapsamı;

1.Birincil piyasa yükümlülükleri:

Üç ayda bir asgari olarak Müsteşarlıkca ihraç edilen DİBS’lerin net tutarının 0.6 ile çarpılması ve piyasa yapıcı sayısına bölünmesi ile elde edilen tutarı ayrıca Müsteşarlıkca ihale edilen DİBS’lerin net tutarının 0.36 ile çarpılması ile piyasa yapıcı sayısına bölünmesi ile elde edilen tutarı birincil piyasadan almakla yükümlüdürler.

2.İkincil piyasa yükümlülükleri:

Piyasa yapıcının herhangi bir ayda aylık yükümlülüğünden fazla almış olduğu tutar bir sonraki ay yükümlülüklerinden mahsup edilir. Piyasa yapıcılar alım yükümlülüklerini sözleşmede ifade edilen katsayılar dikkate alınarak gerçekleştirebilir. Her üç ayda bir maddenin birinci fıkrasında yer alan yükümlülükler yenilenir ve bunu piyasa yapıcı yerine getirmelidir. Piyasa yapıcı ikincil piyasa likiditesini sağlamalıdır. Piyasa yapıcı Müsteşarlıkça talep edilen veri ve raporları hazırlayıp sunmakla yükümlüdür. Piyasa yapıcı diğer piyasa yapıcılarla birincil piyasayı tehdit edecek bir anlaşma yapamaz.