Ünite 3: Sigorta, Sigorta Sözleşmesi, Risk ve Riziko Kavramları

Giriş

İnsanlar günlük hayatta birçok riskle karşı karşıyadır. Bu durum insanların güvenlik önlemleri almasına neden olmuştur ancak alınan her güvenlik yeni riskler doğurmuştur. Rizikolar fiziksel olarak ortadan kaldırılamadığından insanlar en azından ekonomik sonuçlarını ortadan kaldırmak için girişimlerde bulunmuştur. Sigorta, aynı türden tehlikeyle karşı karşıya olan kişilerin belirli bir miktar para ödenmesi yoluyla toplanan tutarın, sadece o tehlikenin gerçekleşmesi sonucu bilfiil zarara uğrayanların zararlarının karşılanmasında kullanıldığı bir risk transfer sistemidir. Sigorta, sigorta konusunun doğrudan doğruya kendisiyle değil, sigorta ettirenin/sigortalının o malla ya da olayla olan menfaati (çıkarı) ile ilgilidir.

Sigorta

İnsanlar her zaman doğal, ekonomik ve sosyal nitelikli çeşitli tehlikelere (rizikolara) muhatap olmuştur. İnsanlar bu tehlikeleri önemli ölçüde önlem alsalar dahi bazı tehlikelere karşı tek başlarına başarılı olamayabilmektedirler. Canları ve malları aynı cins tehlikenin, (riskin) tehdidi altında bulunan bireylerin, kurum ve kuruluşların toplumsal veya ekonomik uğraşıları yahut doğal afet sonucu risklerin, tehlikelerin gerçekleşmesi hâlinde maruz kalacakları olası zararların bir ücret karşılığında, sigorta sözleşmesinde belirlenen koşullar içinde aralarında paylaştırılarak giderilmesi sistemine sigorta ya da sigortacılık denilmektedir.

Risk Kavramı, Risk Yönetimi ve Riskin Transferi

Risk; herhangi bir tehdidin bir kıymette zarar oluşturma olasılığıdır. Sigorta literatüründe “ortaya çıkması olası bir tehlike” veya “zarar verici olayların gerçekleşmesi olasılığını anlatmak için “riziko” ifadesi kullanılmaktadır. Risk, riziko, tehlike; “gerçekleşmesi mutlak olmayan ve sigorta ettiren/sigortalı ile sigortacının iradeleri dışında ve ileride meydana gelebilecek bir olaydır.” Doğal (fiziksel ortama bağlı) riskler, tehlikeler fiziksel ortama bağlı faktörlerin oluşturduğu risklerdir ki, doğanın dört temel elementinden, toprak, hava, ateş ve su kaynaklı riskleri bu tanım içine almamız mümkündür. Bireylerin davranış bozukluklarından kaynaklanan ve insanın kendi canı ve mal varlığını tehdit eden riskler, tehlikeler insanın dikkatsizlik, deneyimsizlik, ihmal, kusur gibi fiillerinin sonucu kendi canı ve mal varlığına gelen zararlardır. Siyasi, askeri, sosyal olayların, bireylerin davranışlarından kaynaklanan riskler, tehlikeler ise dünya siyasetinde meydana gelen askeri, siyasi ve ekonomik değişiıkliklerden kaynaklanan tehlikelerdir. Davranışşsal açıdan ele alındığında risklerden, tehlikelerden kaçınma yolları aşağıda sıralanmıştır.

• Korunma
• Risklerden, tehlikelerden kaçınma
• Yardım
• Riski, tehlikeyi azaltma
• Riski , tehlikeyi bireysel olarak taşıma (tasarruf)
• Riskin, tehlikenin transferi (sigorta)

Yukarıdaki ilk beş madde psikolojik ve bireysel türdendir. Son madde ise risklerin, tehlikelerin paylaştırılması amacıyla küçük topluluklar oluşturulması ve fon ayrılmasıyla risklerin transferi türündedir.

Risk analizi, sigortacılık tekniğinde sigortalı ve/veya sigorta ettirenler nezdinde tehlike oluşturan risklerin ortaya konması ve yorumlanmasıdır. Risk analizi uzun ve ayrıntılı bir süreçtir. Risk analizinde sigortalı kıymetlerde tehlike oluşturacak ve bu kıymetleri etkileyebilecek tüm tehditler ortaya konulur. Risk yönetimi ise, risk analizi sonucunda ortaya konan ve yorumlanan risklerin önüne geçmek ve/veya azaltmak amacıyla uygun, maliyet etkin karşı önlemlerin alınması işlemidir. Risk analizi, değerlendirilmesi ve yönetimi sürekli birbirini takip eden süreçlerdir.

Sigorta kavramında, aynı tehlikelere, rizikolara uğrayacak kimseler arasında karşılıklı yardımlaşma ve bu yardımlaşmanın, istatistik, olasılık hesapları, “Büyük Sayılar Yasası” sayesinde teknik ve rasyonellik ilkesine göre organize edilme fikri hâkimdir. Büyük Sayılar Yasası, eldeki riziko, tehlike sayısı arttıkça, hasar oranının o olaya ilişkin genel hasar olasılığı yüzdesine daha çok yaklaşılacağını öngören istatistik yasası olup, “herhangi bir olay çok büyük sayıda yinelenebilirse, bu yineleme ile elde edilen sonuçlar, o olay için elde edilen teorik sonuçları doğrular” şeklinde tanımlanmaktadır.

Sigorta Sözleşmesinin Tanımı, Sigortanın Sınıflandırılması

Sigorta sözleşmesi, sigortacının bir prim karşılığında, kişinin para ile ölçülebilir bir menfaatini zarara uğratan tehlikenin, rizikonun, meydana gelmesi hâlinde bunu tazmin etmeyi ya da bir veya birkaç kişinin hayat süreleri sebebiyle ya da hayatlarında gerçekleşen bazı olaylar dolayısıyla bir para ödemeyi veya diğer edimlerde bulunmayı yükümlendiği sözleşmedi şeklinde tanımlanabilir. Bir sözleşmenin kurulması amacıyla belli bir kişiye ya da genele yöneltilen lüzumlu unsurları içeren ve bunların kabulü ile de sözleşmenin kurulmasını sağlayan irade beyanına “İcap” “Öneri” adı verilir. Bu İcaba dayanarak verilecek olumlu cevaba ise “Kabul” adı verilir. Sigorta sözleşmesinin (sigortanın) esaslı öğeleri, sigortacı, prim, kişi (sigorta ettiren/sigortalı), para ile ölçülebilir menfaat ve risk (riziko), tehlikedir.

Sigortaları temel olarak özel ve sosyal sigortalar olmak üzere ikiye ayrılabilir. Genel olarak kamu kuruluşları tarafından yürütülen Sosyal Sigortalar, esas itibariyle toplumun karşılaştığı birtakım temel risklere, tehlikelere karşı güvence sağlanabilmesi amacıyla devlet desteği ve güvencesi ile uygulamaya konulan sigorta türüdür. Diğer taraftan, Özel Sigorta daha çok uygulamada oluşmuş, gerçek ya da tüzel kişilerin sigorta konusu ile karşı karşıya kaldıkları riskleri, tehlikeleri transfer etmek için ihtiyari ya da zorunlu olarak alınan sigortadır. Özel sigortalar ise bedel (meblağ) sigortaları zarar (tazminat) sigortaları olarak ikiye ayrılabilir. Zarar (Tazminat) Sigortalarında sigorta sözleşmesiyle güvence altına alınan fertlerin maruz bulundukları rizikoların, (tehlikelerin) gerçekleşmesi veya hukuki (mali) sorumluluğun ortaya çıkması sonucunda uğrayacakları maddi zararlar somut olarak karşılanır yani meydana gelen maddi zararlar tazmin edilir. Meblağ Sigortalarında ise sigortacı, sigorta ettirenin veya onun tayin edeceği bir şahsın hayatında gerçekleşen bazı rizikoların, tehlikelerin olması hâlinde miktarı önceden belirlenmiş sigorta sözleşmesinde gösterilen bir meblağı sigorta ettiren şahsa veya lehtara öder. Zarar sigortası da aktif ve pasif sigorta olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Sigorta türlerini rizikonun, tehlikenin niteliği açısından Deniz ve Kara Sigortaları olarak; rizikonun yönelik olduğu şey açısından yani Rizikonun Konusuna göre Malvarlığı Sigortaları, Kişi (Şahıs) Sigortaları olarak sınıflandırmak mümkündür. Ancak günümüzde büyüyen hava yolu taşımacılığı nedeniyle artık hava sigortacılığı da ayrı sınıflandırılmaktadır.

Sigortanın sınıflandırılmasında yaygın olarak kullanılan bir diğer ayrım ise aşağıdaki üçlü sınıflandırmadır:

• Mal Sigortaları
• Sorumluluk Sigortaları
• Can Sigortaları

Mal Sigortaları insan hayatı ile ilgili olmayıp, piyasa değeri hesaplanabilen ve bir bedeli olan sigorta türüdür. Mal sigortalarının bazıları;

• Yangın sigortaları
• Kaza sigortaları
• Nakliyat sigortaları
• Mühendislik sigortaları
• Tarım sigortaları

Sorumluluk Sigortaları, kişi ve kuruluşların yaslardan doğan sorumluluklar dâhilindeki eylem ve fiillerinden veya kazalardan dolayı üçüncü şahısların mallarında ve canlarında meydana gelen zararları tazmin eden sigorta türüdür.

Can Sigortaları, insanları ölüm, sakatlık, hastalanma, yaşlanma, kaza geçirme gibi tehlikelere karşı teminat altına alır. Can sigortaları ferdi kaza sigortası, sağlık sigortası ve hayat sigortalarından oluşur.

6102 sayılı Türk Ticaret Kanunumuz ise bu üçlü sınıflandırma yerine Zarar Sigortaları ve Can Sigortaları başlığını taşıyan ikili bir sınıflandırma yolunu seçmiş olup, bu sınıflandırmada yer alan sigorta türleri aşağıda yer almaktadır.

Zarar Sigortaları

• Mal Sigortaları
• Sorumluluk Sigortaları

Can Sigortaları

• Hayat Sigortası
• Kaza Sigortası
• Hastalık ve Sağlık

Genel ayrıma göre sınıflandırma ise aşağıdaki gibidir:

• Mal Sigortaları
• Sorumluluk Sigortaları
  • Zorunlu Sorumluluk Sigortaları
  • İhtiyari Sorumluluk Sigortaları
• Can Sigortaları
  • Hastalık ve Sağlık Sigortaları
  • Kaza Sigortaları
  • Hayat Sigortaları