Ünite 6: Toplu Pazarlık

Toplu Pazarlık Kavramı

Toplu pazarlık kavramı günümüzde oldukça sık kullanılan bir terim olmakla birlikte özellikle ülkeden ülkeye değişen farklı anlamlara sahiptir. Toplu pazarlık bir veya birden fazla işçi örgütü ile bir işveren veya bir grup işveren ya da bir veya daha fazla işveren örgütü arasında istihdam ve çalışma koşullarının saptanması ve/veya bir işçi örgütü ya da işçi örgütleri ile işverenler veya örgütleri arasındaki ilişkileri düzenlemek amacıyla yapılan görüşmelerdir.

Bu kavramı ilk defa kullanan Webblere göre toplu pazarlık, bir tarafta işveren veya işveren örgütleri diğer tarafta sendikalar olmak üzere ücret ve çalışma koşulları ile ilgili görüşmeleri ifade etmektedir.

Uzun, karmaşık, tarafların hem duygusal hem de rasyonel davrandığı bir süreç olan ve sonuçları işçi sendikaları ile işverenin gücüne ve pazarlık stratejilerine bağlı olarak değişen toplu pazarlığın birçok özelliği vardır. Bu özellikleri şu şekilde sıralayabiliriz;

• Toplu pazarlık bir süreci ifade eder.
• İşçi sendikalarının üyelerinin çalışma koşullarını iyileştirmek için kullandıkları bir araçtır.
• İşçi ve işveren arasında eşit olmayan pazarlık koşullarını dengelemeyi amaçlar.
• Bir anlaşma ile sonuçlandığı zaman bireysel sözleşmelerin yerine geçmez, ancak sözleşmelerde esaslı değişikliklere neden olur.
• Süreç iki taraşıdır ancak bazı gelişmekte olan ülkelerde taraflar anlaşamadığı ya da toplu pazarlık kamusal çıkarlarla  çatıştığı zaman devlet arabulucu olarak rol oynar.

Toplu pazarlık kavramına, dar ve geniş anlamda olmak üzere, iki farklı yaklaşım bulunmaktadır.

Geniş anlamıyla toplu pazarlık , çalışma yaşamı ve koşullarına yönelik işçi ve işveren olarak iki taraşı veya hükümetlerin de katılmasıyla üç taraşı sürdürülen görüşmelerin tümünü kapsamaktadır.

Dar anlamda toplu pazarlık ise sadece iki taraşıdır. İşçi sendikası ile işveren veya işveren sendikaları arasında sürdürülen ve işkolu veya işyerinde ücret ve çalışma koşullarını belirlemeye yönelik bir sözleşme ya da uyuşmazlıkla sonuçlanan pazarlık sürecini açıklamaktadır.

Toplu iş sözleşmesi işçiler adına hareket eden sendikalarla işverenler veya onların sendikaları arasında toplu pazarlık sonunda tarafların karşılıklı hak ve çıkarlarını bir süre için düzenleyen ve belirleyen yazılı belgedir.

Toplu pazarlık bir süreci, toplu iş sözleşmesi ise bu sürecin sonuçlarından birini ifade etmektedir. Bu iki kavram birbiri ile karıştırılmamalıdır.

Pazarlık kavramı bir alış veriş ilişkisini ifade etmektedir. Bu anlamda bir pazarlık niteliği taşıdığı için toplu pazarlıkta her pazarlık ilişkisinde bulunan temel unsurlar şöyle sıralanabilir;

• Pazarlık kavramı ve ilişkisi en azından iki tarafı içermektedir.
• Taraflar arasında pazarlık konusu olan bir veya birden çok sorun söz konusudur.
• Taraflar en azından geçici olsa da kendi seçimlerine dayalı gönüllü bir görüşme süreci başlatmaktadırlar.
• Pazarlık taraflar arasında bazı kaynakların el değiştirmesi, bölüşümü veya bazı konuların, sorunların çözümlenmesi olarak işlev görmektedir.

Toplu Pazarlığın Niteliği

İlk yaklaşım klasik yaklaşımdır. Bu yaklaşıma göre Toplu pazarlık işgücünün satışını düzenleyen bir araç olarak görülmektedir. İkinci yaklaşıma göre toplu pazarlık bir kural koyma etkinliğidir. Taraflar endüstri ilişkilerine yönelik kural ve düzenlemeleri toplu pazarlık aracılığıyla belirler ve buna uyarlar. Üçüncü yaklaşımda ise toplu pazarlık bir yönetime katılma anlayışı olarak değerlendirilmektedir.

Toplu pazarlık ekonomistler tarafından işgücünün fiyatını belirleyen bir yöntem, sosyolog, psikolog ve sosyal psikologlar tarafından bireysel ve grup çıkarlarının birleştirilmesinin özel bir şekli olarak görülmektedir. Toplu pazarlığın farklı çıkarları olan işçi ve işverenler arasındaki sorunları çözme ve çatışmaları önleme fonksiyonudur.

Etkili Bir Toplu Pazarlığın Koşulları

Çoğulculuk ve örgütlenme özgürlüğü, sendikaların tanınması, sözleşmenin izlenmesi, iyi niyet ve uygun iletişim kanallarının kullanılması toplu pazarlığın etkin ve verimli olmasını sağlar.

Çoğulculuk ve Örgütlenme Özgürlüğü, Çoğulcu bakış açısı, belirli çıkarları temsil eden baskı gruplarının (sendikalar, siyasi partiler, işveren kuruluşları gibi) devletle diyalog içinde karar mekanizmalarını etkileyecek bir politik sistemde faaliyet göstermesini yansıtır.

Sendikaların Tanınması, Örgütlenme özgürlüğünün olması, toplu pazarlık amacıyla sendikaların otomatik olarak tanınacağı anlamına gelir.

Sözleşmenin Takibi , sendikal çokluğun bulunduğu gelişmekte olan ülkelerde, sendikalar üyelerinin toplu iş sözleşmesine uyup uymadıklarını takip edilmekte zorlanabilir. Kontrolün sağlanamadığı durumlarda tarafların kötü niyetle hareket etmemesi beklenmektedir.

İyi Niyet, Toplu pazarlık süreci ancak taraflar iyi niyetle davranırsa çalışır ancak iyi niyet yoksa herhangi bir anlaşmaya varılmadan sadece bir süreç olarak kalacaktır. İyi niyetli bir toplu pazarlıkta tarafların;

• Verimli bir çalışma ilişkileri oluşturmak ve sürdürmek için yapıcı ve aktif olması,
• Etkili ve yararlı bir toplu pazarlık süreci için iletişime açık ve uyumlu olması,
• Karşı taraşa bir araya gelmesi, düşünmesi ve tekliflere cevap vermesi,
• Çok geçerli bir sebep olmadığı sürece toplu pazarlığı sözleşme ile sonuçlandırması gerekmektedir.

Uygun iletişim , Hem sendikanın hem de yönetimin üyelerine ve çalışanlara karşı açık olması ve onları sürekli bilgilendirmesi gerekmektedir.

Toplu Pazarlığın Tarafları

Toplu pazarlık süreci en az iki taraf gerektirmektedir. Toplu pazarlığın işçi tarafını işçi sendikaları oluştururken işveren tarafında ise bireysel olarak işverenler yer alabileceği gibi işveren sendikası da yer alabilmektedir.

Ehliyet genel olarak toplu sözleşme imzalayabilmeyi, yetki ise bu ehliyeti belirli bir alanda kullanabilmeyi ifade etmektedir. Her sendika örgütlendiği işyeri veya işkolunda temsil ettiği üyeler adına toplu pazarlık ehliyetine sahip bulunmaktadır. Yetkili sendika bir kez tespit edildikten sonra, sürecin dengesini koruyabilmek için iki, üç yıl gibi belirli bir dönem içinde bir başka sendikaya yetki verilmemektedir.

Aynı coğrafi bölgedeki yerel endüstrilerde çok sayıda küçük işverenin faaliyet göstermesi, işçileri sendikalaşmaya iten koşulların bütün işverenler açısından benzer olması ve aynı endüstrideki işçilerin çoğunlukla tek sendika tarafından temsil edilmesidir dolayı çok işverenli pazarlık yapısının yerel piyasa endüstrilerinde daha yaygın olarak görülmektedir.

İşyeri ve işletme düzeyinde yapılan pazarlıklarda işveren direkt olarak taraf olabilmektedir. Bununla birlikte, işkolu, bölgesel veya ulusal düzeyde yürütülen pazarlıklarda işverenler sendikalar tarafından temsil edilmektedir.

Toplu Pazarlık Stratejileri

Toplu pazarlık sırasında taraflar üç farklı strateji kullanabilirler: Bunlar çatışmaya dayalı toplu pazarlık, muhalefete dayalı toplu pazarlık ve problem çözmeye dayalı toplu pazarlıktır (S:138, Tablo 6.1).

Çatışmaya dayalı toplu pazarlık tır. Bu tür toplu pazarlıklarda her iki taraf da kendi görüşlerinde ısrarcıdır ve kesinlikle taviz vermez.

Muhalefete dayalı toplu pazarlık tır. Bu tür toplu pazarlıklarda taraflar kendi taleplerini ortaya koymadan önce diğerinin amaçlarını anlamaya çalışmaktadırlar. Çatışmaya dayalı toplu pazarlık ve muhalefete dayalı toplu pazarlık klasik toplu pazarlık stratejileri olarak da adlandırılmaktadır.

Problem çözmeye dayalı toplu pazarlık , Bu tür toplu pazarlıklarda her iki taraf da uzlaşma amacıyla pazarlığa başlarlar. İşbirlikçi toplu pazarlık olarak da ifade edilir. İşbirlikçi bir toplu pazarlıkta lider, geniş destek, pazarlık ekibinin oluşturulması, eğitim, başarıları abartmamak ve problem çözme sürecinin devam etmesi oldukça önem arz etmektedir.

Toplu Pazarlığın Önemi Ve Tarafların Hedefleri

Toplu pazarlıkta sendika hedefleri sendikaların felsefelerine, yapılarına ve amaçlarına göre farklılık göstermektedir. Sendikaların toplu pazarlıktaki talepleri şu şekilde sınırlandırılabilir: Örgütün devamını sağlamak, çalışma koşullarını iyileştirmek ve uyuşmazlıkların çözümü için gerekli mekanizmaları kurmak.

Örgütün devamını sağlamaya yönelik olarak sendikalar yasal hakları mevcut olsa da sözleşmelere sendikaların tanınması, sendika üyeliğinin güvencesi, sendika üyeliğinin garantisi gibi hükümler koymaya önem vermektedirler.

Çalışma süresi ve ücretler, işyerine işçi alınması ve işten çıkarmayı düzenleyen mekanizmalar, sendikaya üye olan ve olmayanların toplu sözleşmeden yararlanması, sosyal yardımların belirlenmesi gibi çalışma koşullarına yönelik düzenlemelerde söz sahibi olmak istemektedirler.

Sendikalar sözleşmelerdeki hükümlerin açıklanmasından veya uygulanmasından doğacak uyuşmazlıklarla, bireysel işçi şikâyetlerini çözecek mekanizmaların kurulmasına önem vermektedirler.

Toplu pazarlığın işçiler açısından olumlu etkileri şu şekilde sıralanabilir;

• İşçiler arasında kendilerine olan saygıyı ve sorumluluk duygusunu geliştirir.
• İşçilerin gücünü ve toplu pazarlık kapasitesini arttırır.
• İşçilerin moralini ve verimliliğini arttırır.
• İşverenlerin işçilere karşı haksız uygulamalarını önler ve tek taraşı kararlar alma özgürlüğünü kısıtlar.
• Etkili bir toplu pazarlık mekanizması sendikal hareketi güçlendirir.
• İşçiler daha iyi koşullarda çalıştığı için daha fazla motive olur ve işverenle daha kolay iletişim kurabilir.

Toplu pazarlık hem işletmenin içinde çalışma barışını korumak hem de işletmenin diğer firmalarla rekabet şansını belirlemesi açısından önem taşımaktadır. Gelişen teknoloji, yeni üretim ve yönetim teknikleri maliyet artışına yol açmadan verimlilik artışı yoluyla ücret artışlarına imkân verebilmektedir. Bu durum toplu pazarlık süreçlerine de yansımaktadır. Toplu pazarlığın işverenler açısından yararları şu şekilde özetlenebilir;

• İşverenler açısından işçilerin bireysel şikâyetlerini çözmeye çalışmaktansa toplu pazarlık masasında toplu olarak bunları çözmek için çaba harcamak daha kolaydır.
• Toplu pazarlık işçiler arasında iş güvencesi duygusu oluşturduğu için işçi devir hızından kaynaklanan maliyetleri azaltır.
• Toplu pazarlık işçiler ve yönetim arasındaki iletişim kanallarını açarak, işçilerin yönetime katılmalarını teşvik eder.
• Toplu pazarlık endüstriyel çatışmaların çözülmesinde ve önlenmesinde çok önemli bir rol oynar.

Toplu pazarlığın toplumsal açıdan önemi ise şu şekilde özetlenebilir;

• Ülkede çalışma barışının oluşmasına katkı sağlar.
• Toplu pazarlığın oluşturduğu ahenkli ve barışçıl çalışma ortamı, çatışmaları önleyerek ülkenin ekonomik ve sosyal gelişimini destekler.
• İşçilerin çalışma hayatında sömürülmesini ve ayrımcılığa uğramasını engeller.
• Çalışma koşullarının belirlenmesi sürecinde, bu koşullardan direkt olarak etkilenen işçilerin de yer almasına olanak sağlar.

Toplu Pazarlığın İçerdiği Konular

Toplu pazarlıkların ve toplu pazarlıklar sonucunda imzalanan toplu iş sözleşmelerinin içerdiği konular toplu pazarlık düzeyi, sendikaların pazarlık gücü, işgücünün yapısı, ekonomik yapı, yasal düzenleme ve zaman gibi birçok faktöre bağlı olarak değişmektedir. Toplu pazarlığın içeriği ülkelerin kendi ekonomik ve sosyal gündemlerine göre değişmekte ve çeşitlenmektedir.

Toplu pazarlıkta ele alınan ve daha sonra toplu iş sözleşmelerine aktarılan konuları şu şekilde sıralamak mümkündür;

• Toplu iş sözleşmesinin kapsamı ile ilgili konular
• Ekonomik çıkarlar ve çalışma şartları ile ilgili konular istihdam ilişkisiyle doğrudan ilgili olan diğer şartlar
• İstihdam şartlarını dolaylı bir şekilde etkileyen yönetimin tasarrufları
• Sosyal yardımlar ve işçilerin çalışma şartlarını etkileyen diğer konular
• Sosyal güvenlik şartları
• Diğer sosyal yardımlar
• Çalışma hayatının kalitesiyle ilgili konular
• Tarafların arasındaki ilişkilerin düzenlenmesi (barış yükümlülüğü),
• Toplu iş sözleşmelerinin yürütülmesiyle ilgili şartlar

Toplu Pazarlık Süreci

Tarafların tespiti ile başlayıp toplu iş sözleşmesinin imzalanmasıyla sona eren toplu pazarlık süreci, birbirini takip eden çeşitli aşamalardan oluşmaktadır. Bu süreci (S:144, Şekil 6.2)’den incelebilirsiniz. Bu süreç;

• Tarafların tespiti ve toplu pazarlık ünitesinin oluşturulması
• Taleplerin ve karşı taleplerin belirlenmesi
• Toplu görüşmelerin başlaması
• Teklif ve karşı teklifler arasında değişimler yapma
• Toplu görüşmenin sona ermesi ’den oluşur.

Toplu iş sözleşmeleri belirli veya belirsiz süreli yapılabilmektedir ve süresi, sözleşmenin içeriği ve ekonomik koşullarla yakından ilgilidir.

Toplu Pazarlığın Yapısı

Toplu pazarlığın kapsamı ve toplu pazarlığın düzeyi olarak iki başlıkta incelenebilir. Toplu pazarlığın içerdiği konular pazarlığın niteliksel boyutunu, kapsamına aldığı işçi sayısı da pazarlığın niceliksel boyutunu oluşturmaktadır. Toplu pazarlığın kapsamı Ülkelerin gelişmişlik düzeyi, toplu pazarlık düzeyi, ekonomik konjonktürler, siyasi iktidarların tutumu, istihdamın yapısı, yasal düzenlemeler, sendikalaşma oranına göre değişir.

Toplu pazarlığın düzeyi ise;

Ulusal düzeyde toplu pazarlık, Toplu pazarlık sisteminde en üst düzeyde olan ve en geniş alanı kapsayan ulusal düzeyde toplu pazarlık, genellikle işçi ve işveren sendikalarının üst örgütleri olan konfederasyonlar arasında yapılmaktadır.

İş kolu düzeyinde toplu pazarlık, işkolu düzeyinde kurulan işçi ve işveren sendikalarının yaptıkları toplu pazarlıklardır.

İşyeri/işletme düzeyinde toplu pazarlık, Bir işletmeyi veya bir işletmeye bağlı birden fazla işyerini kapsayan ve işletme veya işyerine özgü şartları göz önünde tutan en alt düzeydeki toplu pazarlık türüdür. Genellikle örnek toplu pazarlık yoluna gidilir. Örnek toplu pazarlık ise Belirli bir işkolunda tek bir sendika ile büyük bir işveren arasında yapılan toplu pazarlık sonucu bağıtlanan toplu iş sözleşmesi hükümlerinin, o işkolundaki diğer işyerlerinde veya işletmelerde yapılacak toplu pazarlıklara ve toplu iş sözleşmelerine örnek oluşturmasıdır.

AB ölçeğinde ve uluslararası düzeyde toplu pazarlık, AB sosyal politikalar konusunda yetkisi son derece sınırlı olan, endüstri ilişkilerinin temel konuları olan ücretler, örgütlenme hakkı, grev ve lokavt hakkının birliğin değil, üyelerin yetki alanına girdiği bir oluşumdur.