Ünite 3: Sigorta, Sigorta Sözleşmesi, Risk ve Riziko Kavramları

Giriş

İnsanlar günlük hayatta birçok riskle karşı karşıyadır. Bu durum insanların güvenlik önlemleri almasına neden olmuştur ancak alınan her güvenlik yeni riskler doğurmuştur. Rizikolar fiziksel olarak ortadan kaldırılamadığından insanlar en azından ekonomik sonuçlarını ortadan kaldırmak için girişimlerde bulunmuştur. Sigorta, aynı türden tehlikeyle karşı karşıya olan kişilerin belirli bir miktar para ödenmesi yoluyla toplanan tutarın, sadece o tehlikenin gerçekleşmesi sonucu bilfiil zarara uğrayanların zararlarının karşılanmasında kullanıldığı bir risk transfer sistemidir. Sigorta, sigorta konusunun doğrudan doğruya kendisiyle değil, sigorta ettirenin/sigortalının o malla ya da olayla olan menfaati ile ilgilidir.

Çağdaş ekonomik yaşamın sürdürülebilmesi için, sigorta kurumu tarafından sağlanan teminat yaşamsal bir öneme sahiptir. Aynı zamanda sigorta kurumu, sigorta şirketlerinin tahsil ettikleri primler sayesinde oluşan büyük fonların sermaye piyasasında yatırıma yönlendirilmesini sağlayarak ülke ekonomisine katkıda bulunur. Sonuç olarak sigorta, Bir Dayanışma Organizasyonu olup, Girişimcilerin Kararlarını Olumlu Yönde Etkilemekte, Girişimcilerin Ucuz Fiyatla Yatırım Sermayesi bulmalarını, dondurdukları risk karşılığı Sermaye Miktarının En Aza İndirilmesini sağlamaktadır.

Sigorta

İnsanlar her zaman doğal, ekonomik ve sosyal nitelikli çeşitli tehlikelere muhatap olmuştur. İnsanlar bu tehlikeleri önemli ölçüde önlem alsalar dahi bazı tehlikelere karşı tek başlarına başarılı olamayabilmektedir. Canları ve malları aynı cins tehlikenin, tehdidi altında bulunan bireylerin, kurum ve kuruluşların toplumsal veya ekonomik uğraşıları yahut doğal afet sonucu risklerin, tehlikelerin gerçekleşmesi hâlinde maruz kalacakları olası zararların bir ücret karşılığında, sigorta sözleşmesinde belirlenen koşullar içinde aralarında paylaştırılarak giderilmesi sistemine sigorta ya da sigortacılık denilmektedir. Kısaca sigorta, ekonomik ve sosyal bir güvence sağlamakta ve özellikle ekonomik uğraşıların kesintiye uğramaması, sürdürülebilmesi işlevini üstlenmektedir.

Risk Kavramı, Risk Yönetimi ve Riskin Transferi

Risk; herhangi bir tehdidin bir kıymette zarar oluşturma olasılığıdır. Sigorta literatüründe ortaya çıkması olası bir tehlike veya zarar verici olayların gerçekleşmesi olasılığını anlatmak için riziko ifadesi kullanılmaktadır. Risk, riziko, tehlike; gerçekleşmesi mutlak olmayan ve sigorta ettiren/sigortalı ile sigortacının iradeleri dışında ve ileride meydana gelebilecek bir olaydır. Doğal riskler, tehlikeler fiziksel ortama bağlı faktörlerin oluşturduğu risklerdir ki, doğanın dört temel elementinden, toprak, hava, ateş ve su kaynaklı riskleri bu tanım içine almamız mümkündür. Bireylerin davranış bozukluklarından kaynaklanan ve insanın kendi canı ve mal varlığını tehdit eden riskler, tehlikeler insanın dikkatsizlik, deneyimsizlik, ihmal, kusur gibi fiillerinin sonucu kendi canı ve mal varlığına gelen zararlardır. Siyasi, askeri, sosyal olayların, bireylerin davranışlarından kaynaklanan riskler, tehlikeler ise dünya siyasetinde meydana gelen askeri, siyasi ve ekonomik değişikliklerden kaynaklanan tehlikelerdir. Davranışsal açıdan ele alındığında risklerden, tehlikelerden kaçınma yolları aşağıda sıralanmıştır.

• Korunma

• Risklerden, tehlikelerden kaçınma

• Yardım

• Riski, tehlikeyi azaltma

• Riski , tehlikeyi bireysel olarak taşıma (tasarruf)

• Riskin, tehlikenin transferi (sigorta)

Yukarıdaki ilk beş madde psikolojik ve bireysel türdendir. Son madde ise risklerin, tehlikelerin paylaştırılması amacıyla küçük topluluklar oluşturulması ve fon ayrılmasıyla risklerin transferi türündedir.

Risk analizi, sigortacılık tekniğinde sigortalı ve/veya sigorta ettirenler nezdinde tehlike oluşturan risklerin ortaya konması ve yorumlanmasıdır. Risk analizi uzun ve ayrıntılı bir süreçtir. Risk analizinde sigortalı kıymetlerde tehlike oluşturacak ve bu kıymetleri etkileyebilecek tüm tehditler ortaya konulur. Risk yönetimi ise, risk analizi sonucunda ortaya konan ve yorumlanan risklerin önüne geçmek ve/veya azaltmak amacıyla uygun, maliyet etkin karşı önlemlerin alınması işlemidir. Risk analizi, değerlendirilmesi ve yönetimi sürekli birbirini takip eden süreçlerdir.

Sigorta kavramında, aynı tehlikelere, rizikolara uğrayacak kimseler arasında karşılıklı yardımlaşma ve bu yardımlaşmanın, istatistik, olasılık hesapları, Büyük Sayılar Yasası sayesinde teknik ve rasyonellik ilkesine göre organize edilme fikri hâkimdir. Büyük Sayılar Yasası, eldeki riziko, tehlike sayısı arttıkça, hasar oranının o olaya ilişkin genel hasar olasılığı yüzdesine daha çok yaklaşılacağını öngören istatistik yasası olup, herhangi bir olay çok büyük sayıda yinelenebilirse, bu yineleme ile elde edilen sonuçlar, o olay için elde edilen teorik sonuçları doğrular şeklinde tanımlanmaktadır.

Risklerin, tehlikelerin paylaştırılması ve dağıtılması çabaları eğer sigorta yaklaşımı dışında organize edilmişse, kapsadığı kişi sayısının azlığı nedeniyle, sigortadaki sayılar kadar büyük sayılara ulaşması olanaksızdır. Sigorta ile uzun vadeli bir işlem olan riski aktarma kavramı birbirine karıştırılmamalıdır. Bir tür spekülasyon işlemi olan risk aktarımı ile sigortanın amaçları benzerdir. İkisinin de riskten kurulmak için riski başkalarına devretmek amacı vardır. Ancak, uygulamada büyük farklılıklar vardır. Sonuç olarak sigorta, teknik ve hukuki özellikleri ve prensipleri bakımından, benzer risk yönetim türlerine göre hasarın etkisini en aza indiren, bireylere, kurumlara, kuruluşlara ve ekonomiye katkı sağlayan en ekonomik risk yönetim türüdür.

Sigorta Sözleşmesinin Tanımı, Sigortanın Sınıflandırılması

Sigorta sözleşmesi, sigortacının bir prim karşılığında, kişinin para ile ölçülebilir bir menfaatini zarara uğratan tehlikenin, rizikonun, meydana gelmesi hâlinde bunu tazmin etmeyi ya da bir veya birkaç kişinin hayat süreleri sebebiyle ya da hayatlarında gerçekleşen bazı olaylar dolayısıyla bir para ödemeyi veya diğer edimlerde bulunmayı yükümlendiği sözleşmedi şeklinde tanımlanabilir. Bir sözleşmenin kurulması amacıyla belli bir kişiye ya da genele yöneltilen lüzumlu unsurları içeren ve bunların kabulü ile de sözleşmenin kurulmasını sağlayan irade beyanına İcap Öneri adı verilir. Bu İcaba dayanarak verilecek olumlu cevaba ise Kabul adı verilir. Sigorta sözleşmesinin esaslı öğeleri, sigortacı, prim, kişi, para ile ölçülebilir menfaat ve risk, tehlikedir.

Bir sigorta sözleşmesini oluşturan unsurlar şöyle sıralanabilir:

• Öncelikle sigortalanacak bir menfaatin varlığı gerekmektedir. Yani bir kimsenin parayla ölçülebilir bir ekonomik kıymetinin, bir menfaatinin bulunması şarttır.

• Rizikonun, tehlikenin ileride ortaya çıkma olasılığı bulunmalıdır. Eğer riziko, tehlike önceden tahakkuk etmişse veya riziko, tehlike zaten ileride de doğmayacak ise bunlar sigortaya konu oluşturmaz.

• Bir tehlikenin, rizikonun ileride doğması karşılığında da sigortalının/sigorta ettirenin bir prim vermesi gerekmektedir.

• Nihayet rizikonun, tehlikenin tahakkuku hâlinde sigortacı bir tazminat ödemeyi taahhüt etmektedir.

Sonuç olarak, az önce de ifade edildiği gibi, sigorta sözleşmesi, sigortacının sigorta himayesini, sigortalının/ sigorta ettirenin de prim ödeme borcunu üzerine aldığı karşılıklı taahhütleri içeren, borç doğuran bir akit olmaktadır.

Sigortalar temel olarak özel ve sosyal sigortalar olmak üzere ikiye ayrılabilir. Genel olarak kamu kuruluşları tarafından yürütülen Sosyal Sigortalar, esas itibariyle toplumun karşılaştığı birtakım temel risklere, tehlikelere karşı güvence sağlanabilmesi amacıyla devlet desteği ve güvencesi ile uygulamaya konulan sigorta türüdür. Diğer taraftan, Özel Sigorta daha çok uygulamada oluşmuş, gerçek ya da tüzel kişilerin sigorta konusu ile karşı karşıya kaldıkları riskleri, tehlikeleri transfer etmek için ihtiyari ya da zorunlu olarak alınan sigortadır. Özel sigortalar ise bedel sigortaları zarar sigortaları olarak ikiye ayrılabilir. Zarar Sigortalarında sigorta sözleşmesiyle güvence altına alınan fertlerin maruz bulundukları rizikoların, gerçekleşmesi veya hukuki sorumluluğun ortaya çıkması sonucunda uğrayacakları maddi zararlar somut olarak karşılanır yani meydana gelen maddi zararlar tazmin edilir. Meblağ Sigortalarında ise sigortacı, sigorta ettirenin veya onun tayin edeceği bir şahsın hayatında gerçekleşen bazı rizikoların, tehlikelerin olması hâlinde miktarı önceden belirlenmiş sigorta sözleşmesinde gösterilen bir meblağı sigorta ettiren şahsa veya lehtara öder. Zarar sigortası da aktif ve pasif sigorta olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Sigorta türlerini rizikonun, tehlikenin niteliği açısından Deniz ve Kara Sigortaları olarak; rizikonun yönelik olduğu şey açısından yani Rizikonun Konusuna göre Malvarlığı Sigortaları, Kişi Sigortaları olarak sınıflandırmak mümkündür. Ancak günümüzde büyüyen hava yolu taşımacılığı nedeniyle artık hava sigortacılığı da ayrı sınıflandırılmaktadır.

Sigortanın sınıflandırılmasında yaygın olarak kullanılan bir diğer ayrım ise aşağıdaki üçlü sınıflandırmadır:

• Mal Sigortaları

• Sorumluluk Sigortaları

• Can Sigortaları

Mal Sigortaları insan hayatı ile ilgili olmayıp, piyasa değeri hesaplanabilen ve bir bedeli olan sigorta türüdür. Mal sigortalarının bazıları;

• Yangın sigortaları

• Kaza sigortaları

• Nakliyat sigortaları

• Mühendislik sigortaları

• Tarım sigortaları

Sorumluluk Sigortaları, kişi ve kuruluşların yaslardan doğan sorumluluklar dâhilindeki eylem ve fiillerinden veya kazalardan dolayı üçüncü şahısların mallarında ve canlarında meydana gelen zararları tazmin eden sigorta türüdür. Can Sigortaları, insanları ölüm, sakatlık, hastalanma, yaşlanma, kaza geçirme gibi tehlikelere karşı teminat altına alır. Can sigortaları ferdi kaza sigortası, sağlık sigortası ve hayat sigortalarından oluşur.

6102 sayılı Türk Ticaret Kanunumuz ise bu üçlü sınıflandırma yerine Zarar Sigortaları ve Can Sigortaları başlığını taşıyan ikili bir sınıflandırma yolunu seçmiş olup, bu sınıflandırmada yer alan sigorta türleri aşağıda yer almaktadır.

• Zarar Sigortaları

-Mal Sigortaları

-Sorumluluk Sigortaları

• Can Sigortaları

  • Hayat Sigortası

- Kaza Sigortası

- Hastalık ve Sağlık

Genel ayrıma göre sınıflandırma ise aşağıdaki gibidir:

• Mal Sigortaları

• Sorumluluk Sigortaları

- Zorunlu Sorumluluk Sigortaları

- İhtiyari Sorumluluk Sigortaları

• Can Sigortaları

- Hastalık ve Sağlık Sigortaları

- Kaza Sigortaları

- Hayat Sigortaları