Ünite 6: Dış Ticaretin Mal ve Ülke Bazında Çeşitlendirilmesi

Dış Ticarette Rekabetçilik ve Çeşitlendirme İlişkisi

Dünya ekonomisinin genişleme dönemlerinde daha liberal ticari entegrasyon söylemleri öne çıkarken, küçülme ve kriz evrelerinde ise regülasyon ve korumacılık talepleri güçlenmektedir. Özellikle son yıllarda Batılı ülkelerin bazı alanlarda rekabet etme gücünü yitirmeye başlaması, Doğu ülkeleri ile aralarındaki ekonomik gelişmişlik farkının azalması ve zenginliğin Doğu’ya kayma endişesinin de bu süreçte etkili olduğu söylenebilir.

Dış Ticarette Rekabetçiliğin Önemi

Dış ticarette rekabetçilik, ülkelerin ürettikleri katma değerin refaha yansımasını sağladığından ötürü önemli bir kavramdır. (Katma Değer: Bir üretim sürecindeki çıktı ile girdi arasındaki farktır.)

Yeni ticaret teorileri dış ticareti açıklamada firmalara odaklanmakta ve küreselleşme sürecinde artan endüstri içi ticaret ve basitleştirilmiş bir Monopolcü Rekabet Modeline dayalı olarak ele aldığı firma, sektör ve ülke düzeyinde farklılıklar yoluyla dış ticarete mikroekonomik bir çerçeve çizmektedir.

Dış ticaret teorilerindeki yeni gelişmelerden biri Nobel ödüllü ekonomist Paul Krugman’dan gelmektedir. Krugman’ın uluslararası ticaret teorisine yaptığı temel katkı, günümüzde ülkelerin benzer teknoloji, üretim maliyeti ve benzer tercihleri olsa bile, uluslararası ticaretin yapılabileceği ve serbest ticaretin ülkelere kazançlar sağlayacağı yönündedir.

Ülkelerin dış ticaret ilişkisi kurdukları mal ve ülke yelpazesinin genişlemesi yoluyla dış ticarette maliyet avantajı elde etme, rekabetçi gücü yükseltme, ihracat performansı artışı ve yeni iş-gelir imkânları yaratabilir ve bunların sonucunda da ekonomik gelişmede ilerleme kat ederler. Bu doğrultuda, dış ticarette çeşitlendirme yaklaşımını bu sürecin bir parçası olarak inceleyebiliriz.

Dış Ticarette Çeşitlendirme

Ülkeler, dış ticarete konu olan mallar ve dış ticaret gerçekleştirdikleri ülkelerde çeşitlendirme yapabilir. Bu çeşitlendirme, dış ticarette, özellikle ihracatta meydana gelebilecek istikrarsızlıkların etkilerini hafifletecektir. Çünkü ihracatın az sayıda mal veya hizmette yoğunlaşması, ülkeleri bağımlı kılmakta ve ekonomik risklere karşı savunmasız bırakabilmektedir. Bu riskler, yabancı döviz gelirinde azalma ve istikrarsızlığa bağlı olarak; büyüme, işsizlik, yatırım planı, ithalat ve ihracat kapasitesi, döviz nakit akışı, enflasyon, sermaye kaçışı, borç geri ödeme gibi konularda kendini gösteren olumsuz sonuçlar olarak sayılabilir.

Ülke ve sektör açısından çeşitliliğin söz konusu olduğu bir yapıda, yaşanan dalgalanmalar ve olumsuzluklar asgari düzeye indirilerek, daha istikrarlı bir yapıya sahip olunur. Ayrıca küreselleşmeyle beraber artan rekabet ortamı, ülkelerin sürdürülebilir büyüme için üretilmiş temel mallarını çeşitlenmesini gerektirir.

İhracatta ve ithalatta malların ya da ülkelerin çeşitlendirilmesi, aynı zamanda yoğunlaşmanın azalması anlamına gelir. Özellikle ihracatta çeşitlendirme için ülkelerin rekabetçiliğini doğrudan etkileyen üretim süreçlerini geliştirmeleri, verimliliklerini artırmaları ve maliyetleri düşürmeleri gerekir. Ülkeler böylece mikro düzeydeki üretime dayalı gelişmelerden yararlanarak, makro düzeyde uluslararası ticaretteki paylarını artırmakta ve ekonomik gelişmelerini sürdürmektedirler.

Çeşitlendirmenin Belirleyicileri

Ülkelerin ihracatının, belli ürünlere ya da belli birkaç ülkeye yoğunlaşmasının, ülkelerin dış şoklara karşı son derece savunmasız hale gelmesine sebep olduğu daha önce açıklanmıştı. Dolayısıyla ülkeler bu tür şoklardan ve bunların yarattığı makroekonomik dalgalanmalardan korunabilmek için daha istikrarlı bir dış ticaret ilişkisi gerçekleştirmelidirler.

Ekonomik Karmaşıklık: Bir ülkenin üretim yelpazesinde ne kadar farklı bilgi ve yetkinlik kullanılarak oluşturulmuş ürünler olduğunu, dolayısıyla ülkelerin ekonomik üretim yapılarının bileşenleri olan bilgi ve yetkinliği ifade eden bir kavramdır.

Ülkeler dış ticaret gerçekleştirirken ticari faaliyet yürüttükleri ülkeleri çeşitlendirebileceği gibi ticarete konu olan mal ve hizmetleri de çeşitlendirebilirler. Ülkelerin dış ticaretinde mal ve hizmet çeşitlendirmesi ya da yoğunlaşması düzeylerindeki farklılığın sebebi ekonomik gelişmişlik düzeyi, sanayileşme derecesi, ülkenin coğrafik konumu ve ekonomik büyüklüktür.

Dış Ticarette Rekabetçilik Düzeyi ve Çeşitlendirmenin Ölçülmesi

Dış ticaret politikasının oluşturulmasında rekabetçilik ve çeşitlendirme düzeylerinin ölçümü sayesinde daha doğru kararlar alınması mümkün olmaktadır.

Ülkelerin dış ticarette rekabetçilik ve çeşitlendirme düzeylerinin ölçülmesi için başvurulan bazı yöntemlerden söz edilebilir. Bunlar; Gini-Hirschman Endeksi, bir ülkenin ihracatta uzmanlaşma derecesini belirlemeyi amaçlayan İhracatta Uzmanlaşma Endeksi, bir ülkenin dış ticaret performansını ortaya koyan Ticari Performans Endeksi ve ülkenin dünya ihracatı içindeki göreli konumunu gösteren Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler Endeksi hesaplama yöntemleri olarak sıralanabilir.

Gini-Hirschman Endeksi

Ülkelerin ihraç ya da ithal ettikleri mallar bazında yoğunlaşmanın ölçülmesi için başvurulan en yaygın yöntemlerden biri, ülkenin ihracatındaki ya da ithalatındaki yoğunlaşma düzeyini veren Gini-Hirschman Endeksi Katsayısıdır. Bu katsayı, bir ülkenin ihracatındaki ya da ithalatındaki mal ya da ülke dağılımının hangi oranda olduğunu gösterir. Formül kitabınızın 141.sayfasında yer almaktadır.

İhracatta Uzmanlaşma Endeksi

İhracatta Uzmanlaşma Endeksi, bir ülkenin ihracatta uzmanlaşma derecesini belirlemeyi amaçlar. Endeks, bir ülkenin ihracatçı sektördeki mallarda uzmanlaşma derecesine dair bilgi sunar ve malın ülke toplam ihracatı içindeki payının, aynı malın belli bir piyasa veya ticaret ortağına yapılan toplam ithalattaki payı olarak hesaplanabilir.

Ticari Performans Endeksi

Bir ülkede ihracatın ithalat ile karşılaştırılması yoluyla elde edilen bir endekstir. Bu endeks değerinin 1’den büyük olması, rekabet gücünün yüksekliğine işaret eder.

Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler Endeksi

Ülkelerin rekabet gücünü ihracat performansından yararlanarak ortaya koyan bir yöntem olan, Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler Endeksi; ülkenin belli bir sektör ihracatının, ülkenin toplam ihracatına oranının, aynı sektörün dünyadaki ihracatının dünya toplam ihracatına oranı olarak açıklanabilir.

Dış Ticarette Çeşitlendirmeyi Destekleyen Faktörler

Dış ticarette mal ve hizmetler ile ülke çeşitlendirmesini destekleyen faktörlerin oldukça çeşitli bir yapı arz ettiği ifade edilebilir. Bunlar; mal ve hizmet kalitesinde artış, finansal derinleşme, altyapı yatırımları, kurumsal yapı ve dış ticaret politikasındaki iyileştirmeler gibi faktörler olarak sıralanabilir.

Mal ve Hizmet Kalitesinde Artış

Mal ve hizmet kalitesindeki artış, araştırma ve geliştirme (Ar-Ge) faaliyetlerine bağlı olduğu kabul edilir. (Ar-Ge faaliyeti, ekonomide teknolojinin, bilgi stokunun artırılması amacıyla gerçekleştirilen her türden yaratıcı nitelikteki sistematik aktivitedir.)

Finansal Derinleşme

Finansal Derinleşme, finansal sistemde meydana gelen inovatif gelişmelerin, finansal hizmet ve araçlardaki çeşitliliğin artışıdır.

Altyapı Yatırımları

Bu yapı, bilgi ve iletişim teknolojileri başta olmak üzere altyapı yatırımları vasıtası ile daha da güçlenen bir süreçte oluşmaktadır. Fakat aynı zamanda, küreselleşmenin altyapı yatırımları sayesinde artış göstermesinin yanında, bu yatırımları hızlandırdığı da bir gerçektir. (Altyapı yatırımları, üretime temel olacak enerji, ulaştırma, sulama gibi alanlarda yapılan işler, büyük ve gideri çok yatırımlardır.)

Kurumsal Yapı

Kurumsal kalitede artış ile birlikte ticari dışa açıklık derecesi düşük olan ülkelerin, dünya ekonomisiyle bütünleşmeleri diğer ülkelere göre finansal gelişmelerine daha büyük katkı sağlayabilir (Baltagi vd., 2009). Dolayısıyla bir ekonomide kurumsal yapı, ekonominin performansının bir belirleyicisi konumundadır. (Kurumsal Yapı: Ekonominin ve piyasaların işleyişini düzenlemek amacıyla mülkiyet hakları, makroekonomik istikrar, sosyal güvenlik ve anlaşmazlıkların çözümü için oluşturulmuş kurumlar ile düzenleyici ve denetleyici kurumlardan oluşan organizasyonlar, kurallar ve uygulamalar bütünüdür.)

Dış Ticaret Politikasındaki İyileştirmeler

Dış ticaret politikası bir ülkenin ortaya koyacağı dış ticaret performansının önemli bir belirleyicisidir. Dış ticareti kolaylaştırıcı adımlar sadece ihracat miktarının değil, ihraç edilen mal ve hizmetlerin ve piyasa sayısının artmasına da katkı sağlar. Özellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin dış ticaret hacimlerinin az olmasının en önemli nedeni olarak, mal ve hizmet çeşitliliğinin ve ihracat yapılan ülke çeşitliliğinin az olması gösterilebilir. (Dış Ticaret Politikası: Dış ticaret politikası, bir ülkenin doğrudan doğruya bir ticaretin sınırlandırılması, engellenmesi ile yapılış, uygulanış biçimlerinin belirlenmesine yönelik sistematik olarak almış olduğu yöntem ve kararları oluşturur.)

Dış Ticarette Çeşitlendirmenin Sonuçları

Bir ülkenin dış ticarette rekabet gücünün oluşumunda hedefler büyük bir önem taşır. Bu hedefler, ülkelerin karşılaştıkları zorluklara, ticaret ve endüstri stratejilerine ve değerlendirmenin katkıda bulunacağı planlama ve politika süreçlerine bağlı olarak ülkeden ülkeye değişiklik gösterecektir. Bu doğrultuda, ülkelerin önünde dış ticaret gerçekleştirdikleri ülkeler ve dış ticarete konu olan mal ve hizmetlerin çeşitlendirilmesi seçenekleri bulunur.

Dış Ticarette Çeşitlendirmenin Sağladığı Kazanımlar

Bir ülke için dış ticarette çeşitlendirmenin sağladığı yararlar maddeler hâlinde şu şekilde ifade edilebilir:

• Hızlı ekonomik büyüme gerçekleştirilir.
• Geleneksel üretim teknikleri yerine, yeni üretim tekniklerinin ortaya konması ile verimlilik ve sermaye stoku artışı sağlanır.
• Yeni endüstriler ortaya çıkar ve mevcut sektörler genişler.
• Üretim artışı çıktı düzeyine önemli katkı sağlar.
• İhracatçı sektör sayısındaki artış, sektörler arası ileri geri bağlantılar yoluyla ortaya çıkabilecek muhtemel riskler sektörler arasında dağıtılmış olur.
• Dış ticaret kanalıyla irtibatlı olunan ülke sayısında artış sağlayarak, ülkeler arasındaki ekonomik bağın kuvvetlenmesinde önemli rol oynar.
• Ekonominin sahip olduğu kaynakların daha etkin ve daha verimli kullanımını sağlar.
• Sektörel çeşitliliğin artması yoluyla finansal gelişmişlik düzeyinin artması da beklenir.
• Farklı bölgeler, sektörler ve nüfus düzeyi dış ticaretin kazanımlarından yararlanabilir.