Ünite 5: Dış Ticaretin Finansmanı ve Teşvikinde Uluslararası Şemsiye Kuruluşlar

Giriş

Günümüzde serbest piyasa ekonomisi dünyadaki en yaygın kabul edilmiş ekonomik sistemdir. Gelişmiş yada gelişmekte olan ülkeler bu serbest piyasa ekonomisini az veya çok kontrollü olarak uygulamaktadır. 1980 yıllarından itibaren başlayan liberalleşme hareketi 200’lerde yarattığı sorunlara rağmen daha yaygın bir biçimde uygulamaya başlanmıştır. Bilgi bileşim teknolojisindeki yaşanan küreselleşme sonucunda finans piyasalarında inanılmaz çeşitlilik ve ilişkiler ağı yaratmıştır. Finans kapital fiziksel sermaye sahipliğinden daha önemli hale gelmiştir. Yaşanan bu gelişmeler, özellikle gelişmekte olan ülkelerin kalkınmasını desteklemiş ve ekonomik büyüklük açısından üst sıralara tırmanmalarını sağlamıştır.

Uluslararası finans kuruluşlarından kasıt gelişmekte olan ülkelerin ekonomik ve sosyal kalkınmalarına destek vererek uluslararası işbirliği ve istikrarı sağlayan kurumlardır. Bu kurumlar, Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund-IMF) ve 5 tane çok taraflı kalkınma bankasıdır.

Birleşmiş Milletler Sistemi

Birleşmiş Milletler yalınızca barış ve güvenlik konularında çalışıyor olarak görülse de, örgütün kaynakları daha çok BM Antlaşmasındaki gibi “yaşam standartlarını yükseltmek, tam istihdamı arttırmak, ekonomik ve sosyal ilerleme şartlarını ve kalkınmayı ileri götürmektir” 1961 yılında başlayan “On Yıllık Uluslararası Kalkınma” serleri ile her on yılda özel ilgi gerektiren bazı konuların üzerinde duran geniş politika ve hedef bildirilerin belirlenmesi ve bu çalışmalar ile birlikte sürekli olarak kalkınmanın, toplumsal olduğu kadar ekonominin her yönünde ilerleme gerektiği vurgulanmıştır. Böylece gelişmiş ülkeler ile gelişmekte olan ülkeler arasında farklılıkların azaltılmasının önemi kabul edilmiştir.

Uluslararası Para Fonu (IMF), ise küresel parasal iş birliğini geliştirmek, mali istikrar oluşturmak, uluslararası ticareti kolaylaştırmak, yüksek istihdam ve sürdürülebilir ekonomik büyümeyi desteklemek ve dünya çapında yoksulluğu azaltmak için çalışan 185 ülkeyi kapsayan bir kuruştur. IMF 1930 yıllarındaki büyük buhran ve onu izleyen küresel çatışmaları önlemek için işbirliği için bir çerçeve oluşturmaya çalışmakta, özellikle Asya’da önemli bir ekonomik kalkınma ile ciddi refah oluşmuş ve milyonlarca kişi yoksulluktan kurtulmuştur. IMF ve Dünya Bankası birbirinden ayrı iki kurum olsalar da birbirlerinin çalışmalarını destekleyen ve zaman zaman ortak politika üreten kurumlardır. IMF’inin odak noktası makroekonomik ve mali sektörlerdir. Dünya Bankası ise, uzun vadeli gelişim ve yoksulluğun azaltılması ile ilgilenmektedir. Verdiği krediler, al yapı projeleri, ekonomimin belirli sektörlerdeki reformlarla daha geniş yapısal bünyeye kavuşmasını sağlamaktır. Ülkeler Dünya Bankası üyeliği için IMF’ye de üye olmaları gerekmektedir. Dünya Bankası aynı zamanda bilgi paylaşımı üzerinde de durmaktadır ve bu konudaki eğitim, teknik tecrübe, bilgi teknolojileri gibi konuları desteklemektedir.

GATT ismiyle bilinen Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması 1947 yılında kuruluşmuş ve ülkeler arasında ticareti düzenleyip, serbestleşmesini amaçlamıştır. 1995 yılında yerini Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) ye yerini bırakmıştır. İkinci Dünya Savaşı sonrası tahrip olmuş ekonomileri inşa etmek amacıyla Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD) kurulmuştur. Daha sonra borç batağına sürüklenen ülkeleri kurtarmak için Uluslararası Kalınma Birliği (IDA) kurulmuştur. Dünya Bankasını oluşturan bu üç temel yapıdır. Gelişmekte olan küçük ada devletleri, karayla çevrili devletler ve geçiş ekonomilerine sahip ülkelerin kritik durumları için bu ülkelere yapılacak Resmi Kalkınma Yardımı (ODA), BM nezaretinde öncelikli programa dahil edilmektedirler. Bu ilkelere yapılacak yardım milli gelir üzerinde %7 olarak belirlenmiştir. Kalkınma Yardım Komitesi (DAC) üye devletlere yardımı 2003 yılına kadar bürüt milli gelir ile birlikte %0,25’ yükseltmiştir.

Birleşmiş Milletler Örgütünün Yapısı

BM hem ekonomik hem de sosyal anlamda şemsiye kuruluş görevi üstenmektedir. IMF bu şemsiye sistemi altında görev yapmaktadır.

Ekonomik ve Sosyal Konsey (ESOSOC)

BM ekonomik ve sosyal çalışmaları için örgütün işlevsel kolları arasında koordinasyonu sağlamasına ihtiyaç duymuştur ve BM içerisinde yer alan kuruluşlarının eş güdüm içinde çalışmalarını sağlamak için ESOSOC kurulmuştur. Konseyin 3 yıllık süreyle hizmet eden 54 üyesi bulunmaktadır. Ayrıca Ekonomik ve Sosyal Konsey olarak “Kalkınma Politikası Konseyi” adında 24 uzmandan oluşan ekonomik, sosyal ve çevresel soranlar ile uğraşan bir yapıya da sahiptir. Bu komite aynı zamanda en az gelişmiş ülkelerin hangileri olacağına dair kirlereler de belirlemektedir.

Birleşmiş Milletler Uluslararası Ticaret Komisyonu (UNCITRAL)

1966 yılında BM tarafından 60 üyelik bir yapı olarak kurulmuş bir komisyondur ve dünya ticaretindeki engelleri kaldırmak amacıyla uluslararası ticaret hukukunun dengelenmesini sağlamak amacıyla model kanunlar oluşturmaktır. Çeşitli alanlarda kabul gören temel kanunları benimsemiştir. Bunların belli başlıları, uzlaşma kuralları, malları uluslararası satış kuralları ve satış kontrat kuralları, uluslar arası arabuluculuk model kanunları, malların satın alınması, imalatı ve hizmet model kanunları, arabuluculuk prosedürlerinin düzenlenmesi, elektronik ticaret model kanunlarıdır. Komisyonun diğer çalışmaları ise, uluslararası ticaret hukukunu düzenleyen Malların Uluslararası Satışında Kısıtlamalar Sözleşmesidir.

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP)

BM örgütü içerisindeki Kalkınma Programı, kalkınma çalışmalarının koordinasyonuna ve yönetimine yardım etmektedir. Bu bünye içiresindeki bölgesel komisyon, Afrika, Asya ve Pasifik, Avrupa, Latin Amerika, Karayipler ve Batı Asya’daki ekonomik, sosyal ve politika bilgi akışını kolaylaştırır. BM sistemi özellikle en az gelişmiş ülkeler grubu için daha büyük bir önem sağlamaktadır. BM kalkınma programı 2015 yılına kadar dünya fakirliği yarı yarıya azaltma hedeflerine önemli bir katkı sağlamayı vaat etmiştir.

BM Ticaret ve Kalkına Konferansı Örgütü (UNCTAD)

Gelişmekte olan ülkelerde ve geçiş ekonomilerinde doğrudan yabancı yatırımlıların arttırılmasına ve buradaki yatırım olanaklarının geliştirilmesine yardımcı olmaktadır. Bunun yanında, hükümetlerin politikalarındaki küresel eğilimleri, doğrudan yabancı yatırım, ticaret, teknoloji ve kalkınma arasındaki ilişkilerin daha iyi anlamalarına yardım etmektedir. UNCTAD’ın temel çalışma alanları; küresel ekonomideki eğilimleri incelemek ve etkilerini değerlendirmek, gelişmekte olan ülkelere, küreselleşme ve liberalleştirmenin olumlu etkilerin anlatmak, yabancı yatırımların teknoloji ve kalkınma üzerindeki etkilerin değerlendirme, gelişmekte olan ülkelere yatırım cazip hale getirmek, geçiş ekonomisine sahip ülkelerin ticaret destekleme hizmetlerini etkinleştirmektir.

Uluslararası Ticaret Merkezi (ITC)

BM odak noktası gelişmekte olan ülkelerde ticaretin gelişmesi için teknik iş birliğinin arttırılmasıdır. ITC gelişmekte olan geçiş ekonomileri için yalnızca ticareti geliştirme amacına yönelik tek yapıdır ve destek verdiği konular; ticaret destek hizmetlerinin geliştirilmesi, ticaret bilgisi, insan kaynaklarının geliştirilmesi, uluslararası satın alım ve tedarik yönetimi, ticaret teşviki için program hazırlanmasıdır.

BM Sınai Kalkınma Teşkilatı (UNIDO)

Bu kuruluş gelişmekte olan ve geçiş ekonomisine sahip olan ülkeler için sürdürülebilir endüstriyel kalanıma konusunda uzman olan bir kuruluştur ve sanayi sorunları için potansiyel çözümler üretir. Üç öncelikli alana yönelik paketleri; rekabetçi ekonomiler için, sürekli iyileştirme, kalite yönetimi, yatırım ve teknoloji geliştirilmesi, sağlıklı çevre olarak, verimli ve daha temiz enerji üretmek, üretken istihdam olarak da küçük ve orta boy işletmeler ve kadın girişimcileri destekleyen programlardır.

Sürdürülebilir Kalkınma ve BM Sistemi

Çevreyi koruma ve sürdürülebilir kalınmaya karşı BM duyarlılığı her faaliyet alanına yansımaktadır. 1992 yılında BM Genel Kurulu sürdürülebilir kalkınma komisyonu kurmuştur ve 53 üyesi bulunmaktadır.

Sürdürülebilir kalkınmanın mali kaynağı ise, Dünya Zirvesindeki Gündem 21’de finansmanın en büyük bölümünün her ülkenin kamu ve özel sektörden karşılanmasına karar verilmiştir.

Çoğunlukla, UNDP, BM Çevre Programı UNEP ve Dünya Bankasınca yürütülen GEF projeleri biyolojik çeşitliliği koruyarak sürdürülebilir biçimde kullanmayı amaçlamaktadır. GEF gelişmekte olan ve ekonomisi geçiş aşamasında olan 140 ülkede 1200’e yakın projeye kaynak sağlamaktadır.

Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ)

DTÖ uluslararası ticaretin serbestleştirilmesine yardımcı olmak ve dünya ticaretini düzenlemek amacıyla kurulmuştur. Önce GATT olarak kurulmuş, 47 yıl boyunca dünya ticaretini yönetmiş ve 1995 yılında DTÖ olarak değişmiştir. 157 üyesi ve 27 gözlemcisi vardır. Amaçları; üyelerinin karşılaştırmalı üstünlük ilkesine dayalı serbest ticareti dinamik ve statik olarak sağlamak, liberalizasyon ile genişlemeyi sağlayarak hayat standardını yükseltmek, istihdamı arttırmak, reel gelir ve talep hacmini yükseltmek, mal ve hizmet ticaretinin önündeki engelleri kaldırmak, ticareti geliştirmek, sürdürülebilir kalkınmayı mümkün kılmak, kaynak dağılımını sağlamak, çevre standartları oluşturmak, farklı ekonomik düzeydeki ülkelerin dünya ticaretinden pay almaların sağlamak, gümrük tarifeler ve ticaretin karşılaştığı engellerin azalmasını sağlamak, Uruguay Türü çok taraflı ticaret müzakerelerin içeren sistemin ana ilkelerini korumak, sübvansiyonlar, anti-dampinge karşı önlem almak, kurallar geliştirmek, GATT’daki anlaşmazlıkları iyileştirmek, tarımda ihracat sübvansiyonları ve iç destek seviyelerini aşağı çekmek, dokumadaki ve tekstildeki miktar kısıtlamalarını kaldırmak, gönüllü ihracat kısıtlamalarına son vermektir.

DTÖ anlaşmaları, mal-hizmetler ve fikri mülkiyet alanlarını da kapsamaktadır. Ülkelerin koyduğu ticari mevzua ve önlemler ile ülkelerin ticaret politikaları konusundaki raporları şeffaflığın sağlanmasını sağlamak amacıyla paylaşılmasıdır.

Dünya Bankası Grubu

Dünya bankası ülkelerin ve sosyal gelişimlerini sağlayabilmek amacıyla çok sayıda projeyi desteklemiştir. Dünya Bankası 1944 yılında Bretton Woods anlaşmasında 28 ülkenin temsilcilerinin katıldığı BM para ve finans konferansında kurulmuştur. ABD’nin Marshall yardımı çerçevesinde Avrupa’ya sağladığı destek sonucu Avrupa’nın imarından sonra, gelişmekte olan ülkelerin kredi gereksinimlerini karşılamak amacıyla kalkınma bankasına dönüşmüştür. Uluslararası İmar Ve Kalkınma Bankası (IBRD), Uluslararası Kalkınma Ajansı (IDA), Uluslararası Finans Kurumu (IMF), Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (MIGA), Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm Merkezi (ICSID) olarak beş temel yapısı vardır.

Uluslararası İmar Ve Kalkınma Bankası (IBRD); borçlanan ülkeler, ticari barkalardan yapacakları borçlanmalara kıyasla daha uygun borçlanabilmekte, ülkeler piyasa şartlarına göre, düşük faiz, uzun vade, ana para ödemelerinden önce 3-5 yıllık ödemesiz bir dönem ve döviz cinsi gibi avantajları olmaktadır. IBRD fonlarının büyük bir kısmını dünya finans piyasalarından sağlamaktadır. Politika üretmekte üyelerin söz hakkı vardır ve kalkınmayı desteklemeyi amaçlamanın yanında kar amacı gütmemektedir.

Uluslararası Kalkınma Ajansı (IDA); 1960 yılında kurulmuş ve Dünya Bankasının iki temel kuruluştan birisidir. Gelişmekte olan ülkelerin en az gelişmişlerin, kalkınma yolundaki çabaların destek olmak, düşük ve uzun vadeli krediler vermektir. Bu ülkelerin sürdürülebilir bir kalkınmayı gerçekleştirmeleri için duydukları fiziksel altyapı, kurumlar, politikalar ve beşerî sermayenin oluşturulmasına destek veren kuruluşlardır.

Uluslararası Finans Kurum (IFC); özel sektör aracılığı ile ekonomik kalkınmayı gerçekleştirmek amacıyla 1956 yılında kurulmuş ve üye sayısı 182 dir. Dünya Bankası’nın üye ülkelere yönelik faaliyetleri desteklemek, özellikle daha az gelişmiş bölgelerdeki öncelik vermek üzere özel kesim kulsularının büyümesine özendirmek amacıyla kalkınmaya daha fazla katkıda bulunmaktır.

Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (MIGA); temel görevi, ekonomik büyüme, yoksulluğu azaltma ve insan kalitesini yükseltmek amacıyla doğrudan yabancı sermayenin gelişmekte olan ülkelere yönlendirilmesidir. Üyelerine, yatırım riskleri için çeşitli garantiler vererek teknik ve online yardımlar sağlamaktadır.

Dünya Bankası Kredileri

Dünya bankası, yatırım kredileri, uyum kredileri ve bunların karması olan krediler olarak üç gruba ayrılır. Dünya bankasının kredilerinin özellikleri; krediler yalnızca gelişmekte olan ülkeler için geçerlidir, öncelikle gelişmekte olan ülkelerin yaşam standardını iyileştirmeye yönelik projelere destek verirler, sektörler arasında çeşitlilik gösterir, kredi için istenilen projelerin ülke kalkınmasına katkı vermesi beklenir, proje yalnızca o ülkenin hükümetine yada hükümet garantisi verilen bir kuruluşa verilebilir.

Uluslararası Para Fonu (IMF)

185 üye ülkesi vardır ve küreselleştirmenin getirdiği fırsat ve güçlükler ile baş edebilmek için önemli bir konuma sahiptir. Ekonomik sıkıntı içindeki üyelerine, politik tavsiyelerde bulunmak ve finans sağlamaktır. IMF’nin ülkelere sunduğu imkanlar; ekonomik eğilimleri ve ülkeler arası deneyimleri analiz ederek merkez banklarına politik tavsiyelerde bulunmak, küresel veya bölgesel piyasaları takibe almak, istatistik, tahmin ve analizler yapmak, ülkelere ekonomik sıkıntı aşamasında yardımcı olmak için kredi temin etmek, gelişmekte olan ülkelere yoksullukla savaşmak için imtiyazlı krediler, teknik yardım ve eğitim olanakları sunar.

IMF’nin Sağladığı Krediler; esas olarak üye ülkelerin ödemler dengelerini ayarlamada güçlükle karşılaşmaları durumunda başvurulacak bir fondur. IMF ayrıca, yoksulluğu azaltan ve büyüme desteği veren (PRGF) ve dışsal krizler kolaylığı (EFS) ile gelir düzeyi düşük olan ülkeler özel faiz oranları ile krediler verir. IMF’nin ön önemli sorunluluğu ödemeler dengesi olan ülkelere finansal yardım sağlamak, ülkelerin rezervlerini yeniden oluşturmak, para birimlerini istikrara kavuşturmak, ithalat ödemelerine devam edebilmesini çabalarına destek olmaktır. Bir ülke IMF’den kredi talebinde bulursa, bu kredi bir “düzenleme” kredisi altında sunulmaktadır. Bu düzenleme, bir ülkenin ödemeler dengesi sorununu çözmek için uygulamayı kabul ettiği belirli politika ve önlemleri ortaya koymaktadır.

Standby Düzenlemeleri; IMF’nin imtiyazsız yardımlarının büyük bir bölümü Standby Düzenlemeleri (SBA) yolu ile sunulmaktadır. SBA ülkelere kısa vadeli ödemeler dengesi sorunları için yardımcı olmaktadır. Norma SBA’nın süresi 12-24 aydır ve geri ödeme 3,25 ile 5 yıl içinde yapılmaktadır.

Esnek Kredi Hattı (FLC); politika uygulama açısından çok sağlam temelleri, politikaları ve geçmiş performansları iyi olan ülkeler için uygulanmaktadır.

İhtiyati Likidite Hattı (PLL); güçlü temelleri ve politikaları olan ve böylesi politikalarım uygulamakta iyi performans göstermiş ülkeler için uygulanır.

Uzatılmış Fon Kolaylığı (EFF); esaslı ekonomik reformlar gerektiren geniş kapsamlı bozulmaları yansıtan ülkelerin orta ve uzun vadeli ödemeler dengesi sorunlarına yardımcı olmak amacıyla tesis edilmektedir.

Hızlı Finansman Aracı (RFI); acil durum yardım politikalarının kapsamını genişletme için uygulanmaktadır.

İmtiyazlı Borç Verme (PRGT); düşük gelirli ülkelere yönelik, yoksulluğun azaltılması ve büyüme fonu altında mali desteği daha esnek ve düşük gelirli ülkelerin gereksinimlerine cevap verecek şekilde uygun hale getirilmiştir.

Uzatılmış Kredi Kolaylığı (ECF); Yoksulluğun azaltılma ve büyüme kolaylıkların (PRGF) yerine geçmiştir. Ödemeler dengesinde zorluklar yaşayan düşük gelirli ülkelere orta vadeli krediler sağlar.

Standby Kredi Kolaylığı (SCF); kısa vadeli ödemeler dengesi gereksinimi olan, düşük gelirli ülkelerin gereksinimleri karşılamak için 4 ila 8yıllık vadeli kredileri kullandırmaktadır.

Hızlı Kredi Kolaylığı (RFC); sınırlı koşullu, acil ödemler dengesi güçlükleri ile karşılaşan düşük gelirli ülkelere açılan vadesi 5,5 ila 10 yıllık kredilerdir.