Ünite 3: Dış Ticarette İhracat ve İthalat Uygulamaları

Giriş

Ülkeler arası mal ve hizmet alışverişinin belirli kurallar çerçevesinde düzenlenmesi ve dış ticaretle uğraşan aktörlerin buna uygun hareket etmeleri, dış ticaretin sürekliliği ve pozitif ekonomik katkılar açısından önem arz etmektedir. Dış ticaret yapan ülkelerin çoğu hem uluslararası hem de ulusal düzeyde keyfi uygulamaların olumsuz sonuçlarından kaçınmak amacıyla ithalatçı ve ihracatçıların dış ticaret uygulamaları ile ilgili olarak yerine getirmeleri gereken koşul, usul ve esaslar belirlemişlerdir. Böylece dış ticaret işlemlerinin düzenlenmesini içeren kurallar bütünü olan dış ticaret mevzuatı kanun koyucular tarafından güvence altına alınmıştır.

İhracat ve İthalat Sürecinin Temel Aşamaları

Dış ticaret faaliyetlerine dahil olan ekonomik aktörlerin ihracat ve ithalat uygulamalarına ilişkin sürecin her aşamasını iyi bilmesi ve dikkatli bir şekilde ticari hayata dahil olması gerekmektedir. Aksi durumda hem yapılan yatırımlar hem de kıt ülke kaynakları gereksiz yere israf edilmiş olacaktır.

İhracat Sürecinin Aşamaları

Dış piyasalara açılarak mal ve hizmet satmanın iki temel yolu vardır. Birincisi, bir firmanın ürettiği mal-hizmetleri doğrudan kendisinin ihraç etmesi, ikincisi ise firmanın yurtiçi piyasadaki aracı firmaların yardımıyla dolaylı ihracat yapmasıdır. Doğrudan ihracatın temel avantajları; aracıları bertaraf ederek kâr marjını artırmak, ihracatçının ithalatçı ile daha yakın ilişkiler kurması, tüm ihracat aşamalarını kontrol etmek vb. iken, dezavantajları; zaman ve kaynak israfı, ihracatçının doğrudan risklerle karşı karşıya kalması gibi sorunlardır.

Dolaylı ihracatın avantajları; ihracatçının satış yerine üretime yönelebilmesi, aracıların deneyimlerinden faydalanma vb. gibi hususlarken, dezavantajları; ihracatçının mal üzerindeki kontrolünü kaybetmesi, ihracatçının dolandırılabilmesi vb. gibi sıkıntılardır. Her iki yöntemin de asıl amacı, en uygun miktar ve fiyat bileşimini oluşturarak ihracat gelirlerini yükseltmektir. İhracat yapmak için belli aşamaların takip edilmesi ve belli kurallara uyulması gerekmektedir. Bunun için öncelikle ihracat iş planı hazırlanması gerekmektedir. İş planı doğrultusunda hareket eden ticari firmaların ihracat yapmaları için takip etmeleri gereken temel aşamalar; ihracatçı sıfatının kazanılması, alıcının/ithalatçının bulunması ve sözleşme imzalanması, mal-hizmet ve belge hazırlanması, gümrük ve lojistik işlemleri ve ihracat sonrası işlemler şeklindedir.

İhracatçı Sıfatının Kazanılması: Ticari bir işlemin ihracat olabilmesi; ihracat ve gümrük mevzuatlarına göre ticareti serbest olan bir mal veya hizmetin gerekli bilgi ve belgelerle birlikte ilgili gümrük mercilerine teslim edilmesini, mal-hizmetin yurtdışına çıkarılmasını, kambiyo mevzuatına uygun olarak mal bedelinin bankalar aracılığıyla ya da elden teslim alınmasını gerektirmektedir. Ticari girişimcilerin ve/veya firmaların ihracat
yapabilmeleri için ihracatçı/tacirlik sıfatını kazanmaları gerekmektedir.

Alıcının/İthalatçının Bulunması ve Sözleşme İmzalanması: Alıcılar; firmanın malını hammadde olarak kullanmak için alan üretici firmalar, toptancılar ya da aracı firmalar olabilir. Günümüz koşullarında genellikle aracılarla çalışıldığı görülmektedir. Aracılar genel olarak ithalat işleminin tüm adımlarını kendileri üstlenmekte ve hizmetleri karşılığında ücret almaktadırlar. Alıcı/ithalatçı bulunmasına ilişkin araştırmalar yapılırken göz önünde bulundurulması gereken temel hususlar; satıcının mal ve hizmetlerinin nitelikleri, alıcıların talep yapıları ve tercihleri, rekabetçi fiyatlar, miktar ve kalite unsurları, standartlara uygunluk vb. gibi satıcı ve alıcının kazançlarını optimum seviyeye çıkarabilecek özelliklerdir. Alıcı bulunduktan sonra ihracatçı, satılacak mal ve hizmetin miktarı ve özellikleri, birim ve toplam fiyatı, ambalaj özellikleri, taşımacılık modları, ödeme şekli, yükleme şekli, karşılıklı sorumluluklar ve cezai uygulamalar vb. gibi hususları içeren bir teklif hazırlayıp ithalatçıya göndermektedir. İthalatçı tarafından yapılan incelemeler sonrasında taraflar arasında bir satış sözleşmesi imzalanmaktadır. Ticari sözleşmeler, sözleşmeye taraf olanlar arasında bağlayıcıdır ve sözleşmeye imza atıldığı anda geçerli hale gelmektedirler.

Mal ve Belge Hazırlığı: Alıcı ile yapılan sözleşme kapsamında ihracatçının malın üretimi ve elde edilen malların nitelikleri konusunda ithalatçı bilgilendirilmeli ve ağırlık, hacim, koli adedi vb. konularda sözleşmeye uygunluğu kontrol edilmelidir. Nihai mallar sözleşme de belirtildiği şekilde paketlenmeli/kolilenmeli, gerekli önlemler alınarak uygun şekilde depolanmalı ve mallarla ilgili belgeler hazırlanmalıdır. İhraç edilecek mallar paketlenirken ve taşıma firmasına teslim edilirken bir yandan da mallara uygun belgeler hazırlanmaktadır.

Gümrükleme ve Taşımacılık İşlemleri: İhracatçı firma ihraç konusu malı ve ilgili belgelerle birlikte hazırladığı gümrük beyannamesini gümrük idaresine teslim etmelidir. Gümrük beyannamesi, ihracatçının gümrük mevzuatına uygun olarak hazırlayıp ilgili ihracatçı birliğine onaylattıktan sonra gümrükleme işlemi için gümrük idaresine teslim ettiği belgedir. Bu belge tescil edildikten sonra resmi olarak ihracat işlemi başlamış olmaktadır.

Taşıyıcı ile gümrük sahasına gelen mallar kontrol edilmektedir. Dış ticaret payı ve/veya sabit sermaye yatırımları yüksek olan, ticari açıdan güvenilir, kayıtları izlenebilir ve mali yeterliliği onaylanmış kişi/firmalara ilgili bakanlık tarafından verilen onaylanmış kişi statü belgesi ve yetkilendirilmiş yükümlü sertifikası, gümrükleme işlemlerinde kolaylık sağlamakta, zaman ve kaynak tasarrufu sağlamaktadır. Gümrükleme sürecinde malın depolanmasından, taşıma ve dağıtım hizmetlerine kadar tüm gümrük işleri yapılan anlaşma çerçevesinde taşıma firmaları tarafından gerçekleştirilmektedir. Genellikle dolaylı ihracat işlemlerinde ihracatçı adına faaliyet yürüten acenteler taşıma işlerini de yüklenmektedirler.

İhracat Sonrası İşlemler: Ticari malların ülke sınırından çıkışı sonrasında, tahsil edilmemiş olan mal bedelinin ülkeye getirilmesi için anlaşmalı bankaya ya da ilgili ithalatçıya başvurulmalıdır. İhracat geliri üzerindeki işlemler bitirilince mal bedeli ihracatçıya teslim edilerek ihracat süreci sonlandırılmalıdır.

İthalat Sürecinin Aşamaları

Ticari ilişkiler çerçevesinde firmaların dış piyasalardan mal ve hizmet alımlarının en bilinen yolu ithalattır. İthalat işlemini bizzat ithalatçının kendisi gerçekleştirebileceği gibi gümrük mevzuatı ile öngörülen tasarrufları ve işlemleri gerçekleştirmesi için bir temsilci de tayin edilebilir. Temsil doğrudan veya dolaylı olabilir. Her iki temsil türünün de birtakım avantaj ve dezavantajları bulunmakla birlikte asıl amaç, ithalat işlemlerini kolaylaştırmak ve ithalat giderlerini azaltmaktır. İthalat yapmak için belli aşamaların takip edilmesi ve belli kurallara uyulması gerekmektedir. Bunun için öncelikle ithalat iş planı hazırlanması gerekmektedir. İş planı doğrultusunda hareket eden ticari firmaların ithalat yapmaları için takip etmeleri gereken temel aşamalar; ithalatçı sıfatının kazanılması, gümrük idaresine kayıt yapılması, satıcının/ihracatçının bulunması ve sözleşme imzalanması, mal-hizmet alımı için belge hazırlanması, gümrük ve taşımacılık işlemleri ve ithalat sonrası işlemler şeklindedir.

İthalatçı Sıfatının Kazanılması: Dış ticaret ve gümrük mevzuatlarına uygun olarak yurtdışından mal ve hizmet alınmasına ithalat denilmektedir. Ticari bir işlemin ithalat olabilmesi; ticareti serbest olan bir mal veya hizmetin gümrükten teslim alınması için gerekli bilgi ve belgelerle birlikte ilgili gümrük mercilerine başvurulmasını, malhizmetin yurtiçine getirilmesini, kambiyo mevzuatına uygun olarak mal bedelinin bankalar aracılığıyla ya da elden ihracatçıya gönderilmesini gerektirmektedir. Ticari girişimcilerin ve/veya firmaların ithalat yapabilmeleri için ithalatçı/tacirlik sıfatını kazanmaları gerekmektedir. İthalatçı sıfatı kazanılması sonrasında ithalat yapmak için gümrük idaresine kayıt yaptırmak gerekmektedir.

Satıcının/İhracatçının Bulunması ve Sözleşme İmzalanması: İthalat yapan kişi/firmaların, ihtiyaçlarına ve ticari koşullarına uygun mal ve hizmet alabilmeleri için öncelikle satıcılarla/ihracatçılarla irtibata geçmeleri ve ithalat uygulaması için sözleşme imzalamaları gerekmektedir. Satıcı belirlenirken, tarihsel ya da özel koşulları nedeniyle rekabet üstünlüğü elde etmiş olan rakip ithalatçı firmaları özellikle dikkate almak gerekmektedir. Günümüz koşullarında genellikle aracılarla çalışıldığı görülmektedir. Tedarikçi firmalar genel olarak ihracat işleminin tüm adımlarını kendileri üstlenmekte ve hizmetleri karşılığında ücret almaktadırlar. Satıcı/ihracatçı bulunmasına ilişkin araştırmalar yapılırken göz önünde bulundurulması gereken temel hususlar; satıcının mal ve hizmetlerinin nitelikleri, ithalatçının kendi ihtiyaçları, rekabetçi fiyatlar, miktar ve kaliteye ilişkin hususlar, standartlara uygunluk vb. gibi alıcı ve satıcının kazanç sağlamasına olanak tanıyan özelliklerdir. Satıcı ulunduktan sonra ithalatçı, satılacak mal ve hizmetin miktarı ve özellikleri, koli/ambalaj özellikleri, birim ve toplam fiyatı, ödeme şekli, taşımacılık yöntemleri, yükleme şekli, karşılıklı hak ve sorumluluklar vb. gibi hususları içeren bir teklif hazırlayıp ihracatçıya göndermektedir. İhracatçı tarafından yapılan incelemeler sonrasında taraflar arasında bir satış sözleşmesi imzalanmaktadır. Taraflar arasında yapılan ticari sözleşmeler bağlayıcı niteliktedir.

Mal ve Belge Hazırlığı: Satıcı ile yapılan sözleşme kapsamında ihracatçı, ithal edilecek mal-hizmetleri ve bunlarla ilgili belgeleri hazırlayıp banka aracılığıyla ithalatçıya göndermelidir. İhracatçının hazırladığı mallar sözleşmeye göre paketlenerek uygun şekilde depolandıktan sonra ithalatçıya haber verilmelidir. İthal edilecek malların depolara gönderilme ve taşıma firmasına teslim edilme aşamasında mallarla ilgili belgelerin de tamamlanması gerekmektedir. İthal edilecek mal-hizmetin niteliklerine, ihracatçı/ satıcı ülkeye ve ithalat çeşidine göre farklılık sergileyen birtakım belgeler, mallar gümrüklere teslim edilirken mallarla birlikte gümrük idaresine teslim edilmektedir.

Gümrükleme ve Taşımacılık İşlemleri: Ticareti serbest olan mal ve hizmetlerin gümrük giriş işlemlerinin yapılıp teslim alınabilmesi için ihracatçının banka aracılığıyla ilgili belgeleri ithalatçıya göndermesi gerekmektedir. Gelen belgeler doğrultusunda ithalatçı firma, ithal edilecek mal ve ilgili belgelerle birlikte gümrük beyannamesi hazırlamaktadır. Bu belge gümrük idaresi tarafından tescil edildikten sonra resmî olarak ithalat işlemine başlanabilmektedir. Taşıyıcı ile gümrük sahasına gelen mallar kontrol edilmektedir. Gümrükleme sürecinde malın teslim alınmasından depolanmasına, yurtiçi taşıma ve dağıtım hizmetlerine kadar tüm nakliye işlemleri yapılan anlaşma çerçevesinde taşıma firmaları tarafından gerçekleştirilebilmektedir. Malların gümrüğe girişi sonrasında beyanname kapatılarak nüshalar ilgili mercilere gönderilmektedir. İthalatçı firma, gümrüğe gelen mal ilgili mevzuat hükümlerine göre belge ve izin sürecini tamamlayarak malı gümrükten çekebilmektedir.

İthalat Sonrası İşlemler: Satıcı ile alıcı arasında kararlaştırılan ödeme şekline göre ithalatçı, anlaşmalı banka ile görüşerek kefalet almalıdır. Malın teslim alınabilmesi için kural olarak ithalatçının bankası aracılığıyla mal bedelini yurtdışına transfer etmesi gerekmektedir. İthalatçının yapmış olduğu ödeme sonrasında, ithalatçı firmanın talimatı doğrultusunda ithal edilen mal ve hizmetler tutuldukları geçici depo ya da antrepolardan gümrüklü eşya teslim fişi düzenlenerek yurtiçi nakliye firmasına teslim edilmektedir.

İhracat Uygulamaları

Yurtiçi kaynaklarla üretilen mal ve hizmetlerin ihracatının yapılması, artırılması ve dünya piyasalarında rekabet gücü elde edilmesi dışa açık ülkelerin önem verdikleri konuların başında, gelmektedir.

İhracata Konu Olan Mal ve Hizmetler

Uluslararası anlaşmalar gereği veya ülke ekonomilerine özgü birtakım sebeplerle bazı malların ihracatı konusunda birtakım koşulların yerine getirilmesi ve/veya malın ihracatının hiç yapılmaması yönünde kararlar alınmaktadır. Bu kapsamdaki malları dört grup altında toplamak mümkündür. Bunlar; ihracı yasak mallar, ön izne bağlı mallar, bedelsiz ihraç edilecek mallar ve ihracı kayda bağlı mallar şeklindedir.

İhracı Yasak Mallar: Dış ticaret yapan ülkelerin taraf oldukları uluslararası anlaşmalar ve ticari politikalar doğrultusunda bazı malların ihracatının yapılması yasaklanmıştır. Uluslararası anlaşmalara uyma gerekliliği dışında, ihracatın yasaklanmasına neden olan temel faktörler arasında; stratejik açıdan önemli olan malların diğer ülkelerin eline geçmesini istememek, yurtiçi endüstriler için önem taşıyan ve sınırlı olan hammaddelerin bulunması, dış ticaret hadlerinin iyileştirilmesi, siyasal faktörler vb. bulunmaktadır. Türkiye’de ihraç edilmesi yasak olan malların listesi kitabınızın 61. sayfasında Tablo 3.1’de verilmiştir.

İhracı Ön İzne Bağlı Mallar: Uluslararası anlaşma, kanun, kararname ve ilgili sair mevzuat uyarınca bazı malların ihracı belli kamu kurum ve kuruluşlarının ön iznine bağlanmıştır. Türkiye’de ihracı ön izne bağlı malların listesi kitabınızın 62. sayfasında Tablo 3.2’de verilmiştir.

Bedelsiz Olarak İhraç Edilebilecek Mallar: Türkiye’de ihracat rejimi kararına göre karşılığında yurt dışından bir ödeme yapılmaksızın yurt dışına mal çıkarılmasına izin verilen mallara bedelsiz olarak ihraç edilebilecek mallar adı verilmektedir. Türkiye’de bedelsiz olarak ihraç edilebilecek malların listesi kitabınızın 62. sayfasında Tablo 3.3’te yer almaktadır.

İhracı Kayda Bağlı Mallar: Türkiye’de bazı malların ihracatı ihracat mevzuatına göre kayıt altına alınmaktadır. İhracatın İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği tarafından kayıt altına alınmasına neden olan faktörler arasında; uluslararası anlaşmalardan doğan yükümlülükler, bazı malların ihracat gelişiminin takip altına alınması, standartlara uygunluğun sağlanması, ihracatçı firmaların rekabetten korunması vb. gibi unsurlar yer almaktadır. Türkiye’de ihracı kayda bağlı malların listesi kitabınızın 63. sayfasında Tablo 3.4’de verilmiştir.

İhracat Uygulamalarına İlişkin Belgeler

İhracat uygulamaları gerçekleştirilirken ticari işlemlerin kolaylaştırılmasını sağlayan bir takım belgeler kullanılmaktadır. İhracat uygulamalarına ilişkin belgeler; ihracata konu olan mala, ihracat yapılan ülkeye ve ihracat türüne göre çeşitlilik göstermektedir. İhraç edilecek malın niteliğine göre alınması gereken belgeler, malların ilgili mevzuatta belirtilen koşullara uygun olup olmadığını ispatlamaya yönelik belgelerdir. İhracat yapılacak ülkeye göre düzenlenen belgeler, genellikle ülkeler arası anlaşmalara dayalı olarak karşılıklı taviz ve yükümlülük gerektiren resmî belge niteliğindedir. İhracat şekline göre üzenlenecek belgeler kapsamında, özellik arz etmeyen ihracat için serbest ihracat beyannamesi düzenlemek yeterli olmaktadır.

İhracata Yönelik Devlet Destekleri

Türkiye’de ihracat yapan firmaların üretim ve pazarlamaya yönelik faaliyetleri kamu tarafından desteklenmektedir. Desteklerin temel amaçları arasında; firmaların dış piyasalarda karşılaştıkları sorunları azaltmak/gidermek, üretim maliyetlerini düşürmek, uluslararası rekabet güçlerini artırmak ve ülke ekonomilerine katkılarını artırmak yer almaktadır. İhracatçılara yönelik özellikle KOBİ’lere yönelik devlet yardımları kitabınızın 64. sayfasında Tablo 3.5’te sıralanmıştır.

İthalat Uygulamaları

Dışa açık ülkelerde ithalatın ekonomik etkilerinin yönü ve büyüklüğü, ithalatın bileşimine (hangi tür mal ve hizmetlerin ithal edildiğine) ve ithalatın millî gelir içindeki payına bağlıdır. İthalatın olumlu ekonomik etkilerini artırabilmek için ticari firmaların ithalat uygulamalarının koşullarını yerine getirmeleri, ithalatı kaliteli ve standartlara uygun bir şekilde gerçekleştirmeleri gerekmektedir.

İthalata Konu Olan Mal ve Hizmetler

Bir ülkede yurtiçi firmaların yabancı ülkelerdeki firmaların rekabetinden korunması, kamu ahlakı, düzeni ve güvenliği açısından tehlikeli kabul edilen malların ülkeye girişinin engellenmesi, hazine için vergi geliri elde edilmesi, dış açıkların kapatılması vb. gibi nedenlerle ithalata kamu eliyle müdahalede bulunulabilmektedir. Resmî olarak belirlenen ithalatı yasak ve belli kurumlara bırakılan mallar dışındaki mallar ithal edilebilmektedir. Ayrıca bedelsiz ithal edilebilecek malların listesi de resmî olarak belirlenmiş durumdadır.

İthali Yasak Mallar: Uluslararası anlaşmalar ve dış ticaret politikaları çerçevesinde bazı malların ithal edilmesi resmî olarak yasaklanmıştır. Türkiye’de ithalatı yasak olan malların listesi sayfa 65’de Tablo 3.6’da verilmiştir.

İthali Belli Kurum ve Kuruluşlara Bırakılan Mallar: Türkiye’de bazı malların ithalatı için resmî olarak belirli kurum ve kuruluşlara izin verilmiştir. Bu malların ilgili mevzuata uygun olduğu resmî kurumlar tarafından onaylandıktan sonra serbest dolaşıma sokulabilmektedir. Türkiye’de ithali belli kurum ve kuruluşlara bırakılan mallar listesi sayfa 66’da Tablo 3.7’de verilmiştir. Bedelsiz Olarak İthal Edilebilecek Mallar: Türkiye’de ithalat rejimi kararına göre karşılığında yurt dışına döviz transferi yapılmadan yurtdışında elde edilen ve yurda getirilmesi zorunlu olmayan, dış kazanç ve tasarruflarla satın alınmış olan bazı şahsi ve ticari nitelikli malların yurtiçine getirilmesine bedelsiz ithalat denilmektedir. Türkiye’de bedelsiz ithalata konu olan malların listesi sayfa 67’de Tablo 3.8’de verilmiştir.

İthalat Uygulamalarına İlişkin Belgeler

Bir ithalat işleminde genellikle belgeler ithalatçının talebiyle ihracatçı tarafından hazırlanmakta ve tarafların kararlaştırdıkları ödeme yöntemine göre ithalatçıya gönderilmektedir. Türkiye’de ithalat ve ihracat uygulamalarına ilişkin belge ve izinlerin yer aldığı liste sayfa 68’de Tablo 3.9’da verilmiştir.

İthalata Yönelik Devlet Destekleri

Türkiye’de ihracatçılara yönelik devlet destekleri ile ihracat artırılmaya çalışılırken, aynı zamanda yerli üreticilerin ve tüketicilerin ithalattan kaynaklanan haksız rekabetten zarar görmemeleri için de bir takım koruma tedbirleri alınmaktadır. Ticaret Bakanlığı tarafından uygulanan bu tedbirler sayfa 69’da Tablo 3.10’da verilmiştir.