Ünite 3: Alacaklara İlişkin Dönemsonu İşlemleri

GİRİŞ

İşletmelerde “Alacaklar” iki gruba ayrılır.

• Ticari Alacaklar: Ana faaliyet konusundan doğan alacaklar

• Diğer Alacaklar; Ana faaliyet konusu dışında doğan alacaklar

Alacaklar, ayrıca vadelerine göre de iki başlık altında ele alınır

• Kısa vadeli Alacaklar

• Uzun vadeli Alacaklar

TİCARİ ALACAKLAR

Ticari Alacaklar hesap grubunda, bir yıl içinde paraya dönüşmesi öngörülen senetli ve senetsiz alacaklar gösterilmektedir.

Türkiye Muhasebe Standartları kapsamında da alacaklar aşağıdaki gibi tanımlanır;

• Sabit veya belirlenebilir nitelikte ödemelere sahip olan finansal varlıklar

• Aktif bir piyasada işlem görmeyen, türev olmayan finansal varlıklar.

Ticari alacak, ana faaliyet konusu kapsamında ortaya çıkan alacaktır.

İşletmelerin teminat almaksızın yapmış oldukları satışları karşılığında Alacaklar aşağıdaki gibi takip edilir;

• 120 Alıcılar hesabında: bir yıldan daha kısa vadeli alacaklar

• 220 Alıcılar hesabında: bir yıldan daha uzun vadeli alacaklar

Dönemsonu işlemleri bakımından ele alındığında kısa ve uzun vadeli alacakların değerlemesi aynı olup sadece vadesi bir yılın altına düştüğü için uzun vadeli gruptan kısa vadeli gruba aktarmaların dikkate alınması gerekir.

Alıcılar hesabı, kendilerine vadeli olarak mal ve hizmet satılan kişi ya da kuruluşların işletmeye olan senetsiz ticari borçlarının izlendiği hesaptır.

• Alacağın tahsil edilmesi ile hesaba alacak,

• Alacağın doğması ile hesaba borç kaydedilir.

Yardımcı hesapların borç ve alacak toplamlarının 120 Alıcılar hesabının borç ve alacak toplamına eşit olması gerekir.

Tahsil edilebilme bakımından varsa şüpheli ve değersiz alacaklar saptanır ve bunlar muhasebe kayıtlarıyla, 120 Alıcılar hesabından düşülür, 128 Şüpheli Alacaklar hesabına aktarılır.

Miktar iskontosu işletmelerin devamlı iş yaptıkları müşterilerine belli miktarın üzerinde alış yapmaları durumunda uyguladıkları ıskontodur. Yapılan miktar iskontosunun dönem sonunda Alıcılar hesabından düşülmesi gereklidir.

Alıcılar hesabının dönemsonu işlemleri kapsamında iki farklı değerleme mevcuddur:

• Vergi Usul Kanun’a (VUK) göre değerleme.

• Türkiye Muhasebe Standartlarına (TMS) göre değerleme

Alıcılar hesabı, VUK’un 281. maddesi gereği mukayyet değerle değerlenir.

Senetsiz alacakların değerlemesinde, muhasebe kayıtlarında gözüken tutarlar esas alındığı için,

• Türk lirası cinsinden senetsiz alacaklar için dönem sonunda başka bir işlem yapılmaz.

• Yabancı para cinsinden senetsiz alacakların, hem dönemsellik ilkesi hem de alacakların bilançoda gerçek değerleriyle gözükmesi için dönem sonunda değerlemeye tabi tutulması gerekir.

Döviz cinsinden alacakların ve borçların dönemsonunda VUK’un 280. maddesine göre Maliye Bakanlığı kurları ile değerlemesi yapıldıktan sonra oluşan kur farkları Kambiyo Kârı ya da Kambiyo Zararı hesaplarına kaydedilir.

Vadeli satışlarda vade farkları “Ertelenmiş Ticari Alacaklar Vade Farkı” hesabında izlenmektedir. Dönem sonunda ise bu vade farkından döneme isabet eden tutarın ayrıca döneme ait Faiz Gelirlerine aktarılması gerekmektedir.

İtfa edilmiş maliyet değeri, alacağın vade tarihindeki değerinden vade farkı düşülerek bulunan değerdir.

Alacak Senedi, işletmelerin kredili olarak yapmış oldukları satışları bir belge karşılığında yapması durumunda alınan ve bir alacak hakkını gösteren yazılı bir belgedir.

Alacak senetlerinin faydaları aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Alacakların tahsil edilememe riskini azaltmak,

• Alacaklarını sağlam esaslara bağlamak,

• Nakit sıkıntısını önlemek

Alacak senetleri iki çeşittir:

• Adi senetler; Borçlar Kanunu hükümlerine göre düzenlenen ve belli bir biçime bağlı olmayan senetlerdir.

• Kıymetli evrak niteliğindeki senetler; Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre düzenlenen ve belli bir şekil şartı olan, belli bir hakkın bağlı olduğu ve senetten ayrı olarak ileri sürülemeyeceği senetlerdir.

Kıymetli evrak niteliğindeki senetler,

• kambiyo senetleri (ticari senetler) (Poliçe, bono ve çek gibi)

• mal (emtia) senetleri

Alacak Senetlerine ait işlemler Tekdüzen Hesap Planında 121 Alacak Senetleri hesabında takip edilmektedir. işletmenin portföyüne çeşitli sebepler ile giren ve çıkan senetler 121 Alacak Senetleri hesabına bu senetlerin üzerindeki yazılı değerleri ile kaydedilir. Alacak Senetleri ana hesabı ile Alacak Senetleri yardımcı hesapları arasında dönem sonunda mutabakat yapılır. Şüpheli ve değersiz duruma düşmüş olan alacak senetleri 121 Alacak Senetleri hesabından ayrıştırılır.

Alacak senetlerinin mutlaka bir yardımcı hesap ile birlikte işlem görmesi gerekir. Bu yardımcı hesaplar, senedin durumunu belirleyen ifadeler ile isimlendirilir. Örneğin; cüzdandaki senetler; senedin işletmenin elinde olduğunu, tahsildeki senetler; senedin bankaya tahsil edilmek amacıyla gönderildiğini, teminattaki senetler; bir işin yapılması amacı ile ilgili senedin teminat olarak verildiğini, protestodaki senetler ise tahsil edilemeyen senedin protesto edildiğini gösterir.

Bankalar, bankerler ve sigorta şirketleri dışında kalan işletmeler VUK’un 281. maddesine göre mukayyet (kayıtlı) ya da tasarruf (peşin) değeri ölçüsünden birini esas alabilirler.

VUK’a göre alacak senetleri (bankalar, sigorta şirketleri hariç) tasarruf ya da mukayyet değeri ile değerlenir.

Reeskont işlemi alacak senetlerinin tasarruf değerinin belirlenmesi işleminin muhasebedeki diğer bir adıdır.

Danıştay 4. Dairesi Alacak senetlerinin tasarruf değerinin bulunmasında “iç ıskonto formülü” nün kullanılması yönünde karar almıştır. Tasarruf Değeri senedin nominal değerinden reeskont tutarının düşülmesi sonucunda bulunur.

Tasarruf değeri işletmenin elinde bulunan tüm alacak senetlerine tek tek uygulanır.

Tasarruf değeri = Nominal Değer – Reeskont Tutarı

Borç senetlerine de aynı değerleme ölçüsünü uygulanmak zorundadır.

Alacak senetleri raporlama gününde itfa edilmiş maliyet değeri üzerinden değerlenecektir. TMS’a göre düzenlenen alacak senetlerinde dönem sonunda döneme ilişkin vade farkının Faiz Gelirleri hesabına aktarılması gerekir.

Muhasebe standartlarına göre alacak senetleri aynen alıcılar hesabında olduğu gibi, itfa edilmiş maliyet değeri üzerinden değerlenir.

İşletmeler giderlerinin kaydını, tahsil edilmesi şüpheli olan alacakları için karşılık ayırmakla düzenlerler.

Bir alacağın şüpheli alacak kabul edilmesi ve karşılık ayrılması için VUK’nun 323. Maddesine göre aşağıda belirtilen durumların oluşması gerekmektedir.

• Dava ve icra safhasında bulunan Alacaklar,

• Yapılan protestoya veya yazı ile bir defadan fazla istenilmesine rağmen borçlu tarafından ödenmemiş bulunan dava ve icra takibine değmeyecek kadar küçük Alacaklar.

VUK’a göre, bir alacağın şüpheli hâle gelmiş olabilmesi için alacağın bir garanti altına alınmış olması gereklidir.

VUK’a göre dava ve icra safhasındaki alacaklar şüpheli alacağa dönüşür ve karşılık ayrılması gereklidir.

VUK’a göre sadece ticari ve zirai kazancın elde edilmesi sırasında oluşan alacaklar şüpheli duruma düşerse karşılık ayrılabilir.

• Menkul rehni, gayrimenkul ipoteği şeklinde teminata bağlanmış alacaklar

• Kampanyalı satışlardan doğan alacaklar

• Kamu kuruluşlarından alacaklar

• Avans niteliğindeki alacaklar

• Hatır senetleri

için karşılık ayrılmaz.

Şüpheli alacak karşılığı alacağın şüpheli durumu düştüğü dönem içinde ayrılır. Daha sonraki dönemlerde karşılık ayrılmaz, karşılık ayrılsa bile vergi matrahından düşülemez. Eğer bir uzun vadeli alacak şüpheli duruma düşmüş ise kısa vadeli alacak içinde yer alan şüpheli alacaklara aktarılır ve karşılık ayrılır.

Muhasebe standartlarında ise kesin kurallardan bahsetmek mümkün değildir. Muhasebe standartlarının temel felsefesinde işletmenin karşılaşabileceği tüm risklerin bilançoda raporlanması söz konusudur. İhtiyatlılık kavramı gereği, tahsili şüpheli alacaklar için işletmenin tahminde bulunması ve yapılan bu tahminler üzerinden karşılık hesaplayarak muhasebe kaydı yapması gerekmektedir.

Şüpheli alacaklara ayrılacak karşılıkların tahmin edilmesinde, alacakların yaşlandırması yolu ile ya da değerleme yapılan dönemden önceki, iki hesap döneminde, vadesinde tahsil edilemeyen alacakların ilgili bulunduğu dönemlerdeki toplam vadeli satışlara oranlarının ortalaması, değerleme dönemindeki vadeli satışlara uygulanarak tahmini şüpheli alacak karşılığı hesaplanmaktadır.

Değersiz alacaklar tahsil olanağı tamamen ortadan kalkan senetsiz ve senetli alacaklardır.

• Kazai bir hükme ve kanaat verici bir vesikaya göre tahsiline imkân kalmayan alacaklar (VUK’un 322. Maddesi)

• Konkordato veya anlaşma (sulh) yoluyla alınmasından vazgeçilen alacaklar (VUK’un 324. Maddesi)

değersiz alacaklar olarak kabul edilir. Bir alacak değersiz hale geldiği dönemde tasarruf değerini kaybeder ve mukayyet değeriyle zarar kaydedilir.

Ticari veya zirai kazancın elde edilmesi ve devam ettirilmesi ile ilgili alacaklar da değersiz alacak olabilir. Hatır senetleri değersiz alacak olamaz.

Bir alacak, değersiz alacak olduğu zaman şüpheli alacaklardan düşülür.

DİĞER ALACAKLAR

Diğer alacaklar vadelerine göre;

• kısa vadeli diğer alacaklar

• uzun vadeli diğer alacaklar

olmak üzere ikiye ayrılır. Kısa vadeli diğer alacaklar 13 Diğer Alacaklar grubunda yer alan hesaplarda, uzun vadeli diğer alacaklar ise “23 Diğer Alacaklar” grubunda yer alan hesaplarda izlenir. Bu grupta bulunan alacaklar Tekdüzen Hesap Planında aşağıdaki gibi isimlendirilmiştir;

• Ortaklardan Alacaklar

• İştiraklerden Alacaklar

• Bağlı Ortaklıklardan Alacaklar

• Personelden Alacaklar

• Diğer Çeşitli Alacaklar

Diğer alacakların dönem sonu işlemleri ticari alacaklarda olduğu gibidir. Diğer alacakların da dönem sonunda varsa yardımcı hesapları ile mutabakatları yapılır.

Ana faaliyet konusu dışında oluşan alacaklara diğer alacaklar denir. Diğer alacaklar VUK’a göre mukayyet (kayıtlı) değeri üzerinden değerlenir.