Ünite 2: Hazır Değerler ve Menkul Kıymetlere İlişkin Dönemsonu İşlemleri

Hazır Değerler

İşletmenin, kasasındaki ve banka mevduat hesabındaki parası ile alınan ve verilen çekler ve diğer hazır değerler, hazır değer hesap grubunda yer almaktadır.

Kasa-Türk Lirası Kasası

Para, ekonomik hayatın en önemli ve temel değişim aracıdır. İşletmenin yaptığı işlemler sonucu meydana gelen nakit giriş ve çıkışları Kasa Hesabında izlenir.

Günümüzde işletmeler, Türk Lirası yanında yabancı para cinsinden de ticari işlem yapmaktadırlar. Bu bakımdan Kasa ana hesabı altında Türk Lirası ile yabancı para cinsinden (ABD$, EURO, vb.) nakitler izlenebileceğinden dolayı, Kasa Hesabı ile ilgili olarak Türk Lirası (T) Kasası ve Yabancı Para Kasası yardımcı hesapları kullanılabilir.

T Kasası, Türkiye Muhasebe Standartlarına göre Gerçeğe Uygun Değer, Vergi Usul Kanunu’na göre İtibari Değer ile (üzerine yazılı değer ) değerlenir.

Dönemsonu Türk Lirası Kasası hesabının borç ve alacak tutar toplamları alındığında genel geçici mizanda Kasa Hesabı borç kalanı verecektir. Bu durum işletmenin hesap kalanı kadar parası bulunması gerektiğini gösterir. Hesap kalan vermezse, işletmenin kasasında parası bulunmadığı anlaşılır.

Kasa ile ilgili işlemlerde şu üç durumdan biri ile karşılaşılır:

• Kasa Denkliği
• Kasa Noksanı
• Kasa Fazlası

Kasa Sayım Noksanlığı

Fiziki sayım sonucu kasada tespit edilen nakit mevcudunun, T Kasası hesabının borç kalanından daha az çıkması, kasa sayım noksanı olarak tanımlanmaktadır.

Kasa Sayım Noksanlığına Dönem içinde belge üzerinde belirtilen tutardan daha fazla ödeme yapılması, Dönem içinde fiilen ödeme yapılmasına rağmen yapılan ödemenin kayıtlara geçirilmemesi, Dönem içinde eksik para tahsilatı yapılması. Bir başka ifade ile tahsil edilen fiili nakit tutardan daha fazla tutar makbuz düzenlenmesi ve kaydedilmiş olması, Kasadan sorumlu kişilerin veya bir başka kişinin kasadaki parayı kayıt dışı zimmetine geçirmesi nedenleri yol açmaktadır.

Kasa sayım noksanın nedeni tespit edildiği zaman daha önce açılan 197 Sayım Tesellüm Noksanları Hesabı tespit edilen nedene göre kapatılır. Cari dönemsonu itibariyle nedeni tespit edilemeyen önemsiz bakiye giderleştirilir.

Kasa Sayım Fazlalığı

Fiziki sayım sonucu kasada tespit edilen nakit mevcudunun, T Kasası hesabının borç kalanından daha fazla çıkması durumu, kasa sayım fazlası olarak tanımlanır.

Kasa sayım fazlalığına dönem içinde belge üzerinde belirtilen tutardan daha az ödeme yapılması, dönem içinde fiilen tahsilat yapılmış olması ancak yapılan ödemenin kayıtlara geçirilmemesi, dönem içinde fazla para tahsilatı yapılmış olması ve kasadan sorumlu kişilerin veya bir başka kişinin kendi varlığının kasadaki para ile karışmış olması neden olabilir.

Kasa sayım nedeni tespit edildiğinde 397 Sayım Tesellüm Fazlaları hesabı tespit edilen nedene göre kapatılır. Cari dönemsonu itibariyle nedeni tespit edilemeyen önemsiz bakiye gelir kaydedilerek hesap kapatılır.

Kasa-Yabancı Para Kasası

İşletmeler faaliyetlerini gerçekleştirirken yabancı para ile de işlem yapabilirler. İşletmenin kasasında hem Türk Lirası hem de yabancı paralar bulunuyorsa işlemlerini Kasa hesabının altında açılacak Türk Lirası Kasası ve Yabancı Para Kasası yardımcı hesapları aracılığıyla izlenebilmektedir. Ancak bu durumda yabancı para birimi cinsinden işlemlerin hem Türk Ticaret Kanunu hem de Vergi Usul Kanunu hükümlerine göre ulusal para birimi ile yani Türk Lirası cinsinden kayıtlara geçirilmesi gerekmektedir.

Yabancı para cinsinden yapılan kayıtlarda dönem içinde; alış günü işlem kuru dikkate alınır. Dönem içindeki alım ve elden çıkarma kuru arasındaki farklar Kambiyo Kârı veya Kambiyo Zararı şeklinde kayıtlara geçirilir.

Dönemsonu işlemleri kapsamında Türk Lirası Kasasında olduğu gibi; öncelikle mevcut yabancı para tespit edilir. Fiziki sayım sonucu ile kayıtlardaki durum arasında denklik sağlanır. Noksanlıklar ve fazlalıklar giderilir.

Sonraki aşama, yabancı para cinsinden mevcutların değerlemesidir. Yabancı para cinsinden varlıklar ve borçlar Vergi Usul Kanunu’na göre Borsa Rayici ile değerlenmektedir. Uygulamada, yabancı para borsasının mevcut olmaması nedeniyle, dönemsonu itibariyle son gün T.C. Merkez Bankası kapanış kurlarındaki nakit işlemlerde efektif, vadeli işlemlerde döviz alış kurları dikkate alınmaktadır. Muhasebe standartları döviz alış kuru ile değerlemesi öngörmektedir.

Çekler

Ödeme ve tahsilat işlemlerinin bankalarda bulunan hesaplar üzerinden yapılabilmesinde çekler kullanılmaktadır. Çek, bankadaki emre hazır bankanın işletmenin kendisine veya üçüncü şahsa veya hamiline ödenmesi için bankaya verilen talimatı içeren, şekil ve içeriği kanunla tespit edilmiş kıymetli bir belgedir. Çek, günümüzde işletmelerin ticari hayatında önemli bir değişim aracı olarak kullanılmaktadır. Çek görüldüğünde ödenecek bir ödeme aracıdır. Türk Ticaret Kanununa göre aşağıdaki yer ve sürelerde ödeme için ibraz edilmelidir:

• Düzenlendiği yerde ödenecek ise 10 gün içinde
• Düzenlendiği yerden başka bir yerde ödenecek ise 1 ay içinde
• Farklı ülke, aynı kıta ülkesi ise 1 ay içinde
• Farklı ülke, kıtalar arası ülke ise 3 ay içinde

Çek her ne kadar ibrazında ödenmesi gereken bir ödeme aracı olmasına rağmen ülkemizde ileri tarih atılarak vadeli ödeme aracı olarak da kullanıldığı yaygın olarak görülmektedir.

Bankalar

Ekonomik hayatın önemli unsurlarından birisi de işletmelerle bankalar arası ilişkidir.

İşletmeler, her gün sonu ihtiyaç fazlası nakitlerini çalıştıkları bankalara yatırmaktadırlar. Kredi kartlı ve benzeri ödeme teknikleri işletme ve müşterileri arasındaki hareketleri düzenlemiş ve kolaylaştırmıştır. Düzenlenen çok farklı kampanyalar işletmelerin bankalar nezdindeki hareketlerini artırmıştır. Aynı şekilde verilen ödeme emirleri ile birçok iş yükünden kurtulmak mümkündür. İşletmelerin bankadaki vadeli veya vadesiz mevduatlarındaki hareketler 102 Bankalar hesabında izlenir.

Dönem içinde Bankalar hesabında artış meydana getiren işlemler (bankalara yatırılan paralar, bu hesaplara işletme adına bankalarca yapılan tahsilat, işletme lehine tahakkuk eden faizler) Bankalar hesabının borç tarafına kaydedilirken Bankalar hesabında azalış meydana getiren işlemler Bankalar hesabının alacak tarafına kaydedilir. Bankalar hesabı aktif karakterli bir hesap olduğu için borç kalanı verir ve kalan üzerinden dönemsonu bilançosunun aktifinde yer alır. Kalan vermemesi, ticari mevduat hesaplarında hiç para olmadığını gösterir.

Dönemsonu (Envanter) İşlemleri

Dönemsonu banka mevduat hesabı gerçeğe uygun değer üzerinden kayıtlanır. VUK’da ticari mevduatın değerlendirilmesine ilişkin hüküm bulunmamakla birlikte uygulamada senetsiz alacaklar gibi mukayyet değerle değerlenmektedir. Hesaplarda doğruluk sağlandıktan sonra bu tutar dönemsonu bilançosunda yer almaktadır.

Dönemsonu işleminin hazırlık aşaması olarak, çalışılan bankalar ve şubelerine ait kullanılan bütün hesaplara ilişkin hesap özetleri alınır. Alınan hesap özetleri ile işletme kayıtları karşılaştırılır ve mutabakat aranır.

Menkul Kıymetler

Borsadaki fiyat hareketlerinden kazanç sağlamak, faiz ve kâr payı elde etmek amacı ile geçici süreli satın alınan hisse senedi, tahvil ve bunların türevleri menkul kıymet olarak nitelendirilir. Hisse senetleri, Tahviller, Finansman Bonosu, Hazine Bonosu, Yatırım Fonları, Gelir Ortaklığı Belgesi, Kâr Zarar Ortaklığı Belgeleri menkul kıymetlere örnek olarak verilebilir.

Hisse senetleri, sermaye şirketlerinin sermaye paylarını temsil eden belgeleridir. Hisse senedi, sahibine kısaca aşağıdaki olanakları sağlamaktadır:

• Kârdan pay elde etmek
• Yönetimde oy hakkı
• Borsada fiyat hareketlerinden kâr (zarar)

Tahviller ise, anonim şirketlerin, iktisadi devlet teşekküllerinin ve kamu kuruluşlarının borç para temin etmek amacıyla çıkardıkları borçlanma belgeleridir. Tahvil yatırımcısına, faiz kazancı (faiz kuponları aracılığı ile) ve varsa nominal değerden daha düşük bir bedelle ihraç edilmişse aradaki fark kadar getiri sağlar.

Dönemsonu (Envanter) İşlemleri

Hisse senedi ve tahvillerde dönemsonu işlemi olarak; hazırlık aşamasında öncelikle mevcutlar ile kayıtların doğrulanması gerekmektedir. Tutar yönünden doğrulama yapıldıktan sonra sunum yönünden de doğru kaydedildiğinin tespiti yerinde olacaktır. Geçici amaçla alınanların, dönen varlık; geçici olmayan finansal varlık yatırımlarının, duran varlık şeklinde sunulması gerekmektedir.

Vergi Usul Kanunu’na göre hisse senetleri alış bedeli ile değerlenir. Muhasebe Standartları ise hisse senetlerinin, gerçeğe uygun değer ile değerlenmesini öngörmektedir. Dönemsonunda hisse senedi yatırımlarının değerinde düşüklük varsa ihtiyatlılık kavramı gereği karşılık ayrılacaktır. Ayrılan karşılık, vergisel boyutta indirimi kabul edilmeyen gider niteliğindedir. Muhasebe standartlarına göre ayrıca değer artışlarının da kaydedilmesi gerekmektedir.

Tahviller, Vergi Usul Kanunu’na göre, borsa rayici ile değerlenir. Dönemsonu borsada oluşan fiyatına göre kayıtlı değeri güncellenir aradaki fark kâr veya zarar olarak kayıtlara yansıtılır. Dönemsonunda tüm finansal varlıklar değer azalışı için gözden geçirilmelidir. Her bilanço tarihinde değer azalışı için objektif kanıt olup olmadığı değerlendirilmelidir. Değer azalışı varsa bu tutar karşılık ayrılarak gelir tablosu ile ilişkilendirilmelidir. Bir işletmenin hisse senedi ve tahviller ile gerçekleşen işlemleri aşağıda verilen örnekler aracılığıyla gösterilmektedir.