Ünite 2: Hazır Değerler ve Menkul Kıymetlere İlişkin Dönemsonu İşlemleri

Hazır Değerler

Hazır değer hesap grubunda, işletmenin kasasındaki, banka hesabındaki para, alınan ve verilen çekler ile diğer hazır değerler yer alır.

Kasa Türk lirası Kasası

İşletmenin faaliyetleri sonucunda oluşan nakit giriş ve çıkışları kasa hesabında yer alır. İşletmeler farklı para cinsinden de işlem yapabileceklerinden, Türk lirası kasası ve Yabancı Para Kasası hesapları kullanılabilir. Önceki dönemlerden kalan nakit mevcudu, dönem içi faaliyetler sonucu meydana gelen nakit girişleri için kasa hesabı borçlandırılır; dönem içinde kasadan nakit çıkışına sebep olan faaliyetlerden dolayı kasa hesabı alacaklandırılır.

Dönem sonunda genel geçici mizanda Kasa hesabı borç kalanı verecektir.

Kasa ile ilgili işlemlerde şu üç durumdan biri ile karşılaşılabilir

• Kasa Denkliği

• Kasa Noksanı

• Kasa Fazlası

Kasa denkliği kasa hesabı borç kalanı ile fiziki sayımın eşit olması demektir

Kasa noksanlığı, kasanın fiziki sayımının kasa hesabı borç kalanından eksik olması demektir.

Kasa fazlası, fiziki sayım sonucunun, kasa borç kalanından fazla olması demektir.

Kasa noksanlığı 197 Sayım Tesellüm Noksanları hesabının borcuna kaydedilir.

Kasa sayım noksanlığı, fazla ödeme, yapılan ödemelerin kayıt edilmemesi, eksik tahsilat, kasadaki paranın zimmete geçirilmesi sonucu meydana gelir.

Kasanın fiziki sayımı ile kayıtlar arasında eksiklik (yani kasa noksanlığı) olduğu zaman eksik miktar 197 Sayım ve Tesellüm Noksanları Hesabı’na borç; 100 Kasa Hesabı’na alacak olarak kaydedilir.

Noksanlığın bir kısmının satıcılara yapılan ödemenin, bir kısmının bankaya yatırılan paranın kayıtlara geçirilmemesinden, bir kısmının veznedar kusurundan kaynaklandığının tespit edildiğini ve bir miktar noksanın nedeninin de tespit edilemediğini varsayalım.

Bu durumda, bankaya yatırılan ve kayıtlara geçirilmeyen miktar 102 Bankalar hesabına, veznedar kusurundan kaynaklanan noksan miktar 136 Diğer Çeşitli Alacaklar hesabına, satıcılara yapılan ödemenin kaydedilmeyen kısmı 320 Satıcılar hesabına, nedeni tespit edilemeyen miktar 689 Diğer Olağandışı Gider ve Zararlar hesabına borç olarak kaydedilir. Bu miktarlar 197 Sayım ve Tesellüm Noksanları hesabına alacak kaydedilerek geçici olarak açılmış olan bu hesap kapatılır.

Noksanlığın dönem sonu bilançosu zamanına kadar nedeninin tespit edilememesi durumunda 197 Sayım ve Tesellüm Noksanları hesabı 689 Diğer Olağan Dışı Gider ve Zararlar hesabına devredilerek kapatılır.

Konuyla ilgili örnek ünitenin 20-22 sayfalarında verilmiştir.

Kasa sayım fazlalığı, 397 Sayım Tesellüm Fazlaları hesabına kaydedilir. Kasa sayım fazlalığı, az ödeme yapılması, yapılan tahsilatların kayıt edilmemesi, fazla tahsilat yapılması, kişilerin kendi nakitlerini kasadaki parayla karıştırmış olması nedenlerinden kaynaklanır.

Kasa sayım fazlalığı tespit edilmesi durumunda, fazla miktar 100 Kasa hesabına borç; 397 Sayım ve Tesellüm Fazlaları hesabına alacak olarak kaydedilir. Fazlalığın alıcılardan yapılan tahsilatın, bankadan çekilen nakdin kayda geçirilmemesinden, bir kısmının veznedarın kendi varlığını katmasından kaynaklandığının tespit edildiğini ve bir kısmının nedeninin de tespit edilemediğin varsayalım. Bu durum, 102 Bankalar, 120 Alıcılar, 336 Diğer Çeşitli Borçlar, 649 Diğer Olağandışı Gelir ve Karlar hesabına alacak; 397 Sayım ve Tesellüm Fazlaları hesabına borç olarak kaydedildi.

Dönem sonu bilançosuna kadar fazlalığın nedeni tespit edilemezse ilgili hesaplara bu durum kaydedilir.

Kasa sayım fazlalığıyla ilgili örnek kitabın 23 ve 24. sayfalarında açıklanmıştır.

Kasa - Yabancı Para Kasası

Yabancı para cinsinden yapılan işlemler Türk Lirası cinsinden, alış günü işlem kuruna göre kayıtlara geçirilir. Dönem içinde kurdan kaynaklanan fark Kambiyo Kar veya Kambiyo Zararı olarak kaydedilir. Dönem sonunda mevcut para türünden değerleme gerçekleştirilir, uygulamada son gün T.C. Merkez Bankası nakit işlemlerde efektif vadeli işlemlerde ise döviz alış kurlarına göre işlem yapılmaktadır. İşletme yabancı parayı elden çıkarttığında alış günü kuruyla satış günü kuru arasında pozitif fark varsa bu fark Kambiyo Karları hesabına alacak olarak kaydedilir. Dönem sonunda değerleme borsa rayicine göre yapılır. Yabancı para işlem gününe göre değerlenmişse Kambiyo Karları hesabına alacak olarak kayıt edilir.

Çekler

Görüldüğünde ödenen değişim araçlarıdır.

Türk Ticaret Kanunu’na göre şu yer ve sürelerde ödemek için ibraz edilmelidirler.

Düzenlendiği yerde ödenecekse 10 gün içinde, düzenlediği yer dışında ödenecekse 1 ay içinde; aynı kıtada farklı ülke için 1 ay içinde, farklı ülke, kıtalar arası ülke ise 3 ay içinde.

Alınan ve verilen çekler ve nakit akım tablosuna göre 90 güne kadar olan varlıklar nakit ve nakit benzeri olarak kabul edilir.

Dönemsonu (Envanter) İşlemleri

Çeklerin dönem sonu değerlemesinde alınan çeklerin fiziki doğruluğu, verilen çeklerin borç mutabakatı yapılır, nakit benzeri olmayan alınan çekler vadeli ticari alacaklar, verilen çekler ise vadeli ticari borçlar biçimde ayrıştırılması mali tablolarda doğru sunumu sağlayacaktır. Tarih ayrıştırması sonrasında envanter kayıtları gerçekleştirilir. Türkiye Muhasebe standartlarına göre çeklerin gerçeğe uygun değerinin belirlenmesinde iskonto edilmiş maliyet değeri uygulanır.

Dönem sonu değerlemede, alınan ileri tarihli (örneğin 5 ay vadeli) çeklerin gelecekteki değeri 121 Alacak Senetleri hesabına borç; 101 Alınan Çekler hesabına alacak olarak kaydedilir.

İleri tarihli alınan çekler Alacak Senetleri hesabına reeskont işlemiyle kaydedilirler. Çekin ileri tarihli değeriyle, gerçeğe uygun (tasarruf) değeri arasındaki fark, 657 Reeskont Faiz Gideri hesabına borç, 121 Alacak Senetleri Reeskontu hesabına alacak olarak kaydedilir. Daha sonra bu kayıt Reeskont Faiz Gelirlerine çevrilir ve 121 Alacak Senetleri Reeskont Hesabı kapatılır.

Vergi Usul Kanununa göre alacaklar ve senetli borçlar tasarruf veya kayıt değeriyle değerlenir.

Verilen ileri tarihli çekler gelecek değerleriyle 103 Verilen Çekler ve Ödeme Emirleri hesabına borç, 321 Borç Senetleri hesabına alacak olarak kaydedilir. Dönem sonunda, ileri tarihli verilen çeklerin değerlemesinde çeklerin ileri tarihli değeri ile gerçeğe uygun veya peşin değeri arasındaki fark 322 Borç Senetleri Reeskontu hesabına borç, 647 Reeskont Faiz Gelirleri hesabına alacak olarak kaydedilir. Takip eden dönemde reeskont faiz gelirleri hesabı, reeskont faiz giderleri hesabına dönüştürülür ve 322 Borç senetleri hesabı kapatılır.

Bankalar

Banka mevduatları ile ilgili işlemler 102 bankalar hesabında takip edilir. Dönem için işletmenin banka mevduatında artış sağlayan işlemler için bankalar hesabı borçlandırılır, azalışa sebep olan işlemler için bankalar hesabı alacaklandırılır. Bankalar hesabı aktif nitelikli bir hesap olduğu için dönem sonunda borç kalanı verir ve bilançonun aktifinde bulunur.

Dönemsonu (Envanter) İşlemleri

Dönem sonu banka hesabı gerçeğe uygun değer üzerinden kayıt edilir. Dönem sonu işlemleri için bütün bankalardaki mevduatların özeti alınır.

• Banka hesap özetleriyle işletmenin kayıtları aynıysa düzeltme kaydı yapılmaz. Tahakkuk eden faizler oluşmuşsa kaydedilir.
• Banka işlemleriyle ilgili olarak bazı kayıtların unutulması durumunda, unutma banka kayıtlarından kaynaklanıyorsa düzeltme işlemi banka tarafından, işletme kayıtlarından kaynaklanıyorsa işletme tarafından yapılır.

Dönem sonunda bankadan alınan hesap özetine göre tahsile gönderilmiş alınan çeklerin tahsil edilmiş ve işletmenin banka hesabına geçirilmiş kısmı için işletme 102 Bankalar hesabına borç; 101 Alınan Çekler hesabına alacak olarak kaydeder.

Banka tarafından işletmenin hesabından çekilen hesap kullanım ücreti yönetsel bir giderdir. 770 Genel Yönetim Giderleri Hesabı’na borç, 102 Bankalar Hesabı’na alacak olarak kaydedilir.

İşletmenin daha önce düzenlemiş olduğu çekin işletmenin banka hesabından tahsil edilmesi durumunda bu işlem 103 Verilen çekler ve Ödeme Emirleri hesabına borç 102 Bankalar hesabına alacak olarak kaydedilir.

Müşterinin borcuna mahsuben virman yapılması durumunda bu işlem 102 Bankalar hesabına borç, 120 Alıcılar hesabına alacak olarak kaydedilir. Çünkü bu işlem banka hesabında artışa sebep olur ve müşterinin borcunun ödenmesinden dolayı da alıcılar hesabına alacak olarak kayıt edilir.

İşletmenin mal ve hizmet alımı için kullandığı kredi kartına ait dönem sonu borcunun işletmenin hesabından tahsil edilmesi durumunda 309 Diğer Mali Borçlar hesabına borç; 102 Bankalar hesabına alacak olarak kaydedilir.

Dönem sonunda işletmenin banka mevduatına faiz geliri tahakkuk etmesi ve bu faize ait gelir vergisi stopajının hesaptan tahsil edilmesi durumunda tahakkuk eden faiz geliri 642 Faiz Gelirleri hesabına alacak; tahsil edilen gelir vergisi stopajı 193 Peşin Ödenen Vergi ve Fonlar hesabına borç olarak kaydedilir. Tahakkuk eden faizden stopaj çıkarıldıktan sonra kalan miktar Bankalar hesabına borç olarak kaydedilir.

Menkul Kıymetler

Borsadaki fiyat hareketlerinden gelir elde etmek, faiz ve kar payı kazanmak için geçici olarak satın alınan hisse senedi, tahvil ve türevlerine menkul kıymet denir.

Hisse senetleri sermaye şirketlerinin sermaye paylarını temsil eder ve sahiplerine kar payı sağlama, yönetimde oy hakkı, borsadaki fiyattan kar elde etme fırsatları sunar.

Tahviller anonim şirketlerin, iktisadi devlet teşekküllerinin ve kamu kuruluşlarının borç almak için çıkardıkları borçlanma belgeleridir. Tahvil sahiplerine, faiz ve nominal değerin altında ihraç edilmişse aradaki fark kadar getiri sağlar.

Dönem Sonu Envanter İşlemleri

Vergi Usul Kanunu’na göre hisse senetleri alış değerleriyle, Muhasebe Standartlarına göre ise gerçeğe uygun değerle değerlendirilir. Dönem sonunda değerlerinde düşüş oluşmuşsa bunun için karşılık ayrılır.

Tahviller Vergi Usul Kanunu’na göre borsa değerleriyle değerlenir, dönem sonunda borsa fiyatına göre kayıtlı değer güncellenir ve fark kar veya zarar olarak kayıt edilir.

Hisse senetlerinin alım satım amacıyla, nominal değerinin üzerinde ve komisyon ödenerek alınması durumunda bu işlem hisse senetlerinin alımı için ödenen değer 125 Hisse Senetleri hesabına, ödenen komisyon 653 Komisyon Giderleri hesabına borç; bu iki değerin toplamı (komisyon için ve hisse senetlerinin alımı için ödenen miktar) 100 Kasa hesabına alacak olarak kaydedilir. Hisse senetleri alış değeri ile kaydedilirler.

Hisse senetlerinin alış bedelinden daha yüksek bir değere satılması halinde, hisse senetlerinin alış değeri 110 Hisse Senetleri hesabına, hisse senetlerinin satış ve alış değerleri arasında oluşan olumlu fark 645 Menkul Kıymet Satış Karları hesabına alacak; satış bedeli ise 100 Kasa Hesabına borç olarak kaydedilir. Hisse senetleri alış bedeli ile kayıttan çıkarılır.

Dönem sonunda hisse senetlerinin değerinde alış bedeline göre değer düşüklüğü oluşursa, oluşan bu değer azalışı 657 Karşılık Giderleri hesabına borç; 119 Menkul Kıymet Değer Düşüklüğü hesabına alacak olarak kaydedilir. Değer düşüklüğü ihtiyatlılık kavramı gereği karşılık ayrılarak gider haline getirilir.

Menkul Kıymet Değer Düşüklüğü hesabı menkul kıymet değerinde meydana gelen azalıştan kaynaklanan zararı gidermek için ayrılan karşılığın takip edildiği pasif nitelikli bir hesaptır. Karşılık giderleri Dönem Karı veya Zararına devreder.

Kamu kesimi tahvili satın alınmış ve tahvil üzerinde vadesi dolmuş ancak tahsil edilmemiş faiz kuponu olabilir. Bu işlem, tahvilin faiz hariç satın alım değeri 112 Kamu Kesimi Tahvil, Senet ve Bonolar hesabına, faiz değeri 108 Diğer Hazır Değerler hesabına borç; satın alım için yapılan ödeme 100 Kasa hesabına alacak olarak kaydedilir.

Dönem sonunda tahviller borsa rayicine göre değerlenir. Dönem sonunda daha önce satın alınmış kamu kesimi tahvillerinde değer artışı olduğu tespit edilmişse, bu değer artışı (tahvilin dönem sonu borsa rayici ile daha önceki satın alım değeri arasındaki fark) 112 Kamu Kesimi Tahvil Senet ve Bonolar hesabına borç; 649 Diğer Olağan Gelir ve Karlar hesabına alacak olarak kaydedilir. Değer artışı ilgili gelir tablosu hesabına kaydedilir.

Dönem sonunda, kamu kesimi tahvillerinin döneme ait vadesi gelmiş faiz kuponlarının değeri 108 Diğer Hazır Değerler hesabına borç; 642 Faiz Gelirleri hesabına alacak olarak kaydedilir. Faiz kupon bedeli dönemin gelir tablosuna faiz geliri olarak ilişkilendirilir.