Ünite 3: Dış Ticarette Teslim (Satış) Şekilleri, Ödeme Şekilleri, Belgeler ve Türkiye Uygulaması

Giriş

Dış ticarette kullanılan terimlerin ülkeden ülkeye farklılık göstermesi ve farklı şekilde yorumlanmaması için uluslararası kabul görmüş bazı kurallar oluşturulmuştur.

Dış ticarette mal ve hizmet kadar onları temsil eden ve/veya onlarla ilgili olan belgeler de önemlidir. Bu belgelerin kapsamları ve içerikleri de yine bu konularla ilgili uluslararası kurumlar (Uluslararası Ticaret Odası) tarafından düzenlenmiştir.

Dış Ticarette Teslim (Satış) Şekilleri

Ülkelerin birbiriyle ticaretinde ortak bir dil kullanabilmesi için geliştirilmiş Incoterms, Milletlerarası Ticaret Odası (MTO) tarafından yapılmış bir düzenlemedir, genel olarak malların ulusal sınırları aştığı uluslararası satış sözleşmelerinde kullanılır. Incoterms’in amacı, alıcı ile satıcı arasında yapılan sözleşmelerde kolaylık sağlamaktır. Incoterms 2010 kuralı “Tüm Taşıma Türlerini Kapsayan Kurallar” ve “Deniz ve İçsu Taşımalarına Özgü Kurallar” olarak 2 sınıfta sunulmuştur.

Tüm taşıma türlerini kapsayan kurallar şunlardır:

• Ex Works (EXW): İşyerinde Teslim
• FCA Free Carrier (FCA): Taşıyıcıya Masrafsız
• Carriage Paid To (CPT): Taşıma Ödenmiş Olarak
• Carriage and Insurance Paid To.. (CIP): Taşıma ve Sigorta Ödenmiş Olarak
• Delivered at Terminal (DAT): Terminalde Teslim
• Delivered Place (DAP): Belirlenen Yerde Teslim
• Delivered Duty Paid (DDP): Gümrük Resmi Ödenmiş Olarak Teslim

Deniz ve içsu taşımalarına özgü kurallar şunlardır:

• Free Alongside Ship (FAS): Gemi Doğrultusunda Masrafsız
• Free on Board (FOB): Gemide Masrafsız
• Cost and Freight (CFR): Masraflar ve Navlun
• Cost, Insurance and Freight (CIF): Masraflar, Sigorta ve Navlun

Incoterms kuralları, satıcının malları alıcıya teslim ettiği sırada, satım sözleşmesi taraflarından hangisinin taşıma ve sigorta düzenlemelerini yapacağını ve taraflardan her birinin hangi masraflardan sorumlu olacağını belirler. Incoterms kuralları mallar için ödenecek bedel veya ödeme şekli hakkında herhangi bir düzenleme getirmez. Bu kurallar mallara ilişkin mülkiyetin geçişi veya sözleşmeye aykırılığın sonuçlarını da düzenlemez. Bu kurallar satım sözleşmesinde yer verilecek açık hükümlerle veya sözleşmeye uygulanacak hukuk ile düzenlenir.

Incoterms’te her bir satış şekli için satıcının ve alıcının sorumlukları ayrı ayrı karşılıklı olarak açıklanmıştır.

Uygulamada satıcılar alıcılara bu kurallara uyarak fiyat verirler. Örneğin FOB satış şeklinde (FOB satış şekli aşağıda daha ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştır) satıcı malı alıcının belirlediği gemide teslim ile sorumludur. Satıcı alıcıya FOB teslim şekline göre fiyat verirken sadece “€10.000” şeklinde fiyat vermez; “ €10.000 FOB İstanbul” fiyatı verir. Bu demektir ki alıcının ödeyeceği bedel €10.000 dur. Satıcı malı İstanbul’da gemiye yükleyecektir. İstanbul’da bulunan satıcı malı İzmir limanında gemiye yükleyecekse, vereceği fiyat “€10.100 FOB İzmir” şeklinde olacaktır. (€100 fark malın İstanbul’dan İzmir’e taşınmasından kaynaklanmaktadır). FOB satış şekline göre fiyat verilirken tutarın yanında yükleme limanı da yazılır. Incoterms kurallarına göre bir yer veya limanın isminin en açık şekilde belirtilmesi gerekir. Örneğin “€10.700 CIFHamburg” (700 Euro satıcının üstlendiği navlun ve sigorta bedelidir). Bu; fiyatın Hamburg limanına kadar olan navlun ve sigortayı da kapsadığı anlamındandır. (€, ¨, $ gibi para kısaltmaları Türkiye’de tutarın arkasına, diğer ülkelerde önüne yazılır €10.000 veya € 10.000 gibi).

Tüm Taşıma Türlerini Kapsayan Kurallar

EXW İşyerinde Teslim: Satıcı, malları herhangi bir taşıma aracına yüklemek ya da malların ihracatı için gümrükleme işlemlerini yerine getirmek zorunda değildir. EXW, satıcı bakımından asgari yükümlülüğü temsil eder.

FCA Taşıyıcıya Masrafsız: Bu satış şeklinde satıcı malları kendi işyerinde veya belirlenen başka bir yerde, alıcı tarafından belirlenen taşıyıcıya veya başka bir kişiye teslim eder. Teslim yerinde hasar alıcıya geçer. Satıcı malların ihracat için gümrüklenmesinden sorumludur.

CPT Taşıma Ödenmiş Olarak: Satıcının, malları kendi seçtiği bir taşıyıcıya teslim ettiği, belirtilen varış noktasına getirilmesi için ilgili taşıma sözleşmesini yaparak taşıma masraflarını ödediği satış şeklidir. Mallar taşıyıcıya teslim edildiği andan itibaren mallara ait tüm zayi ve hasar alıcıya aittir. Alıcı, malların boşaltma masraflarını ve ithalat için gerekli gümrükleme işlemlerine ait masrafları karşılar.

CIP Taşıma ve Sigorta Ödenmiş Olarak: Bu satış şeklinde, satıcı malları kendi seçtiği bir taşıyıcıya belirlenen yerde teslim eder, malların varış noktasına getirilmesine ilişkin taşıma sözleşmesini yapar, taşıma masraflarını öder ve ayrıca alıcının yolculuk sırasında mallara ilişkin ziya ve hasar riskine karşılık bir sigorta sözleşmesi yapar.

DAT Terminalde Teslim: Satıcının, malları belirlenen varma yerinde veya limanında belirlenen terminalde, gelen taşıma aracından boşaltılmış bir şekilde alıcının tasarrufuna bıraktığını, malları teslim ettiğini ifade eder. “Terminal” terimi rıhtım, depo, konteyner sahası veya yol, demiryolu veya hava kargosu gibi üstü açık ya da kapalı herhangi bir yer olabilir. Satıcının sigorta sözleşmesi hazırlama yükümlülüğü yoktur.

DAP Belirlenen Yerde Teslim: Bu satış şekli, satıcının malları belirlenen varma yerinde gelen taşıma aracından boşaltmadan alıcıya teslim ettiğini ifade eder. Satıcı sigorta sözleşmesi yapmaktan sorumlu değildir. Eğer taşıma sözleşmesinde malların varma yerinde boşaltılmasının satıcıya ait olmasına kararlaştırılırsa, boşaltma masraflarını da satıcı öder.

DDP Gümrük Resmi Ödenmiş Olarak Teslim: Satıcı yalnızca malların ihracat için gümrükleme işlemlerinden değil, aynı zamanda ithalat için gümrükleme işlemlerinden de sorumludur. Bu kural satıcı açısından azami yükümlülüğü gösterir. Satıcı, kontrol işlemleriyle ilgili masraflar ile ihraç veya ithal ülkesi yetkililerinin emrettiği yükleme öncesi muayene ve malların ambalajlanması gerekli ise ambalajlama masraflarını da öder. Alıcı malları boşaltmaya hazır biçimde teslim yerine ulaştığında malları teslim alır.

Deniz ve İçsu Taşımalarına Özgü Kurallar

FAS Gemi Doğrultusunda Masrafsız: Bu satış şeklinde satıcı malları belirlenen yükleme limanında, alıcı tarafından seçilen geminin doğrultusunda bırakarak alıcıya teslim eder. Mallara ilişkin hasar ve masraflar, mallar gemi doğrultusunda bırakıldığı anda alıcıya geçer. Mallar konteynerde olduğu hallerde, satıcının malları gemi doğrultusunda değil, terminalde taşıyıcıya teslim etmesi söz konusu olabilir. Bu durumda FAS yerine FCA kuralı kullanılmalıdır.

FOB Gemide Masrafsız: Satıcının malları belirlenen yükleme limanında alıcı tarafından seçilen gemide teslim ettiği satış şeklidir. Taşıma veya sigorta sözleşmesi yapma yükümlülüğü yoktur, ancak alıcı talep ederse masraflarının alıcı tarafından karşılanması suretiyle taşıma ve sigorta sözleşmesi yapabilir. Alıcı satış sözleşmesinde belirtilen tutarı öder; mallara ilişkin ithal izni ve diğer resmi izinleri alır, gümrükleme işlemlerini tamamlar.

CFR Masraflar ve Navlun: Satıcının malları gemide teslim ettiği, malların belirlenen varma limanına getirilmesi için taşıma sözleşmesi yaparak navlunu ödediği satış şeklidir.

Gümrükleme işlemleri satıcı tarafından yapılır. Satıcı, masrafları kendisine ait olmak üzere malların belirlenen teslim yerinden belirlenen teslim limanına kadar taşınması için taşıma sözleşmesi yapmalıdır, sigorta sözleşmesi yapma yükümlülüğü ise yoktur. Teslim anına kadar oluşabilecek hasar ve zayi satıcı tarafından üstlenilir.

Alıcı malları varma limanında teslim alır, mallar teslim alındıktan sonra mallara ilişkin hasar ve zayi alıcıya geçer. Satıcı üstlenmediği takdirde alıcı, malların varma yerinde boşaltılmasına ilişkin masrafları da karşılar.

CIF Masraflar, Sigorta ve Navlun: Bu satış şeklinde, mallar gemide teslim edilir, malların belirlenen varma limanına getirilmesi için satıcı tarafından taşıma sözleşmesi ve yolculuk esnasında oluşabilecek hasar ve zayiya ilişkin sigorta sözleşmesi yapılır.

Dış Ticarette Ödeme Şekilleri

Dış ülkelerden satın alınan malların bedellerinin ödenmesi aşağıdaki şekillerde olabilir:

• Peşin Ödeme
• Mal Mukabili Ödeme
• Vesaik Mukabili Ödeme
• Malın Elden Çıkarılmasından Sonra Ödeme
• Kabul Kredili Ödeme
• Açık Vadeli Ödeme
• Akreditifli Ödeme

Peşin Ödeme (Cash Payment)

Peşin ödeme, ihracat gerçekleşmeden önce ithalatçının bedeli ödemesi ve ihracatçının bedeli tahsil ettikten sonra malları sevk etmesidir. Bu ödeme şeklinde ithalatçı risk altındadır. İhracatçının ise hiçbir riski yoktur. Peşin ödeme 3 şekilde gerçekleşebilir. Bunlar havale, prefinansman ve red klaus akreditiftir.

Mal Mukabili Ödeme (Cash on Deliver-Cash Against Goods)

Ödemenin malın ithalatından sonra yapılmasına imkân veren ödeme şeklidir. Bu ödeme şeklinde mal ithalatçı ülkeye gelir, ithalatçı firma tarafından gümrükten çekilir ve ödeme daha sonra yapılır.

Vesaik Mukabili (Belge Karşılığı) Ödeme (Cash Against Documents)

Vesaik mukabili ödeme, belgelerin mal bedelinin ithalatçıdan tahsilinden sonra ithalatçıya verilmesini öngören ödeme şeklidir. Belgeler mali belgeler ve/veya ticari belgeler anlamına gelir. Bu ödeme şeklinde mal ihracatçı tarafından sevk edildikten sonra belgeler tahsil emri ekinde ihracatçı bankasına veya ithalatçı bankasına verilir.

Vesaik mukabili ödemede işlemi başlatan satıcı (ihracatçı)dır. Bankanın görevi ise ihracatçının verdiği talimata göre belgeleri ithalatçıya teslim etmektir. Bankanın sorumluluğu talimat çerçevesinde belgeleri teslim etmektir. Yoksa akreditifte olduğu gibi malın bedelinin ödenmesinden bankalar sorumlu değildir.

Malın Elden Çıkarılmasından Sonra Ödeme-Konsinye Satış (Shipment on Consignment)

Bu tür ödeme şeklinde mal ithalatçının ülkesine önceden gelmekte, ithalatçı da malın satışını yaptıkça satış bedelinden kendi komisyonunu düşmekte ve kalan miktarı ihracatçıya göndermektedir. Büyük ölçüde güvene dayanan ve konsinye satış diye de adlandırılan bu ödeme şeklinde de bankalardan yararlanılması gereklidir.

Kabul Kredili Ödeme

İthalatçının, ihracatçı tarafından keşide edilen poliçeyi kabul ederek (ödeme yapmadan önce) malları almasını sağlayan bir kredi şeklidir.

Açık Vadeli Ödeme (Open Account)

İhracatçılar tarafından yalnız kendi dış şubelerine veya güvenilir tek temsilcilerine yapılır. Bu ödeme şartı diğer yabancı müşterilere riskli oluşu ve parasal yükü nedeniyle yalnızca istisnai hallerde tanınmaktadır. Vadeler 30, 60, 90 veya 120 gün olabilir. Açık vadeli ödemede ithalatçı iskontodan yararlanabilmek için yükümlülüklerini de derhal yerine getirmeye çalışır.

Akreditifli Ödeme (Letter of Credit)

Akreditif, kredi anlamını içermektedir. Uluslararası uygulamada mal bedeli akreditif açılırken transfer edilmeyip, ödeme vesaikin teslimi sırasında veya sonradan söz konusu olduğu için, akreditif işlemine vesikalı kredi ‘Documentary Credit’ de denilmektedir.

Akreditif bir banka tarafından açılır. Akreditif alıcı bankasının satıcıya hitaben yazdığı kendi taahhüdünü kapsayan bir ihbar mektubu şeklinde düzenlenir. Bununla bu mektubun muhatabı olan satıcı, söz konusu mektupta belirtilen belgeleri ibraz ettiği ve şartları yerine getirdiği takdirde belli edilen miktara kadar bir parayı bankadan almak yetkisine sahiptir.

Akreditifin işleyişi şu şekilde gerçekleşir: İthalatçı ve ihracatçı firma aralarında anlaşırlar. Bunun üzerine ithalatçı firma (amir) kendi bankasına (amir banka) başvurarak ihracatçı firma (lehtar) lehine belirttiği koşullarda bir akreditif açmasını talep eder.

Amir banka ithalatçının talebini inceledikten sonra, ihracatçı nam ve hesabına muhabiri olan yurtdışındaki bir bankaya akreditif açar ve muhabir bankadan akreditifin koşullarını lehtar firmaya ihbar etmesini ister. Muhabir banka akreditifin açıldığını şartları ile birlikte ihracatçı firmaya iletir.

İhracatçı firma daha önceki anlaşmaya göre akreditifte belirtilen malları belirtilen süre içinde hazırlar ve sevk eder, belgeleri de süresi içinde bankaya verir.

Muhabir banka belgeleri inceler ve akreditif teyitli ise bedelini ihracatçıya öder, daha sonra belgeleri amir bankaya gönderir. (Akreditif teyitsiz ise amir bankadan ödeme için talimat bekler.) Belgeleri alan amir banka gerekli incelemeyi yaptıktan ve mal bedelini tahsil ettikten sonra belgeleri akreditif amirine yani ithalatçıya teslim eder. Görevleri çerçevesinde hareket eden görevli banka, varsa teyit bankası ve amir bankalar ibrazın uygunluğunu belirlemek için ibraz gününü izleyen azami beş banka iş gününe sahiptir.

Çeşitli akreditif türleri bulunmaktadır. Bunlar akreditifi ilgilendiren durumlara göre değişmektedir. Akreditif amirinin veya amir bankanın cayma hakkına göre akreditifler “cayılamaz” ve “cayılabilir” olmak üzere 2 ye ayrılır. İkinci bir banka tarafından teyit edilip edilmediğine göre akreditifler “teyitli akreditif” ve “teyitsiz akreditif” olmak üzere 2 ye ayrılır. Kullanım sayısına göre akreditifler “adi akreditif” ve “rotatif akreditif” olmak üzere 2 ye ayrılır. Lehtar tarafından üçüncü bir şahsa devredilebilmesine göre akreditifler “devredilebilir akreditif” ve “bölünebilir akreditif” olmak üzere 2 ye ayrılır. Ödeme şekline göre akreditifler “ibrazında ödemeli akreditif”, “kabul kredili akreditif”, “vadeli akreditif” olmak üzere 3’e ayrılır. Sürelerine göre akreditifler “süreli akreditif” ve “süresiz akreditif” olmak üzere 2 ye ayrılır. Karşılıklı akreditif, red klaus akreditif, green klaus akreditif, standby akreditif gibi diğer akreditif türleri.

Dış Ticarette Belgeler

Belgeler dış ticaret işlemlerinde sevk edilen mal bedellerinin tahsiline yarayan araçlardır. Akreditif ve diğer ödeme şekilleri dolayısıyla kullanılan belgeler 5 grupta incelenebilir:

• Sevk Belgeleri
• Sigorta Belgeleri
• Faturalar
• Diğer Belgeler
• Dolaşım Belgeleri

Sevk Belgeleri

Hukuki açıdan sevk belgeleri “malın mülkiyetini temsil eden taşıma belgeleri” ve “malın mülkiyetini temsil etmeyen taşıma belgeleri” olmak üzere 2 ye ayrılır. Malın mülkiyetini temsil eden belgenin bir üçüncü şahsa devri ile malın mülkiyeti de ona geçer. Yani malın sahibi belgeyi devir alan kişidir.

Sevk belgelerinden konşimento, yükleten ile taşıyıcı arasında yapılan bir navlun sözleşmesidir. Malın taşınmak üzere teslim alındığını gösteren makbuzdur. Malın mülkiyetini temsil eden bir belgedir.

Faturalar

Fatura, satılan bir malın miktarını, nev’ini, evsafını, markasını, fiyatını ve satış tutarını göstermek üzere satıcı tarafından düzenlenip alıcıya verilen belgedir. Faturanın ticari fatura, proforma fatura, konsolosluk faturası ve navlun faturası gibi çeşitleri sayılabilir.

Sigorta Belgeleri

Sigorta, sigortacının bir prim karşılığında bir kimsenin para ile ölçülebilen bir menfaatini zedeleyen bir rizikonun meydana gelmesi halinde tazminat vermeyi kabul ettiği bir akittir.

Diğer Belgeler

Menşe şahadetnamesi, çeki listesi, ambalaj listesi, ekspertiz raporu, sağlık veya veteriner raporu gibi diğer belgeler de dış ticarette kullanılabilen belgelerdir.

Dolaşım Belgeleri

Dolaşım belgelerinden EC Uygunluk beyan, TR dolaşım belgesi, Euro Dolaşım belgesi sayılabilir.

Dış Ticarette Ödeme Şekillerinin Türkiye Uygulaması

Ülkemizde hem ithalat hem de ihracat işlemlerinde akreditifli ödeme, vesaik mukabili ödeme ve mal mukabili ödeme gibi dış ticaret işlemlerinde peşin ödemeden daha fazla kullanılan ödeme şekilleri yoğun olarak kullanılmaktadır. Aşağıda, ihracat işlemlerinde mal mukabili ödeme şeklinin ülkemizde nasıl uygulanabileceği maddeler halinde sıralanmıştır:

• İthalatçı firma ile sözleşme yapılır.
• İthalatçı firma malı sipariş eder ve mal ile birlikte hangi belgelerden kaçar nüsha istendiğini ihracatçıya bildirir.
• İhracatçı ithalatçının istediği belgeleri hazırlar. Menşe şahadetnamesi, dolaşım belgesi (A.TR veya EURO) ticaret odasından edinilir ve düzenlendikten sonra isteniyorsa ayrıca ihracatçı ülke konsolosluğuna da onaylatılır.
• İhraç edilecek malın faturası ve çeki listesi düzenlenir. Fatura ve çeki listesi Türkçe ve yabancı dilde olmak üzere iki çeşit hazırlanır.
• Nakliye ihracatçı firmaya ait ise nakliyeci firma ile taşıma sözleşmesi yapılır.
• Gümrük beyannamesinin ihracat ile ilgili ilk 3 nüshası düzenlenir.
• Özelliği olmayan ihracatta ihracatçılar birliğine veya hesabına aidat yatırıldıktan sonra; özelliği olan ihracatta ihracatçılar birliğine kayıt yaptırılıp, aidat ödendikten sonra gümrük beyannameleri ile çıkış gümrüğüne başvurulur.
• Satış şekli CIF ise mal sigorta ettirilir.
• Mal nakliyeci firmaya, belgeler gümrük müşavirine teslim edilir.
• Gümrük müşaviri gümrüğe başvurarak beyannameyi tescil ettirir.
• Mal muayenesi yapılır.
• Mal yüklenir, gümrük memurları tarafından mühürlenir.
• Malın gemi ile taşınması halinde son Türk limanından kalkış tarihi, kara yolu ile taşınması halinde aracın sınırı geçtiği tarih, havayolu ile taşınıyorsa uçağın kalkış tarihi yüklemenin yapıldığı gümrük tarafından beyannameye yazılır.
• Gümrük müşaviri belgeleri kendi faturası ile birlikte ihracatçıya verir.
• Belgeler (Fatura, taşıma belgesi, sigorta poliçesi, çeki listesi ve ithalatçının istediği diğer belgeler) ithalatçıya gönderilir.
• İthalatçı malı gümrükten çeker.
• İthalatçı ödeme vadesinde fatura bedelini kendi bankasına öder. İthalatçının bankası fatura bedelini ihracatçının bankasına transfer eder.
• İhracatçının bankası fatura bedelini ihracatçıya öder.