Ünite 7: Eğitim ve Okulun Kültürel Temelleri

Kültürle İlgili Temel Kavram Ve Kuramlar

Kültür Kavramı

Kültür üzerinde pek çok tanım yapılmış ve çeşitli kuramlar geliştirilmiştir. Ziya Gökalp, kültür karşılığı olarak Arapça “hars” sözcüğünü önermiş; harsın milli, medeniyetin ise evrensel olduğunu ileri sürmüştür. Cemil Meriç ise Fransızcadan geçen kültürün karşılığını “irfan”, ‹İngilizceden aktarılan kültürün karşılığını ise “medeniyet” olarak ifade etmiştir. Kültürle ilgili tanımlarda, kültürün, bilişsel, sosyal, psikolojik, metafizik, teknolojik boyutlarından söz edilir. Buna göre de kültürel ögelerle ilgili sınıflamalar yapılır. Her kültür, inançlar, değerler, normlar, semboller, dil ve teknoloji gibi bazı ögelerden meydana gelir. Kültür, ideolojik (manevi), sosyal (toplumsal), teknik (maddi) ögelerden oluşur. Bir başka açıdan kültürün ögeleri, bilişsel, davranışsal, maddi ve teknik ögeler ya da anlam, davranış ve teknik olarak sınıflanır. Buna göre insanların zihinsel yapılarının ürettiği inanç ve değerler, insanların eylem ve davranışları, insanların ürettikleri her türlü maddi ürünler, aletler ve teknikler, kültür kapsamında düşünülür (Şişman, 2002).

Kültürle İlgili Bazı Sınıflamalar

Kültürleri sınıflandırarak birbirinden kesin çizgilerle ayırmak güçtür. Kültürlerle ilgili çeşitli sınıflamalar yapılır. Örneğin, bireysel kültür, genel kültür, alt kültür; millî kültür, evrensel kültür; maddi kültür, manevi kültür gibi. Ayrıca bir toplumda bölgesel (köy-kent), dini, etnik yönlerden olduğu gibi sosyal sınıflar (zenginlik-fakirlik), sosyal kuşaklar (yaşlılık-gençlik), cinsiyet (kadın-erkek) gibi çok çeşitli yönlerden kültürel sınıflamalar yapılabilir.

Kültürle İlgili Bazı Kuramlar

Kültürle ilgili olarak antropolojide çeşitli kuramlar geliştirilmiştir. Bunların her biri kültürü farklı açılardan çözümler.

Düşünce Sistemi Olarak Kültür: Bu açıdan kültürel ve sosyal alanlar birbirinden farklı, ancak birbiriyle ilişkili görülür. Düşünce sistemi olarak kültür, bilişsel, yapısal ve sembolik açılardan ele alınır.

Alt Sistem ve Değişken Olarak Kültür: Okul açısından kültür, okulla ilgili bir değişken, okul içi ya da okul dışı çevreyle ilgili bir alt sistem olarak ta ele alınabilir. Kültürü bir değişken ya da alt sistem olarak görenler, onu kontrol edilip etkilenebilir bir öge olarak da görürler.

Metafor ve Paradigma Olarak Kültür: Kültürü bir metafor (benzetme) ya da paradigma (dünya görüşü) olarak görmek, okulun gerçeğini açıklamada nesnellikten çok öznel bir temele dayanmaktır. Bu açıdan her okul başlı başına bir kültür olarak görülür ve çözümlenir. Buna göre okulun sosyal gerçeği, insanların paylaştıkları anlam ve semboller sistemiyle yapılandırılır ve yeniden üretilir.

Bilişsel Açıdan Kültür: Bilişsel açıdan kültür, herhangi bir insan grubu tarafından paylaşılan düşünce, bilgi, inanç ve davranış sistemi olarak tanımlanır.

Yapısalcı Açıdan Kültür: Yapısalcı yaklaşım kültürü, insan zihninin birikimli ürünleri ve bilinçaltı süreçlerin yansıması olan paylaşılan semboller sistemi olarak tanımlar. Bu yaklaşım, psikolojik süreçlerle kültür arasındaki ilişkilere dikkati çeker.

Yapısal-İşlevsel Açı Kültür: Belirli bir çevrede, belirli bir sosyal sistem içinde yer alan insanların sosyal yaşamlarını düzenli bir biçimde sürdürebilmesi için gerekli olan uyarlayıcı bir mekanizma olarak görülür.

Sembolik Açıdan Kültür: Bu açıdan kültür, birtakım semboller içinde örgütlenmiş anlamlar bütünü olarak tanımlanır.

Sosyal Sistemin Ögesi Olarak Kültür: Bu açıdan kültür, sosyal sistemin bir ögesi ya da parçasıdır. Sosyal sistem ise, küçük-büyük, formal-informal her türlü insan grubunu ifade eder.

İşlevsel Açıdan Kültür: Bireylerin biyolojik ve psikolojik ihtiyaçlarının karşılanması sırasında ortaya çıkan problemleri çözme aracı olarak görülür.

Çevresel Açıdan Kültür: Bu açıdan kültür, sosyal olarak öğrenilen ve aktarılan davranış örüntüleri olarak görülür.

Tarihsel Açıdan Kültür: Tarihsel koşulların ve süreçlerin ürettiği, zamana özgü, karşılıklı etkileşime dayalı özerk formlardır.

Kültürün İşlevleri

Çeşitli bakış açılarına göre kültüre yüklenen işlevler farklılaşabilir. Kültürün olumlu ve olumsuz bazı işlevlerinden söz edilebilir.

Sosyal Bütünleşme ve Kültür: Sosyal bütünleşme, bir toplumda yaşayan insanların düşünce, duygu, inanç, amaç ve ideallerindeki ortaklığı ifade eder. Kültür ve eğitim, toplumsal bütünleşmede önemli bir role sahiptir. Eğitim, hem bir istikrar, hem de bir değişme aracıdır.

Sosyal Kontrol ve Kültür: Bir toplumun üyesi olan bireylerin sosyalleşme sürecinde toplumun benimsediği değerlere ve kurallara uygun biçimde davranmaya zorlanmasına sosyal kontrol denir. Toplumsal kontrol, bir toplumdaki insanlar arasında bütünleşme, uyum ve istikrarın sağlanmasında ve sürdürülmesinde önemlidir.

Küreselleşme Sürecinde Eğitim ve Kültür

Küreselleşme, ekonomik yönden sermayenin evrenselleşmesine, politik yönden milli sınırların görece ortadan kalmasına, uluslararası hukukun ön plana çıkmasına ve kültürel açıdan farklı kültürler arasındaki etkileşimin yoğunluğuna vurgu yapar.

Küreselleşme Sürecinde Milli Kültürler: Küreselleşme sürecinde milli kültürlerle ilgili üç eğilim ortaya çıkmaktadır. Bunlar, kendi kültürünü bir tarafa bırakarak küresel kültürle bütünleşmeyi savunanlar; dış dünyadan soyutlanmayı ve kendi içine kapanmayı savunanlar; küresel kültür içinde yerel kültür ve kimliklerin sürdürülmesi gerektiğini savunanlardır.

Küreselleşme Sürecinde Eğitim: Küreselleşmenin etkilerinin en yoğun olarak yaşandığı eğitim alanı, yükseköğretimdir. Ülkeler arasında gelip giden öğrenciler ve öğretim üyeleri, uluslararası eğitim kurumları, bu sürecin temel özneleridir.

Küreselleşme ve Çok Kültürlü Eğitim: Küreselleşme ve eğitim ilişkileri kapsamında gündeme gelen bir konu, çok kültürlü eğitimdir.

Küreselleşmenin Getirdiği Sorunlar: Küreselleşmenin getirdiği bütün değişme ve yenilikleri, topyekûn bir tehdit olarak algılamak yerine, gelişen evrensel değerlerle milli değerleri uyumlu hale getirmenin yolları bulunmalıdır. Küreselleşmeyi iyi analiz edip kültürel ve eğitsel açıdan yararlı politikalar geliştirmelidir.

Bireyci ve Toplumcu Kültürlerde Eğitim Ve Okul

Bireycilik, gruptan bağımsız olma, özgürlük, özerklik gibi kavramlarla açıklanır. Toplumculuk ise gruba bağımlılık, grup içi güven ve uyum gibi kavramlarla nitelendirilir. Bireyci toplumlarda birey, toplumdan önce gelir; bireysel çıkarlar toplumsal çıkarlara tercih edilir. Toplumcu ya da grup merkezli kültürlerde ise, genel olarak toplumsal çıkarlar bireysel çıkarlardan önce gelir; yasaların uygulanması ve haklan kullanılması gruplara göre farklılaşabilir. Kültürel açıdan yaklaşıldığında eğitim ve okulun, bireysel, toplumsal, kurumsal, ulusal ve uluslararası boyutlarda bazı kültürel amaç ve işlevlerinden söz edilebilir. Okul, bireyin sosyalleşmesini ve kültürleşmesini sağlayan, toplumun kültürü- nü aktaran ve yeniden üreten bir yerdir. Okul, aynı zamanda bireylerin ve toplumun kültürel ihtiyaçlarını karşılayan bir yerdir

Farklı Açılardan Okul

Okul, rasyonel, politik, ekonomik, antropolojik, biyolojik, sosyolojik, insani, sembolik ve kültürel açılardan yaklaşıldığında farklı biçimlerde analiz edilir, farklı konulara vurgu yapılır.

Kültürel Açıdan Okul

Pozitivist açıdan örgütler gibi okullar da sosyal olgular olarak görülür. Farklı sosyolojik paradigmalar okulu, bir istikrar aracı, bir çatışma alanı ya da kendine özgü sosyal gerçekleri olan sembolik bir sistem olarak tanımlar. Yorumlayıcı yaklaşıma göre ise okul, insanlar tarafından sonradan inşa edilmiş kendine özgü sosyal bir gerçekliktir.

OKUL KÜLTÜRÜ

Okul açısından kültür, bir girdi olarak kabul edildiğinde geniş anlamda bu kültür, okul Program’ının dayandığı felsefi, politik, tarihi ve düşünsel temelleri; öğrencilere kazandırılması öngörülen tutum, değer ve davranışları kapsar. Ayrıca, okul açısından kültür okul toplumunu oluşturan üyeler aracılığıyla toplumdan okula taşınan kültürel özellikleri; okul toplumunun üyelerinin okul ortamında sosyal etkileşime bağlı olarak ürettikleri kültürü de kapsar. kültürler, ulusal, mesleki ve kurumsal kültür olmak üzere üç boyutta toplanmıştır. Buna bağlı olarak kültürün kazanıldığı başlıca yerler, aile, okul ve işyeri olarak sıralanmıştır. Kültürel ögelerden inançlar ve değerler, en geniş ölçüde ailede kazanılırken semboller ve uygulamalar, işyeri ya da örgüt kültürleri içinde geniş yer tutmaktadır.

Okul İçinde Alt Kültürler

Bir okulda bulunan insanlar, içinden geldikleri topluma bağlı olarak farklı alt kültürlere mensup olabilirler. Bunun yanında okul içinde de farklı kültürler gelişebilir. Okullarda, özellikle üniversitelerde, çeşitli meslek mensuplarının, fakültelerin, birimlerin ve öğrencilerin alt kültürlerinden söz edilebilir. Okul kültürü, bütün bu alt kültürleri kuşatan şemsiye bir kavramdır.

Okulun Ortak Kültürü

Okul kültürü, en geniş anlamda öğretmen, yönetici, yönetim kurulu, öğrenci, veli grupları tarafından paylaşılan ortak inançlar, değerler, normlar, semboller, anlamlar vb. gibi kültürel ögeleri kapsar. Genel olarak okul kültürü, okulun eğitsel, örgütsel, yönetsel, fiziksel ve sosyal ortamında olup biten hemen her şeyi kapsar.

Okul Kültürünün Ögeleri

Kültürün ögelerini birbirinden soyutlayarak ele almak ve çözümlemek uygun olmaz. Ancak kültür, açıklanmak amacıyla birtakım ögelere ayrılarak çözümlenebilir. Temel inançlar, insan doğası, insan ve çevre ilişkileri, gerçeğin doğası, temel değerler ve normlar, hikâyeler ve efsaneler, törenler ve kahramanlar, semboller ve uygulamalar okul kültürünü açıklamak için kullanılan ögelerden bazıları olarak tanımlanabilir. Aşağıda bu ögeler kısaca açıklanmıştır (Schein, 1985)

Temel İnançlar

Temel inançlar, insan doğası, insan ve çevre ilişkileri, gerçeğin doğası, temel değerler ve normlar, hikâyeler ve efsaneler, törenler ve kahramanlar, semboller ve uygulamalar okul kültürünü açıklamak için kullanılan ögelerden bazıları olarak tanımlanabilir.

İnsan Doğası

Okul kültürlerinde insan doğasına ilişkin inançlar, insan olmanın ne anlama geldiği; ideal bir insanın ve öğrencinin hangi özelliklere sahip olması gerektiği; insanın, doğuştan nasıl bir varlık olduğu gibi konularda kültürce benimsenen yargıları kapsar.

İnsan ve Çevre İlişkileri

İnsan ilişkilerinin doğasıyla ilgili inançların temelinde, insan doğası konusunda benimsenen inançlar yer alır. Eğer insanın yaratılış itibariyle kötü ve saldırgan, tembel ve çalışmayı sevmeyen bir varlık olduğu kabul edilirse, okul yönetiminde de buna bağlı olarak bir kontrol ve denetim sistemi geliştirmenin gereğine inanılmış olacaktır (Schein, 1985). Bir okulun üyelerinin, egemenlik, itaat, uyum, uzlaşma gibi konulardaki temel inançlar›, bu kapsamda yer alır.

Gerçeğin Doğası

Okul kültürünün bir ögesi olarak gerçeğin doğasıyla ilgili inançlar, daha çok sosyal gerçek alanında önemlidir. Dolayısıyla bir okulda bir arada olan insanların ortak güçlü bir kültüre sahip olabilmeleri, ortak amaçlara yönelik ortak eylemler gerçekleştirebilmeleri için ortak sosyal gerçeklerinin ve doğrularının olması gerekir.

Temel Değerler ve Normlar

Okulda egemen olan ve paylaşılan değerler ve normlar, üyeler arasında uzlaşma sağlayan, davranışlarda benzerlik oluşturan, üyelerin davranışlarını kestirmeye yarayan ögelerdir. Bunlar, grup içinde birliğin sağlanmasında ve sürdürülmesinde, üyelerin okul amaçlarıyla bütünleşmelerinde, okulda güvenin oluşmasında, olumlu davranış ve tutumlar› pekiştirmede yasal düzenlemelerden daha yararlı olabilir ve yöneticiler tarafından bir kontrol aracı olarak kullanılabilir (Şişman, 2002).

Hikâyeler ve Efsaneler

Hikâyeler ve efsaneler, okul içinde onaylanan, meşru görülen sosyal sınıf, statü, rol ve güç yapılarını açıklar. Okul üyelerine rolleri tanıtma, kimin, nerede, nasıl hareket etmesi gerektiği konusunda yol gösterici olur. Hikâyeler, yukarıdaki olumlu işlevleri yanında, olumsuz işlevlere de sahip olabilir. Okulda anlatılan olumlu hikâyeler örgütsel bütünleşmeyi sağladığı gibi olumsuz hikâyeler de örgütsel çözülme ve çatışmaları yansıtır. Bu hikâyelerden öğrenilen bilgiler, sosyal aktörlerin okul süreçlerine katılımında önemli bir rol oynar (Şişman, 2002).

Törenler ve Kahramanlar

Davranışsal sembollerin tipik örnekleri olarak okul törenleri, okulda anlam yüklü olan eylemlerdir. Törensel etkinlikler, okulda neyin önemli ve değerli olduğunu gösterir. Değer ve normlar› vurgulamada önemli fırsatlardır

Semboller ve Uygulamalar

Semboller, okul kültürü içinde de geniş bir yer tutar. Okul yaşamı, sembollerle iç içedir. Okula yeni katılan üyelerin sosyalleşmesinde, okuldaki değer ve normları tanımalarında ve öğrenmelerinde önemli bir tutar, bu yönüyle sosyal öğrenme aracı olarak iş görür (Deal, 1988).

Okul Kültürünün Oluşması ve Değişmesi

Ulusal ve bölgesel kültür, toplumsal yapı ve olaylar, politik ve ekonomik sistem, toplumun tarihsel arka plan› ve deneyimleri, gelenek ve görenekler, ahlak anlayışı, din, medya ve aile yapısı, okul kültürünün oluşumu ve değişimine yönelik genel toplumsal yapıdan kaynaklanan temel etmeler olarak kabul edilir.

Okul Kültürünün Oluşmasında ve Değişmesinde Okul İçi Etmenler

Bir okulun kültürünün oluşumunda dış etkenler yanında iç çevreyle ilgili etkiler, kurucular/sahipler, yöneticiler ve çalışanlar, kurumun geçmişi olmak üzere bazı başlıklar altında ele alınabilir.

Okul Kültürünün Yönetimi

Okul kültürü, okulda gerçekleştirilecek çok yönlü kurumsal değişme sürecinin amacına ulaşmasında göz önünde bulundurulması gereken kritik bir etmendir.

Okul Kültürünün Araştırılması ve Ölçülmesi

Okul kültürlerinin değişmesi, yönetimi, araştırılması, ölçülmesi, çeşitli örgütsel değişkenler ve sonuçlar üzerindeki etkilerinin belirlenmesi, alanda çalışan araştırmacıların üzerinde çok tartıştıkları başlıca konular arasındadır. Kimilerine göre kültür, dinamiktir, ölçmek, etkilemek güçtür. Onlara göre, kültürü yönetmeye kalkışmak, onu mekanik açıdan görmek demektir. Kültürün araştırılması ve ölçülmesi konusunda araştırmacılar arasında bir uzlaşma yoktur.