Ünite 4: Dış Borçlanma

Giriş

Ülke içinde yerleşik bulunan kişi ve kuruluşların ülke dışındaki kuruluşlardan dış kredi sağlaması dış borçlanma olarak adlandırılmaktadır. Dış borçlanma döviz ile yapıldığından milli gelire yeni kaynaklar ilave edilmesi ve döviz cinsinden yeni ödeme imkânları yaratılması söz konusu olmaktadır. Bu nedenle dış borcun alındığı dönemde ülkenin milli geliri ve yatırım kapasitesi artmaktadır. Gelişmekte olan ülkeler için dış borçlanmanın yatırım sürecindeki rolü çok önemlidir. Ancak dış borçlanmanın verimli alanlarda kullanılması gerekmektedir.

Dış Borçlanma Kaynakları

Brüt dış borç stoku kamu kesimi, Merkez Bankası ve özel kesimin belirli bir tarih itibariyle birikmiş dış borçlarının toplam miktarıdır. Dış borçlanma özel alacaklılar ve resmi alacaklılar olmak üzere iki kaynaktan sağlanmaktadır. Resmi kaynaklı dış borçlar iki taraflı ve çok taraflı borçlar olarak ayrılabileceği gibi, özel kaynaklı borçlar da parasal ve parasal olmayan kuruluşlardan sağlanan borçlar olarak ikiye ayrılmaktadır. Hükümet kuruluşları (kamu finansmanı kuruluşları, merkez bankaları, merkezi hükümetler ve resmi kalkınma bankaları) ve uluslararası ekonomik ve mali kuruluşlar yurt dışında yerleşik resmi alacaklıları oluşturmaktadır. Parasal kuruluşlar (bankacılık dışı finansman kuruluşları, özel yatırım ve kalkınma bankaları, yabancı ticari bankalar ve yerli ticari bankaların yurtdışı şubeleri ve diğer kuruluşlar) ve parasal olmayan kuruluşlar yurt dışında yerleşik özel alacaklıları oluşturmaktadır.

Resmi Alacaklılar: Hükümet Kredileri

Bir devletin başka bir devlete kredi vermesi şeklinde gerçekleşen dış borçlanma iki yanlı kredi olarak tanımlanmaktadır. Bu kredilere hükümet kredileri adı da verilmektedir. Alacaklara göre yapılan sınıflandırmada yer alan ikili anlaşmalarla hükümetlerden alınan krediler; kredi talebinde bulunan ülke ile kredi veren ülkenin aralarında yaptıkları anlaşmalar çerçevesinde sağlanan fonlardır. Kredilerin ülkeye ya da mala bağlı olarak kullandırılması iki yanlı kredilerde sıklıkla görülmektedir. Bir devletin başka bir devlete kredi vermesi şeklinde gerçekleşen dış borçlanma, iki yanlı kredi olarak tanımlamaktadır.

Resmi Alacaklılar: Uluslararası Ekonomik ve Mali Kuruluşlardan Sağlanan Krediler

Uluslararası kuruluşlar birden fazla ülke arasında gerçekleştirilen anlaşmalarla oluşturulmakta ve ülkelerin sınırlarını aşan bir alanda faaliyette bulunmaktadır. II. Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle birlikte, ekonomik sorunların tekrar yaşanmaması amacıyla, uluslararası ekonomik ve mali kuruluşlar faaliyete geçirilmiştir. Amacı ekonomik buhranların tekrar yaşanmasını önlemek olan finansal kuruluşlar, kuruldukları dönemlerde gelişmekte olan ülkelere daha istikrarlı pazar ve iş birliği imkânı sağlamaya çalışmıştır. Uluslararası ekonomik ve mali kuruluşlardan sağlanan kredilere çok yanlı krediler denilmektedir. Çok yanlı krediler uluslararası ekonomik ve mali kuruluşlar ile bölgesel mali kurumların uygun şartlarda ve daha çok ekonomik kalkınma amaçlı verdikleri kredilerdir. IMF, Dünya Bankası, Uluslararası Finans Kurumu, Uluslararası Kalkınma Birliği, Avrupa Yatırım Bankası bu kuruluşlara örnek olarak verilebilir. Uluslararası Para Fonu (IMF), küresel parasal iş birliğini teşvik etmek, finansal istikrarı sağlamak, uluslararası ticareti kolaylaştırmak, yüksek istihdamı ve sürdürülebilir ekonomik büyümeyi teşvik etmek ve dünyadaki yoksulluğu azaltmak için çalışan 189 ülkeden oluşan bir uluslararası kuruluştur. 1945 yılında oluşturulan IMF’ye üye 189 ülke bulunmaktadır. IMF’nin öncelikli amacı, uluslararası ödemeler sisteminin istikrarını sağlamaktır. SDR (Özel Çekme Hakları) IMF tarafından meydana getirilmiş uluslararası bir rezerv birimidir. SDR bir döviz sepeti olarak tanımlanmıştır ve bu sepet günümüzde avro, Japon yeni, İngiliz sterlini ve Amerikan dolarından oluşmaktadır. Bir üye ülkenin talebi üzerine, IMF yardımı genellikle ülkenin uygulamayı kabul ettiği ve ödemeler dengesindeki sorunlarına çözüm getirecek olan ekonomi politikalarının uygulanmasıyla ilgili şartları içeren bir anlaşma çerçevesinde sağlanmaktadır. Bu anlaşmanın altında yatan iktisadi program söz konusu ülke ile IMF tarafından oluşturulmakta ve IMF’nin Yönetim Kuruluna Niyet Mektubu olarak sunulmaktadır. Anlaşmanın Kurul tarafından kabul edilmesiyle, üye ülkeye sağlanan kredi program uygulandıkça taksitler hâlinde verilmektedir. Niyet mektupları hükümetlerin izleyeceği ekonomik politikalara ilişkin olarak IMF başkanına hitaben yazılan politika beyanı niteliğinde metinlerdir. IMF’nin farklı kredi türleri şunlardan oluşmaktadır:

• Stand-by Düzenlemeleri: Stand-by düzenlemeleri ile üye ülkeye, kısa vadeli ödemeler dengesi sorunlarını aşabilmesi için, 36 ayı aşmayacak şekilde genellikle 12-18 aylık süre zarfında, ülkelerin kotasıyla ilişkilendirilen belli bir miktara kadar kaynak kullanabilme olanağı sağlanmaktadır.
• Genişletilmiş Fon İmkânı: Temel ekonomik reformlar gerektiren orta ve uzun vadeli ödemeler dengesi sorunları yaşayan ülkeler için geliştirilmiştir. Bu nedenle düzenlemenin süresi stand-by düzenlemesinden daha fazla olup 3 ila 4 yıl olabilmektedir. Vade süresi ise 4 yıl 6 ay ve 10 yıl arasında değişmektedir.
• Genişletilmiş Kredi İmkânı: Genişletilmiş fon imkânının düşük gelirli ülkeler için karşılığı olan kredi türüdür.
• Esnek Kredi Hattı: Güçlü ve istikrarlı ekonomik politikalara sahip ülkelerin herhangi bir koşul aranmadan yeterli miktarda fon kaynağına hızlı bir şekilde erişim sağlaması ve temel olarak krizlerin önlenmesi amacıyla uygulamaya konulmuştur.
• İhtiyati Likidite Hattı: Güçlü ve istikrarlı ekonomik politikalara sahip ancak bölgesel veya küresel ekonomik ve finansal krizlerden etkilenen, fiili veya potansiyel ödemeler dengesi ihtiyacı bulunan ve Esnek Kredi Hattı İmkânı için uygunluk kriterini yerine getiremeyen ülkelerin yararlanması için oluşturulmuş bir imkândır.
• Hızlı Finansman Aracı ve bunun düşük gelirli ülkeler için karşılığı olan Hızlı Kredi İmkânı, emtia fiyatı şokları, doğal afetler ve iç kırılganlıklar gibi sebeplerle acil ödemeler dengesi ihtiyacı olan ülkeler için hızlı yardım sunmaktadır.

Dünya Bankası Grubu içinde Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası, Uluslararası Kalkınma Birliği, Uluslararası Finans Kurumu, Çok Taraflı Yatırım Garanti Kuruluşu, Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözümü Merkezi yer almaktadır.

Özel Alacaklılar

Ticari bankalar, bankacılık dışı finansman kuruluşları, özel yatırım ve kalkınma bankaları ve parasal olmayan kuruluşlar özel kaynaklı dış borçlanma kaynaklarıdır. Uluslararası para piyasasından kredi alma yoluyla sağlanan dış borçlanmalardan, kullanımları tamamen ticari esaslara dayanan kredilerdir. Bir bankalar grubunun (sendika) borç alacak hükûmet, kurum veya kuruluşa büyük miktarda fon sağlamak amacıyla bir araya gelerek borç vermesi sendikasyon kredisi olarak adlandırılır. Sendikasyon kredilerinde faiz oranları genellikle LIBOR (Londra’da bankaların birbirlerine verdikleri borçlar için uyguladıkları faiz) oranlarının referans alınmasıyla oluşmakta ve ek olarak kredi verilecek kuruluşun risk derecesine göre artı eklemeler yapılabilmektedir.

Uluslararası tahvil ihracı Yabancı tahviller, bir şirketin veya devlet kurumunun (hazine, belediyeler vb.) belirli bir yabancı piyasada satılmak üzere çıkardığı uzun vadeli borçlanma araçlarıdır. Yabancı tahvillerin iki temel özelliği vardır. Birincisi; belirli bir yabancı paraya sahip, o yabancı paranın ait olduğu ülke piyasasında satışa sunulmalarıdır. İkincisi; yabancı ülkenin yasalarına uygun şekilde çıkarılmış olmalarıdır. Dünyadaki en büyük yabancı tahvil piyasaları ABD, İsviçre, Japonya ve Lüksemburg’dur. Uluslararası piyasalarda tahvil ihraç etmek isteyen ülke ve işletmelerin kredi derecelendirme almaları ve bu derecelendirmeden aldıkları reytinglerle ihracı gerçekleştirmeleri gerekmektedir

Dış Borçların Sınıflandırılması

Dış borçlar; vadelerine göre, faiz durumuna göre, borçlularına göre ve finansman türlerine göre sınıflandırılabilmektedir. Vadeye Göre Yapılan Sınıflandırma dış borcun vadesi, kredinin anlaşma tarihi ile son anapara geri ödemesinin yapıldığı tarih arasındaki süredir. Faiz Ödeme Türlerine Göre Yapılan Sınıflandırma uluslararası tahvil piyasalarında ihraç edilen üç tahvil türü bulunmaktadır. Bunlar; sabit faizli uluslararası tahviller, değişken faizli uluslararası tahviller ve hisse senedine dönüştürülebilir uluslararası tahvillerdir. Dış borçların borçlulara göre sınıflandırılması; özel garantisiz borçlar, kamu borçları ve kamu garantili borçlar şeklinde yapılmaktadır. Finansman türlerine göre dış borçlar; kalkınma kredileri, teknik yardımlar, bağışlar, savunma kredileri şeklinde dörde ayrılabilmektedir. Kalkınma kredileri; proje-program kredileri, serbest krediler bağlı krediler, satıcı kredileri, borç ertelemeleri ve röfinansman kredileri şeklinde sınıflandırılabilir. Dış proje kredisi, projelerin gerçekleşmesi için herhangi bir dış finansman kaynağından sağlanan finansman imkânını ifade etmektedir.

Kredi Değerliliği ve Dış Borçlanma

Hazinenin ülke dışı kaynaklardan borçlanması büyük ölçüde ülkenin kredi değerliliği (kredibilitesi) ile ilgilidir. Kredi derecelendirme kuruluşlarının şirketlere, borç araçlarına ve ülkelere verdikleri notlar, yatırımcıların paralarını yönlendirecekleri şirket ve ülkeyi belirlemelerine yardımcı olmaktadır. Ayrıca borçlanmak isteyen şirket ve ülkeler için de faiz miktarını belirleyerek borç maliyetini oluşturmaktadır. Ülke kredi derecelendirmesinin temelini oluşturan faktörler kurumsal etkinlik ve politik riskler, ekonomik yapı ve büyüme beklentileri, likidite ve uluslararası yatırım pozisyonu, mali performans ve esneklik ile devlet borç yükü ve parasal esnekliktir.

Dış Borçların Sürdürülebilirliği

Dış borçların yönetimi, iç borçlara göre daha titiz bir çalışma ve planlama gerektirmektedir. Çünkü ülke adına verilen taahhütler, ülkelerin geleceğini doğrudan etkileyecektir. Dış borçlarda kredi riski çok önemli bir faktördür. Borcun ödenmemesi durumunda, ülke güvenilirliğini kaybedebilecek, belki de tekrar dış piyasalardan borçlanma olanağını ortadan kaldırabilecektir. Herhangi bir ülkenin ne kadar borçlanması gerektiği iki faktör tarafından yönetilmektedir: Ekonomi ne kadar yabancı sermayeyi verimli emebilir ve dış ödeme sorunları riski olmadan ne kadar borç geri ödemesi yapılabilir. Sürdürülebilir dış borç geri ödemelerinin rahatlatılmasına veya yeniden yapılandırılmasına başvurmak zorunda kalmadan bir ülkenin, mevcut ve gelecekteki borç servisi yükümlülüklerini tam olarak karşılamaya izin veren borç miktarını temsil etmektedir. Dış borcun sürdürülebilir düzeyinin belirlenmesi için çeşitli göstergeler önerilmiştir. Önerilen göstergelerin çoğu oranlar şeklinde olup ülkenin borç stokunun borç servisi yeteneği ile ilişkisini dikkate almaktadır. Bu konuda sıklıkla kullanılan oranlar şu şekildedir:

• Dış Borç Stoku / GSMH: Bu oran genellikle bir ülkenin kredibilitesinin ölçülmesinde kullanılan genel bir kriterdir.
• Dış Borç Stoku / İhracat: Bu oran, dış borç ödeme kapasitesini gösteren mal ve hizmet ihracatı gelirleriyle alınan borcun ne kadarının karşılanabildiğini göstermektedir.
• Dış Borç Servisi / GSMH: Dış borçlanma yükünün önemli bir göstergesidir.
• Dış Borç Servisi / İhracat: Bu oran bir ülkenin mal ve hizmet ihracatı gelirlerinin ne kadarının borç servisi ödemelerine ayrıldığını ifade eder.
• Uluslararası Net Rezervler / Dış Borç Stoku: Uluslararası borç ödemelerinde kabul edilen her türlü aktife uluslararası rezerv denir. Uluslararası net rezervlerin dış borç stokuna oranı, bir ülkenin dış borç ödeme kabiliyetini ve dış borcun maliyetini göstermektedir.

IMF, üye ülkeler açısından borç sürdürülebilirliği analizlerini düzenli olarak yapmaktadır. Bu analizlerle çeşitli dış ve politik şokları dikkate alarak gelecek 20 yılda ülkelerin öngörülen borç yükü hesaplamalarını yapmaktadır.