Ünite 7: Elektronik Belge Yönetim Sistemleri ve e-Devlet Uygulamaları

Dijitalleştirme Kavramı

Belgeler için dijitalleştirme, kağıt üzerinde bulunan belge içeriğinin bilgisayar, tablet ya da cep telefonu ekranlarında görüntülenebilecek ve üzerinde her türlü değişiklik yapılabilecek biçime dönüştürülmesi işlemi olarak ifade edilmektedir. Günümüz teknoloji alışkanlıkları ile birlikte cihaz üzerinden belge okuma alışkanlığı da artmıştır. Kullanıcıların istedikleri yer ve zamanda ellerindeki cihazlarla etkileşim hâlinde bulundukları belgeleri kullanabilmeleri, zaman ve yer kısıtlarının ortadan kalkmasını sağlamıştır. Kullanıcıların yöneticilerinin istedikleri belgeleri ya da dijital formatta sunulan dokümanları bağımsız olarak herhangi bir baskı ve koşul olmadan paylaşabilmeleri esnekliğin artmasını sağlamış, dijital sistemler üzerinde imla ve yazım yanlışı düzeltme programları sayesinde yanlış bilgiler büyük oranda azalmıştır.

İşletmelerin dijitalleştirme ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla izleyebilecekleri işlem adımları şu şekilde özetlenebilmektedir:

• Dijitalleştirilecek belgelerin belirlenmesi ve sınıflandırılması
• Belgelerin taranarak bilgisayar ortamına aktarılması
• Bilgisayarlarda belgenin görüntülenmesi ve düzeltilmesi
• Elektronik belge yönetiminin sağlanması

Fiziki belgelerden dijital belgelere geçiş sürecinde ilk aşama olarak önceliklerin belirlenmesi gerekmektedir.

Dijitalleştirme konusu kapsamında aciliyeti olan belgelerin belirlenmesi ve uygun bir formatta (konularına, tarihine vb.) sınıflandırılması gerekmektedir. Seçimi yapılan bu belgeler daha sonra tarayıcılar vasıtasıyla bilgi sistemlerine, hard disklere ya da bilgisayar ortamına aktarılmaktadır. Ardından denetim ve kontrolün sağlanması açısından bilgisayar ortamlarında dijitalleştirilen belgelerin görüntülenmesi ve eğer gerekiyorsa gerekli düzenlemelerin yapılması gerekmektedir.

Dijitalleştirilecek Belgelerin Belirlenmesi ve Sınıflandırılması: Dijital belgeler Elektronik Belge Yönetim Sistemleri kapsamında ele alınmakta ve yönetilmektedir. Bu yönetim süreci sırasında basılı belgelerin dijital belgeye dönüştürülmesi ve sınıflandırılması sağlanmaktadır.

• Elektronik ortamda olup olmamasının taşıdığı öneme
• İçerik türüne (mektup, sözleşme, gazete vb.)
• Kağıt boyutuna ve yönüne
• Renkli basım olup olmadığına
• Tek sayfa ya da ciltlenmiş olup olmadığına
• Sayfa sayısına
• Kağıt ve fon rengine
• Yıpranma durumuna bakılarak belgeler sınıflandırılabilirler.

Belgelerin Dijital Ortama Aktarılması: Tarama işlemleri kameralar ya da çeşitli tarayıcı cihazlar kullanılarak yapılabilmektedir. Tarama işlemi, belgelerin bir anlamda fotoğraflarının çekilerek bilgisayara aktarılması olarak açıklanabilir. Tarama işleminde önemli olan, elde edilecek görüntünün belgenin aynısı olmasını sağlamaktır.

Dijital Ortamda Belgenin Görüntülenmesi: Taranarak dijital biçime dönüştürülmüş olan belgeler sınıflandırma özelliklerine göre bilgisayarlarda ya da taşınabilir hard disklerde muhafaza edilmektedir. Dijital belgelerin görüntülenmesi için gerekli araçlar; bilgisayar monitörleri, tabletler ve cep telefonları olarak sıralanabilir. Bu araçlar tek başlarına yeterli olmazlar. Bu belgelerin görüntülenebilmesi için bir yazılımın olması gerekmektedir. Ancak bu yazılımlar sayesinde dijital belgeler, bilgisayar ekranında anlamlı bir biçimde görüntülenebilir.

Elektronik Belge Yönetiminin Sağlanması: Belgeleri sadece dosya adıyla tanımak, hangi bilgileri içerdiğini, ne zaman, kimler tarafından hazırlandığını, içeriğinde hangi nesnelerin kullanıldığını ve hangi yazılımlarla görüntülenebileceğini anlamak mümkün değildir. Bu nedenle EBYS’lerinde, belgeleri dosya seviyesinde erişim kolaylığı sağlayacak biçimde kategorize edebilecek özelliklerden yararlanılmaktadır.

Elektronik Belgelerin Korunması

Örgüt faaliyetleri içerisinde belgelerin dijitalleştirilmesi, işlem süreçlerinin tamamlandığı anlamına gelmemektedir. Dijitalleştirilen belgelerin güvenliğinin sağlanması, üretilmesi ve sınıflandırılması kadar önem arz etmektedir. Elektronik belgelerin korunması amacıyla kamu ya da özel sektörde ihtiyaçlar belirlenirken belge yoğunluğu esas alınarak uygun kapasite ve performansa sahip donanım ve kolay veri giriş-çıkışı yapabilen yazılım seçimi yapılmaktadır. Bunların kolay izlenebilmesi, kontrol edilebilmesi ve hataya olanak tanımaması gibi ölçütler dikkate alınmaktadır.

TS 13298 ve TS ISO 15489 Standartları kapsamında elektronik belgelerin korunması için yapılması gerekenler şunlardır:

• Elektronik belgelerin çoğaltılması,
• Elektronik belgelerin koruyucu sertifikalarının belirlenmesi,
• Elektronik belgelerin korunmasıyla ilgili önlemler hakkında bilgi,
• Belge talepleri ve elektronik belgelerin transferi,
• Elektronik belgelerin arşivleme gerekleri.

Türkiye’de örgütsel süreçlerin elektronik ortamda yapılması ve süreçlerin ayrılmaz bir parçası olan belgelerin elektronik ortamda üretilmesi ve paylaşımı kamu kurum ve kuruluşları açısından henüz başarılı bir uygulama değildir. Ancak elektronik ortamda iş ve belge üretme faaliyeti her geçen gün yaygınlaşmaktadır.

Elektronik Belgelerin Korunmasında Kurumsal İhtiyaçların Belirlenmesi: Elektronik belgelerin korunması konusunda öncelikle Elektronik Belge Yönetim Sistemi’nin bütünlüğü ve güvenilirliği konusu ele alınmaktadır. Dosyalama sistemlerindeki gibi EBYS’lerin de aynı standartta olması gerekmekte ve bu standart sağlanarak bütünlüğün korunması hedeflenmektedir. Ele alınan konu başlık düzeylerinin aynı olması ve içerik farklılıklarının önüne geçilmesi gerekmektedir. Çerçeveleri belirlenmiş ve belli bir standarda sahip EBYS’lerin kullanıcı ve yönetici açısından güvenilirliği üst düzeyde olacaktır.

Belge yönetim sistemlerinin kurum içindeki çalışma faaliyetleri kapsamında denetlenmesi de gerekmektedir.Bu yüzden sistem, denetlemeye ve kontrol mekanizmalarının çalışmasına izin veren bir yapıda tasarlanmalıdır. Denetim yapılırken sistemin performansı ve ölçeklenebilirliği de dikkate alınması gereken hususlar arasındadır. Ölçeklenebilirlik sistemde kaynak kullanımının artmasıyla sistemin verebileceği hizmetin kapasitesinin artması durumunun hesaplanabilmesidir. Elektronik belgelerin korunması amacıyla kamu ya da özel sektörde ihtiyaçlar belirlenirken belge yoğunluğu esas alınarak uygun kapasite ve performansa sahip donanım ve kolay bir biçimde veri giriş-çıkışı yapılabilen yazılımlar seçilmektedir.

Elektronik Belgelerin Çoğaltılması Bilgisayarların belleklerinde bulunan her tür dosya gibi elektronik belgeler de kopyalanıp yapıştırılmak suretiyle istenildiği kadar çoğaltılabilmektedir. TS 13298 Standartları da bu konuda herhangi bir kısıtlama getirmemektedir. Ancak çoğaltılan bir belge üzerinde ne tür değişiklikler yapıldığının izlenmesi gerekmektedir. Belge üzerinde yapılabilecek her tür değişikliğin, belgenin hazırlandığı yazılımın özellikleri ya da belgenin üstveri bilgileri kullanılarak izlenmesinde yarar bulunmaktadır. Üstveri barındıran belgeler için önemli bir özellikten daha söz edilmesi gerekmektedir: “Provenans”. Bu kavram, belgelerin özgünlüğüyle ilgilidir ve TS 13298 Standartlarında şöylece açıklanmaktadır: “Kendi faaliyetlerinin yürütülmesi sırasında belge üreten ve saklayan kişi veya kurumlar bir belgenin provenansını oluşturur. Provenans prensibi ise aynı provenansa (kaynak, köken, menşe) sahip belgelerin, başka bir provenansa sahip olanlarla karıştırılmaması gerektiğini öngören temel ilke. “Fonlara Saygı” (respect des fonds) olarak da anılır.

Elektronik Belgelerin Koruyucu Sertifikalarının Belirlenmesi: Belgeleri koruyucu birçok uluslararası sertifikasyon sistemi bulunmaktadır. Türkiye’de bazı kamu ve özel sektör işletmeleri bu sistemleri kullanarak elektronik belgelerini korumayı sürdürmektedirler. Bu sertifikasyonların genel amacı elektronik sistemde bulunan belgelerin doğal afet riskine karşı güvenliğini sağlayıcı ve özgünlüğünü koruyucu standartları belirlemektir. Belgenin korunmasına yönelik benzer kriterler, TS 13298 ve TS ISO 15489 Standartlarında da ortaya konulmuştur.

Belge Talepleri ve Elektronik Belgelerin Transferi : Bazı elektronik belgelerin işletmeler dahilinde ve dışından talep edilmesi durumunda, bu belgelerin transfer edilmesi söz konusu olacaktır. Belge transferleri sadece belge talep edilmesi durumunda değil, depolama sistemi değişikliği gibi bazı durumlarda da gereklidir. Bu tür durumlarda da belge güvenliğinin sağlanması gerekmektedir. Belgelerin başkalarınca talep edilmesi veya belgelerin transferi sırasında işletmeyle ilgili ticari önem taşıyan bilgilere erişimin engellenmesi gerekebilir. TS İSO 15489 Standartlarında, bilgi güvenliği, Bilgi Edinme Kanunu, Özel Hayatın Korunması Kanunu ve Arşiv Kanunu gereğince bu tür kısıtlamalara gidilebileceği ifade edilmektedir.

Elektronik Belgelerin Arşivleme Gerekleri : Elektronik belgelerin arşivlenmesi, “ihtiyaç duyulan süre zarfında, sınıflandırılmış biçimde, güvenli bir ortamda, ihtiyaç hissedilmesi durumunda yeniden erişilerek kullanılabilecek şekilde depolanması” anlamına gelmektedir. Arşivlemede önemli olan, daha önce sözü edilen tüm ayrıntılara uygun olarak hareket edilmesidir. Özellikle EBYS’ler işletmelere elektronik belgelerini arşivleme konusunda olanaklar sağlasa da bazen bu konuda belirleyici olan, maliyetler olabilmektedir. Sınıflandırılmış, indekslenmiş elektronik belgelerin, bilgi ve iletişim teknolojilerine uygun biçimde ve yetişmiş personel tarafından arşivlenmiş olması, arşivde bulunan belgeler hakkında istenildiği anda ya da periyodik olarak raporlamaların yapılması, işletmeler için hayati önem taşımaktadır. Bu amaçla arşivlemenin periyodik olarak yedeklemeyi de içermesi gerekmektedir.

Arşivleme için, yedekleme kapasitesi de düşünülerek ortam seçimi yapılmasının önemi burada ortaya çıkmaktadır. Son olarak, arşivde tutulan belgelerin, ihtiyaç duyulmaması ya da zamanı geldiği için imha edilmesi gerekmektedir. Belgeler imha edilirken yedekleri de aynı şekilde imha edilmeli, bir daha izine rastlanmayacak şekilde işlemin tamamlanması sağlanmalıdır.

Elektronik Belge Yönetim Sistemleri

Elektronik Belge Yönetim Sistemi (EBYS), kurumsal yapıların işletme faaliyetlerini sürdürürken faaliyetler kapsamında belgelerin üretilmesi, kaydedilmesi, saklanması, tasfiye edilmesi, arşivlenmesi ve imha edilmesi işlemlerini gerçekleştiren ve uygulamalar dahilinde prosedürleri, standartları ve yazılımları oluşturan bir yapı olarak ifade edilmektedir.

Elektronik belge yönetiminde belirli bir düzeyde etkinlik, verimlilik ve kalite sağlanmak isteniyorsa tüm sürecin ortak standartlar dahilinde ele alınması gerekecektir. Sektörden sektöre ya da işletmeden işletmeye standartları ve çerçevesi farklı olan bir EBYS ile ortak verimlilik sağlanamayacak ve istenen hız ve verimliliğe ulaşılamayacaktır. Çalışma alanı incelendiğinde özellikle kamu kurumlarında EBYS isteği kapsamındaki teknik şartnamelerin hazırlanması aşaması günümüzde hâlen problem teşkil etmektedir. Ayrıca, bilgi ve belge yönetimi alanında yetişmiş uzman kişilerin EBYS proje süreçlerine dahil edilmesinin, projelerin ilgili düzenlemelere uygunluk noktasında yardımcı olabileceği de düşünülmektedir.

Elektronik Belge Yönetim Sistemi Geliştirme Aşamaları :

• Olurluk incelemesi geliştirme: Bu adımda sistemin mevcut yapıya neler katacağı değerlendirilmekte, sisteme ihtiyaç olduğunun kabulü gerçekleştirilmektedir. Olurluk incelemesi gerçekleştirilirken; mevcut ihtiyaçların değerlendirilmesi, seçenekler oluşturulması ve incelenmesi, çözümlerin belirlenmesi, seçilen sistemin avantajlarının listelenmesi, maliyetlerin hesaplanması ve incelenmesi ve nihayetinde sonuç sunumu adımları titizlikle uygulanmalıdır.
• Sistemi planlama: Bu adım yöneticilerden alınan yetkiyle başlamaktadır. Projenin nasıl gerçekleştirileceği, görev alacak insan kaynağı sayısı, projenin büyüklüğü, kapsamı, projenin aciliyeti ya da karmaşıklığı planlama aşamasında karar verilmelidir. Projede görev alanlar, belge yönetimi ve bilgi teknolojileri uzmanlıklarının yanında güçlü iletişim becerilerine de sahip olmalıdırlar.
• İhtiyaç analizi tasarlama: EBYS ne kadar iyi tasarlanırsa tasarlansın kullanıcı ihtiyaçlarını karşılayamadığı sürece başarılı olamayacaktır. İhtiyaç analizi tasarlama aşamasında kullanıcıların EBYS’den ne bekledikleri belirlenmektedir. Kullanıcıların yazılımdan beklentileri tanımlanırken EBYS’nin yazılım unsurlarının netleşmesi için olanak sağlamaktadır. Böylece EBYS’nin kapsamı belirlenirken teknik özellikleri de şekillenmiş olacaktır.
• Sistemi tasarlama: İhtiyaç analizi tasarımı sonucunda kullanıcının sistemden ne istediği belirlenirken sistemi tasarlama adımında da kullanıcının bu isteğinin nasıl gerçekleştirileceği belirlenecektir. Hangi elektronik belgelerin üretilmesi gerektiği, bunların kimler tarafından, ne zaman ve nasıl kayıt altına alınacağı bu aşamada ele alınmalıdır. EBYS tasarımında, belli bir standardın oluşturulması için elektronik belgelerin yapısal ve bağlamsal özellikleri tanımlanmalıdır.
• Sistemi uygulama: Uygulama adımı, tasarımı gerçekleştirilen sistemin test edildiği aşamadır. Hataları, eksiklikleri ya da sonradan ortaya çıkabilecek yeni ihtiyaçları görme adına bu aşama büyük önem arz etmektedir. Testlerin amacı, sorunsuz ve hatasız çalışan, doğru sonuçlar üreten, sağlam bir sistem ortaya çıkmasını sağlamaktır.
• Sistem bakımı: EBYS’nin tasarımı ve uygulama adımlarının ardından sistem bakımı aşaması gelmektedir. EBYS’nin kullanımında kullanıcı ya da sistemden kaynaklanan hataların ve sorunların giderilmesi ya da zamanla ortaya çıkan yeni gereksinimlerin karşılanması sistem bakımının temelini oluşturmaktadır. Sistemin daha etkili ve verimli hâle nasıl getirileceğini ortaya koymak için sistem periyodik olarak değerlendirilmelidir. Sistem bakımı aşaması aynı zamanda sistemin kurulduktan sonra yer alan, satış sonrası hizmet kapsamında da değerlendirilmektedir. Problemin ortaya çıkış sebebini araştıran ve gideren düzeltici bakım, yeni gelişmelerin ve güncellemelerin yapıldığı uyarlayıcı bakım, sistem performansını arttırmaya yönelik yapılan iyileştirmeler iyileştirici bakım ve sistemin esnek bir yapıya kavuşması için yapılan önleyici bakım türleri de sistem bakımı kapsamında ele alınmaktadır.
• Gözden geçirme ve değerlendirme: Örgütsel standartlara uyumun sağlanması, belgelerin mahkemelerce delil olarak kabul edilebilir niteliklerinin korunması ve örgütsel performansın arttırılması amacıyla bu adım gerçekleştirilmektedir. Mevcut performans önceden belirlenen hedefler doğrultusunda ele alınmaktadır. Elde edilen sonuçlar; değerlendirme yöntemleri ve kabul edilmiş performans ölçümlerine göre desteklenmelidir. EBYS çok bileşenli yapılara sahiptir. Bu yüzden sistemi oluşturan bileşenlerin görevlerini yerine getirip getirmediklerinin kontrolü sürekli olarak yapılarak denetlemelere tabi tutulmalıdır.

Elektronik Belge Yönetiminin Uygulanması: Elektronik belgelerin üretiminden arşivlenmesine kadar geçen bütün evreler boyunca güvenli, tam, erişilebilir ve dayanıklı olarak korunmasını; kullanıma sunulmasını ve saklanmasını sağlayan ilke ve uygulamaları ortaya koyan bir disiplin olarak tanımlanan elektronik belge yönetimi, belgelerin standart kurallar içerisinde denetim altına alınmasını ve düzenlenmesini sağlar. Elektronik belge yönetiminin uygulanması; belge yönetim politikalarının, stratejilerinin belirlenmesi ve iş süreçlerine EBYS’nin entegrasyonunun gerçekleştirilmesini kapsar.

İşletme ve kamu yapılarında elektronik belge yönetim sistemlerinin aktif ve verimli olarak yapılandırılması ve kullanılması hedeflenmektedir. Ancak kurum bünyelerinde EBYS yapılandırmasına yönelik çalışmalar süresince karşılaşılması muhtemel olan ve çözüm üretilmesi gereken önemli sorunlar:

• Personel direnci-Çalışanların yıllardır alışkanlığı olan fiziki kağıt üzerinde işlem yapması.
• Personelin bilgisayar okur-yazarlığının düşük olması ve bilgisayar kullanma korkusu.
• Üst yönetimin tam desteğinin olmaması-Üst yönetimin yönetim sistemlerini önemli bir maliyet kalemi olarak görmesi ya da iş süreçlerinde fiziki belge kullanılmasını istemesi.
• Tanımlanmamış ve/veya standartlaştırılmamış belge yönetimine ilişkin iş süreçleri.
• Rol çatışmaları-EBYS yapılandırma sürecinde görev ve sorumlulukların net olarak belirlenmemesi.
• Uygulama yazılımı ile ilgili sorunlar-EBYS’nin hızlı çalışmaması, sık sık problem çıkarması, birlikte çalışılabilir olmaması.
• Artan iş yükü-Belgeye yönelik işlemlerin elektronik ortam yanında fiziki olarak yapılmaya devam edilmesi.
• Tecrübe eksikliği-EBYS’yi yapılandıran kurum personelinin yeterince vasıflı olmaması

Elektronik belge yönetim sistemleri geleneksel, diğer bir deyişle fiziki belgeleri ve günümüz teknolojisiyle üretilen belgeleri ortak bir yapıda ele almaktadır.

e-İmza ve e-Devlet Kavramları

Elektronik imza, bir e-Belgenin sonuna eklenen ya da bu e-Belge ile mantıksal bir bağlantısı olan ve belgenin kimlik doğrulamasının yapılabilmesine olanak tanıyan elektronik bir veri olarak tanımlanmaktadır. Elektronik belgelerin başka konumlara iletildiğine yönelik teyidinin alınabilmesi, belgenin görüntülenmemesi ve üzerinde değişiklik yapılamaması için e-İmza kullanılmaktadır.

Elektronik imza ile belgeler, tıpkı geleneksel kâğıt ortamındaki belgeler gibi yasal yaptırımları olan bir yapıya dönüşür. Diğer bir ifade ile elektronik bir dokümanın belge niteliği taşıyabilmesi için elektronik imza taşıması gerekmektedir. Genel itibariyle e-İmza, dolma kalem ya da tükenmez kalem ile kağıt üzerine atılan imzanın aynısıdır. Dolayısıyla kâğıt üzerine atılmış bir imza elektronik ortama taşındığında elektronik imza hâline dönüşmüş olacaktır. Dijital bir okuyucu yardımıyla alınan parmak izi, göz retina taraması gibi biyolojik özelliklerin kaydedildiği ve tarafların kimliklerinin doğruluğunu sağlayan sayısal elektronik imza uygulamaları da vardır.

Türk Patent Enstitüsü kapsamında elektronik imza kullanıcıları üç temel özelliği kullanabilmektedir:

• Veri bütünlüğü: Verinin izinsiz ya da yanlışlıkla değiştirilmesini, silinmesini ve veriye ekleme yapılmasını önlemek,
• Kimlik doğrulama ve onaylama: Mesajın ve mesaj sahibinin iletiminin geçerliliğini sağlamak,
• İnkâr edilemezlik: Bireylerin elektronik ortamda gerçekleştirdikleri işlemleri inkâr etmelerini önlemek.

Türk Patent Enstitüsünde e-İmzanın hukuki sonuçlarından da bahsedilmektedir. 5070 sayılı Elektronik İmza Kanunu’nda; güvenli elektronik imza, elle atılan imzaya eşdeğer kabul edilmiş ve elektronik imza ile oluşturulmuş verilerin senet hükmünde olacağı belirtilmiştir. Ancak kanunların resmî şekle ya da özel bir merasime tabi tuttuğu hukuki işlemler ile teminat sözleşmelerinin güvenli e-İmza ile gerçekleştirilemeyeceği hükme bağlanmıştır. Diğer bir deyişle kanunların merasimi ya da üçüncü tarafların şahitliğini gerek gördüğü emlak alım satımı, veraset ve intikal, evlenme gibi işlemler elektronik imza ile gerçekleştirilememektedir.

Demokrasinin en önemli yansımalarından olan, şeffaflık ve hesap verebilirlik, hükümetin her eyleminde, vatandaşlar ve iş dünyası ile olan ilişkilerinde yer alması gereken değerlerdir. Şeffaf devlet derken belirtilmek istenen bir bakıma devletin ürettiği her belgenin erişime açılması ve bu belgelere dayanarak hesap verebilmesidir. Hükümete olan güven, güvenilirliğine inanılan belgelerle desteklenen açıklık ve hesap verebilirliğe bağlıdır. Devlete olan güven düzeyini ölçmeye yönelik araştırma sonuçlarıyla da bu görüş desteklenmektedir. Örgütlerin politika ve eylemleri belgelere dayanarak gerçekleştirilir. Finansal ve diğer kaynaklar belgeler aracılığı ile tanımlanır, sayılır ve harcanır. e-Devletin en büyük getirisi, ulusal belgelere daha etkin ve kolay erişim sağlama olanağıdır. Bu durum ise etkin bir belge yönetim stratejisini gerekli kılmaktadır. Geleneksek devlet anlayışında belgelere erişmek için bir personele ihtiyaç duyulurken ve işlem sırasında tüm sorumluluk bu personelin üzerindeyken e-Devlet sisteminde vatandaş ile sistem arasında bir aracı olmayacaktır.

Elektronik belgelerin güvenliğinin ve sisteme uygunluğunun korunması ve muhafaza edilmesi, ayrıca yetkisiz kullanımların önüne geçilebilmesi için e-İmza teknolojilerinin verimli bir biçimde kullanılması gerekmektedir. Riskli kontrol noktaları iyi bir biçimde saptanmalı ve gerekli analizler sonucunda stratejiler ve politikalar uygulanmalıdır.