Ünite 5: Meslekler

Giriş

Toplumsal işbölümünde önemli bir yeri olan meslekler; üzerinde uzun yıllardır çeşitli tartışmaların yapıldığı, teorilerin geliştirildiği, bireysel ve toplumsal boyutlarda etkilerinin incelendiği ve öne sürüldüğü bir konu olmuştur. Meslek, ilk bakışta bireye ait bir olgu olarak görülmekle birlikte aslında sosyal içeriği geniş olan bir kavramdır.

Toplumun oluşturduğu temel kurumlar içinde en önemlilerinden biri meslektir. Diğer bütün kurumların varlığının bu kurumun sürekli olarak başarı sağlamasına bağlı olduğu söylenebilir. Meslek ; insanlara yararlı mal ya da hizmet üretmek ve karşılığında para kazanmak için yapılan, belli bir eğitimle kazanılan, sistemli bilgi ve becerilere dayalı, kuralları toplumca belirlenmiş etkinlikler bütünü olarak ifade edilebilir (Kuzgun, 1987).

Meslek Olgusu ve Sosyolojik Açıdan Tanımlanması

Meslek; Arapça bir kavramdır ve “suluk” kelimesinden üretilmiştir. Köküne bağlı olarak “yol, gidiş, usul, tarz, tertip” gibi anlamlara gelmektedir (Büyük Türk Ansiklopedisi, 1990). Başka bir tanımlamaya göre ise meslek; bir kimsenin yaşamını sürdürmek, geçimini sağlamak için seçtiği sürekli iş alanıdır ve sadece para kazanma yolu değil bireyin kendini gerçekleştirme yoludur. Psikolojik açıdan bireyle ilgili özellikleri bireyin ilgi, yetenek ve başarısını meslek hayatına yansıtması bakımından; sosyo-ekonomik açıdan toplum içerisindeki statüsünü, prestijini, gelirini ve yaşantısını etkilemesi bakımından önemlidir (Özgüven, 1999).

Ekonomik açıdan meslek, bir kişinin hayatını kazanmak ve geçimini sağlamak için sürekli olarak üzerinde çalıştığı iş veya fikir alanı olarak tanımlanırken sosyolojik anlamda “belirli faaliyet alanları etrafında yoğunlaşmış ve biçimlenmiş insani ilişkiler bütünüdür.” (Ertekin,2006). Meslek; toplumda kişinin temel rollerinin başında gelir ve kişinin saygınlığı, şahsiyeti, geliri, becerisi vb. birçok özelliği ile bireyin kişiliği ve sosyal hayatı ile yaşam tarzına da kaynaklık eder.

Meslek, toplumdaki sanayileşme sonucu ortaya çıkan işbölümü ve uzmanlaşma düzeyiyle de ilişkilidir. İşbölümünün gelişmiş olduğu toplumlarda meslek sayısı ve çeşitliliği de fazla görülmektedir. Meslek, insanın hayatı boyunca duyacağı ruhsal tatmin ve tatminsizlik, mutluluk ve mutsuzluk ile kendini gerçekleştirme duygularında rol oynayan en büyük etkenlerden biridir ve meslek, kişinin dünya görüşünü de etkiler. Mesleği sebebiyle kişi, kendi kültürüyle insanlık kültürü arasındaki bağlantıyı keşfeder ve bu durum, bireyin kendini insanlığın bir üyesi olarak kabul etmesini sağlar.

Meslekler sosyolojisi alanında, hem düz meslekleri (occupation) hem de profesyonel nitelik taşıyan meslekleri (profession) betimleyen ayrı ayrı kavramlar ve yaklaşımlar kullanıldığı görülmektedir.

Profesyonel Mesleği Tanımlamaya Yönelik Yaklaşımlar

Nitelik Yaklaşımı

Profesyonel mesleklerin sosyolojik açıdan ele alınmaya başladığı tarih olan 1930’lu yıllardan 1960’lara kadar olan süreçte tanımlamaya yönelik yaklaşımlardan bir kısmı “nitelik yaklaşımı” olarak adlandırılır ve yapıya odaklanan bir bakış açısı sunar. Profesyonel mesleklere ilişkin belirli niteliklerin bir listesini oluşturmaya yönelen bu yaklaşımın altında yatan temel düşünce, genel bir uzlaşma ile belirlenmiş birtakım kriterler geliştirmek ve bu kriterleri profesyonel mesleği daha açık ve anlaşılır bir şekilde tanımlamada kullanmaktır (Dingwall,1976). Bu yaklaşım şu varsayımlara dayanır:

1. Profesyonel meslekler, kendilerine özgü bazı özelliklere sahiptirler.
2. Profesyonel meslekler, toplumdaki işbölümünde pozitif ve önemli bir rol oynar.

Burada profesyonel mesleği karakterize ettiği düşünülen altı niteliğin içeriği hakkında bilgi verilecektir:

• Genel, Sistematik Bilgi: Profesyonel olan ve olmayan meslekler arasındaki en önemli ayrım, tutarlı bir sistem oluşturan bilgi birikiminden kaynaklanarak ve onunla desteklenerek profesyonel mesleği karakterize eden yetenektir.
• Müşteriler Üzerinde Otorite: Müşteriler üzerinde otorite, profesyonelleşme derecesi açısından meslekleri farklılaştıran ikinci faktördür. Bu niteliğin açık bir şekilde tanımlanmış müşteri ya da müvekkilin varlığı ve o nlar üzerinde otorite olmak üzere gerçekte iki boyutu vardır.
• Kendi Çıkarlarından Çok Toplumun Çıkarlarına Yönelme: Genellikle profesyonelliğe yaklaşmış mesleklerde meslek topluluğunun çıkarının hakim olduğu, buna karşılık profesyonel olmayan mesleklerin ise daha çok kendi çıkarları ile hareket ettikleri kabul edilmektedir.
• Dışsal Kontrol Yerine Öz Kontrol Mekanizması: Profesyonel mesleklerin bir başka karakteristiği, bir profesyoneli ancak diğer profesyonelin eğitebilmesi ya da yargılayabilmesidir.
• Mesleğin Profesyonel Olduğunun Toplum ve Yasalar Tarafından Onaylanması: Aslında buraya kadar sözü edilen dört faktör, mesleğin toplum tarafından profesyonel olarak kabul edilmesi ile işlerlik kazanır. Profesyonel mesleğin aradığı onay, Greenwood tarafından şu şekilde açıklanmıştır: “Her profesyonel meslek, belirli bir alandaki otoritesini birtakım güç ve ayrıcalıklar elde ederek onaylaması için toplumu ikna etmeye çalışır. Toplumun bu güç ve ayrıcalıklara yönelik onayı formel ya da informel olabilir.”
• Ayırt Edici Bir Kültür: Sözü edilen bütün bu niteliklere sahip olan profesyonel meslek, farklı bir mesleki kültür geliştirir. Bu nitelikler, onun diğer mesleki gruplardan farklı alt kültürünü oluşturur.

Süreç Yaklaşımı

Süreç yaklaşımı , bir mesleğin profesyonel statüye ulaşmak için geçirdiği tarihsel aşamalara ve profesyonel bir mesleği karakterize eden içsel süreçlere odaklanan bir yaklaşımdır (Ritzer,1977).

Profesyonel meslekleri tanımlamaya yönelik süreç yaklaşımı ile ilgili ileri sürülen çeşitli yaklaşımları dikkate alarak bir senteze ulaşmayı amaçlayan Ritzer, profesyonel meslek olma yolunda şu süreçlerden geçildiğini belirtmiştir:

• Mesleğin tam zamanlı hâle gelmesi,
• İsim değişimi ile mesleğin özel olarak seçilmiş bazı kişilere ait bir nüfuz alanına sahip olması,
• Ulusal bir dernek kurulması,
• Eğitim alanının açılması,
• Etik kurallarının belirlenmesi,
• Popüler ve yasal bir destek kazanmak için politik girişimlerde bulunulması.

Profesyonel Meslek Kavramı ve Tanımı

Whitehead (1935); profesyonel mesleğin kökenlerinin Plato, Aristo ve Stoacı öğretinin egemen olduğu Eski Yunan’daki akademilerde ya da iskenderiye’deki büyük kütüphanede gerçekleştirilen araştırmalarda bulunabileceğine inanır.

Bunun tersine Carr-Saunders ve Wilson (1964) ise profesyonel mesleğin başlangıcını antik dünyada bulma konusunda başarısızlığa düşmüşler ve Yunan hukukçularını birer uzmandan çok davacı ya da davalıların sadece arkadaşları olarak görmüşlerdir.

Orta Çağda baskın bir nitelik taşıyan din kurumu, yaşamın bütün alanlarında olduğu gibi meslekler alanında da kendini göstermiştir. 1675 yılından itibaren sözcük dinsel anlamını yitirmiş ve “yeteri kadar nitelikli olduğunu ifade etme” anlamına gelmeye başlamıştır.

“Profession” sözcüğü yani günümüzdeki profesyonel meslek kavramı da “yeteri kadar nitelikli olduğunu ortaya koyacak şekilde davranma ya da bu gerçeği bilme” anlamında kullanılmıştır.

“Profession” ve “professional” gibi sözcükler, dinî nitelik taşımayan yeni gruplar tarafından iyi oluşturulmuş otorite kendi amaçları için kullanıldıkça sözcüğün anlamı değişmiş ve genişlemiştir (Brown,1992).

Profesyonel meslek tanımlarının birçok ortak noktaya sahip olmaları, gözden kaçmayacak kadar açık olmakla birlikte hemen hemen her tanımda dolaylı ya da dolaysız şekilde sözü edilen özel bir bilgi çeşidine sahip olma ya da bunu kullanma durumudur.

Mesleklerin Tarihsel Süreçte Geçirdiği Aşamalar

Meslekler, özel tarihsel ve kültürel sınırlar içinde ortaya çıktıklarından, meslek olgusunu, onu etkileyen bu tarihsel ve kültürel süreçlerden ayrı olarak incelemek eksik bir bakış açısıdır.

Endüstri Devrimi Öncesi

Antik Yunan’da hukuk ve tıp alanında özel bir eğitim olmadığı bilinmektedir. Hakimlik yapan kişiler, genelde davalı ya davacının arkadaşları arasından seçilip dava konusunu kendi görüşlerine göre yorumlamaları istenirdi. Birçok profesyonel mesleğin antik çağlarda kökenleri olmakla birlikte modern tarihleri, Orta Çağın son dönemlerinde kilise ve lonca örgütlerinin egemen olması ile başlar.

12 ve 13. yüzyıllarda Avrupa’da yayılan akım, meslek yapısının lonca ve üniversite gibi kurumlarda belirginleşmesidir.

17. yüzyılın başlangıcında sözü edilen bu prestijli meslek gruplarına yeni meslek daha eklendi:

• Biri hizmet meslekleri (örneğin askerler),
• Diğeri ise bilimsel buluşlarla ortaya çıkan bilim adamları ve hümanist bilginlerdi.

Orta Çağda profesyonel meslek olarak nitelenen meslekleri lonca teşkilatının ustalarından ayıran en önemli gösterge, profesyonel meslekler ile o dönemin üniversite benzeri kurumları arasındaki karşılıklı ilişkidir.

Endüstri Devrimi’nin Getirdikleri

Profesyonel mesleklerin statü kategorisi olarak sergiledikleri görünüm, 19. yüzyılın sonlarından itibaren dramatik bir biçimde değişmiştir. Bu değişim, statü profesyonelliğinden mesleki profesyonelliğe geçiş ile karakterize olmuştur. Klasik meslek modelinin, 19. yüzyılda İngiltere ve Amerika’da hem endüstrileşme ve kentleşme ile yaratılan piyasa olanaklarına hem de profesyonel dürüstlüğe ilişkin toplumsal güvenin düşmesine tepki olarak ortaya çıkan profesyonel reform hareketlerinden kaynaklandığı belirtilmektedir (Larson,1980).

Modern toplumda, artık çok az insan için yaşamı çalışmadan sürdürebilmek söz konusu olduğundan genel sosyal pozisyonun anahtar göstergesi olarak meslek, yeni bir önem kazanmıştır. Endüstri Devrimi ile birlikte statünün yeni tanımlayıcı işareti, giderek sosyal açıdan önemli hizmetlerin sağlanmasında kullanılan entelektüel becerilere dayanmaya başlamıştır.

Yeni mesleki profesyonellik, büyük ölçüde endüstri devriminin bir ürünü olmakla birlikte aynı zamanda eğitimli uzmanlık ve profesyonel etiğin önemine inanmış devlet ve uzmanlaşmış yüksek eğitim için artan istek sürecinde buna destek veren üniversitenin etkisiyle profesyonelleşmeyi amaçlayan beyaz yakalı mesleklerin de bilinçli davranışlarının bir ürünüdür.

Bilgi Toplumunun Yarattığı Dönüşümler

Son yüz yıl içinde yaşanan en önemli sosyal değişim; önce çiftçinin, ardından endüstri işçisinin önemini yitirerek egemenliği hizmet sınıfına bırakmış olmalarıdır. Bilgi toplumu, daha önce görülmemiş bir hızla “bilginin toplanması, işlenmesi ve dağıtılmasıyla ilgili faaliyetlerin arttığı” bir toplumdur (Dura/Atik,2002).

Freidson (1994), daha yakın tarihlerdeki bir değerlendirmesinde ise literatürde profesyonel mesleklerin çağımızdaki durumu ile ilgili üç konuda uzlaşma olduğunu ifade etmektedir. Günümüzde profesyoneller; oldukça karmaşık ve anlaşılması güç bir doğası olan teknik bilgi beceriye sahip, eğitim almamış bir kişinin baş edemeyeceği kişisel ve teknik sorunları çözümlemek için ihtiyaç duyulan kişiler olarak anlaşılmaktadırlar.

Perkin’in “profesyonel toplum” olarak adlandırdığı günümüz toplum yapısında ön plana çıkan birkaç önemli özellik bulunmaktadır. Örneğin Perkin’e göre gelişmiş ülkelerin modern toplumları, liyakata göre seçilen ve eğitimli uzmanlığa dayanan uzmanlaşmış mesleklerin kariyer hiyerarşilerinden oluşur.

Günümüzde profesyonel meslekler; doğum, yaşamı sürdürme, fiziksel ve duygusal sağlık, uyuşmazlık çözümü ve hukuk temelli sosyal düzen, finans ve kredi enformasyonu, eğitim ve sosyalleşme, fiziksel yapılar ve çevre, askerlik, barışın sağlanması ve güvenlik, eğlenme ve boş zaman, din gibi oldukça geniş bir alanda hizmet vermektedirler (Evetts, 2003).

Mesleklere Yönelik Teorik Yaklaşımlar

Mesleklerin ve profesyonel mesleklerin doğasını açıklamaya yönelik birçok teorik yaklaşım ileri sürülmüş olmakla birlikte bu yaklaşımlar arasında en etkili olanların fonksiyonalist, çatışmacı ve kurumsal yaklaşımlar olduğu belirtilebilir.

Fonksiyonalist modelin temel savı, profesyonel mesleklerin toplumsal iş bölümünde pozitif ve önemli bir rol oynadıklarıdır.

Çatışmacı teori, profesyonel gücü daha çok profesyonel bireyin hem meslek içindeki hem de meslek dışındaki faaliyetleri çerçevesinde değerlendirmektedir (Seçer,2008).

Makro düzeydeki kurumlar olarak profesyonel meslekler; farklı norm, uygulama, ideoloji ve örgütsel biçimlerle ayırt edilebilir özellik taşıyan bilgi, uzmanlık, iş ve iş gücü piyasalarını temsil etmektedirler.

Devletler, toplumsal ihtiyaçlar ve talepler doğrultusunda kimi mesleki grupların oluşturulması ve güçlendirilmesi yönünde politikalar izleyebilmektedirler.

Son olarak profesyonel meslekleri toplumun başlıca kurumlarından biri olarak değerlendiren kurumsal teorinin de mesleklerin normatif ve ideolojik yapılar olarak kendilerine özgü koşullarına işaret etmesi önemli bir bakış açısıdır.