Giriş

Enerji sektöründe verimlilik, temiz çevre, sürdürülebilir yeşil ekonomi ve rekabetçi güç hedeflerine ulaşma açısından özel olarak ele alınmaktadır. Ulaşım alanında verimlilik ve enerji tasarrufu da giderek önemini arttıran bir konudur. Elektrik, petrol, gaz ve kömür kullanımına dayalı Türkiye toplam enerji kullanımlarına bakıldığında, sanayi sektörü %40, konut ve hizmetler %32 ve ulaşım alanı %20 enerji tüketimine sahiptir. Ulaşımda daha verimli ulaşım biçimleri tercih edilerek enerji talebinin düşürülmesi mümkündür. Ulaşımda, yakıt verimliliği ve işleyişteki iyileştirmeler enerji tüketimini azaltmanın bir yoludur. Bununla birlikte daha verimli ve daha düşük karbonlu ulaşım türlerine geçilmesi ulaşım kaynaklı enerji kullanımını azaltarak yaşanan çevresel sorunların önüne geçilmesini sağlayacaktır.

Ulaşımda Enerji Tasarrufu

Ulaşım; “İnsanların, hayvanların, gıda maddelerinin ve eşyaların yerlerini hızlı, ekonomik ve güvenli olarak deştirmek” olarak tanımlanabilir. Ulaşım etkenliklerin çevre problemi yaratmadan, enerji tasarrufu sağlayarak maliyet en aza indirmek suretiyle ve daha da önemlisi güvenli olarak gerçekleştirilmesi önem taşımaktadır. Bu şeklide gerçekleştirilen ulaşım, toplumsal refah düzeyi ve gelişmede önemli bir faktör ve gösterge olarak kabul edilmektedir.

Modlar arası taşımacılık sistemi, kaynak noktasından varış noktasına kadar taşınacak yolcunun ve yükün ihtiyaç duyacağı; kara yolu, raylı sistemler, deniz ulaşım alternatifleri, hava yolu vb. ulaşım türlerinin ihtiyaç duyulan noktalarda tesisi ile oluşan ulaşım sistemini ifade eder.

Seyahat talep yönetimi, yolcuların veya yüklerin seyahat taleplerini ve davranışlarını mevcut ulaşım altyapısını daha etkin ve veremli kullanabilecek şekilde düzenlemektir. Birim zamanda başlangıç noktasından varış noktasına seyahat edecek yolcu ve taşınacak yüklerin yüksek kapasiteli, ekonomik ve hızlı taşıma türleri ve yüksek doluluk oranları ile seyahat etmesini sağlayacak şeklide düzenlemek amaç olmalıdır.

Ulaşım Çeşitleri ve Ulaşım Araçları

Ulaşım Çeşitleri

Farklı yöntem ve taşıtlarla gerçekleştirilen dört temel ulaşım türü vardır. Bunlar:

• Kara yolu ulaşımı
• Demir yolu ulaşımı
• Hava yolu ulaşımı
• Deniz yolu ulaşımıdır.

Kara Yolu Ulaşımı

Kara yolu ulaşımı; noktalar arasında kesintisiz taşımaya imkân vermesi, ayrıca esnek yapısı, hızı ve modlar arası geçişlere uyumlu olması nedeniyle gelişme göstermektedir.

Kara yolu, enerji tüketimi yönünden ulaşım seçenekleri içinde maliyeti en yüksek olanıdır. Kara yolunda yakıt maliyeti değişken giderlerin % 50’sine, kilometre maliyetinin de % 33’üne kadar çıkabilmektedir. Kara yolu, uzun mesafeli taşımalarda yüksek maliyetli olmasına rağmen, özellikle kısa mesafeli taşımalarda diğer taşıma türlerine göre daha ekonomik olduğundan ve uç noktalara kadar erişebilme imkânı sağladığı için önem taşımaktadır.

Demiryolu Ulaşımı

Demir yolu taşımacılığı ise kitle taşımacılığına uygun oluşu, oldukça düşük enerji tüketimi ve yüksek hızı sayesinde demir yolu sistemi özellikle uzak mesafeler için ekonomik bir taşıma seçeneğidir. Ayrıca kara yolu ulaşımındaki olası tehlikeler de demir yolunun daha güvenli bir taşıma metodu olarak görülmesine neden olmuştur. Demir yollarında da konteyner taşımacılığı yapılması ile çoklu taşıma sistemi açısından demiryolları uygun bir ulaşım ortamı sağlamaktadır.

Hava yolu taşımacılığı

Havacılık ve Uzay Teknolojileri, dünyada baş döndürücü bir hızla gelişmekte, gerek uluslararası gerekse kıtalararası entegrasyon ve bütünleşmede büyük rol oynamaktadır.

Ülkemizdeki aktif havalimanı sayısı 2003 yılında 26 iken 2014 yılında 53’e, iç hatlardaki yolcu sayısı 7 kattan fazla bir artışla 2013’te 76,1 milyona, hava yolunu kullanan toplam yolcu sayısı ise yaklaşık 4 kat artarak 2013 yılı sonunda 150 milyona ulaşmıştır. 2014 yılı Eylül ayı sonu itibarıyla 129 milyon olan toplam yolcu sayısının 2014 yılı sonunda yaklaşık 170 milyona ulaşması beklenmektedir.

Deniz yolu taşımacılığı ise;

• Güvenilir olması
• Bir defada çok ve hızlı yük taşınabilmesi
• Mal zayiatının minimum düzeyde olması
• Diğer kayıpların hemen hemen hiç olmaması
• Hava yoluna göre 14, kara yoluna göre 7, demir yoluna göre 3,5 kat daha ucuz olması
• Sınır aşımı olmaması

gibi nedenlerden dolayı dünyada en çok tercih edilen ulaşım şekildir.

Ulaşım araçları

Kara Yolu Taşıtları

Türkiye’nin lojistik altyapısı tamamen fosil yakıtlara dayalı kara yolu taşımacılığı üzerine kurulmuştur. Kara yolu taşıtlarını; motorsuz kara yolu taşıtları ve motorlu kara yolu taşıtları olmak üzere iki grupta toplanır.

Raylı Taşıtlar

Ülkemizde 8.699 km demir yolu hattı ile raylı ulaşım gerçekleştirilmektedir. Raylı taşıtlar trenler, tramvaylar, monoraylar ve fünikülerdir. Tramvay kent içinde yol boyunca yerleştirilmiş ray ve elektrik hattını kullanarak yolcu taşımakta kullanılan çekici makine ve vagonlardan oluşan taşıt aracıdır. Monoray ise tek bir raydan oluşan demir yolu üzerinde hareket eden çekici makine ve vagonlardan oluşan taşıt aracıdır. Fünikü bir dağ veya tepe gibi eğimli arazide halatlarla yukarıya çekilerek, iki ayrı aracın aynı anda kullanımı ile vagonların her birinin karsı ağırlık olarak etkilemesi prensibi ile çalışan taşıt aracıdır.

Su Taşıtları

Kayık, gondol gibi küçük su taşıtları, deniz motorları, yelkenliler, hoverkraftlar, yolcu, yük ve savaş gemileri, denizaltılar gibi taşıt araçlarıdır.

Hava Taşıtları

Havada hareket eden bu araçlar kanat yapılarına göre ve havada yükselmelerine göre olmak üzere ikiye ayrılır. Kanat yapılarına göre hava araçlar: Bunlar uçaklar gibi sabit kanatlı olanlarla helikopterler gibi döner kanatlı olanlar olmak üzere iki grupta ele alınabilir. Havada yükselmelerine göre hava araçlar: Bunlar balon ve zeplin gibi gaz basıncıyla yükselenlerle planör ve paraşüt gibi aerodinamik yapılarıyla yükselenler olmak üzere iki grupta toplanabilir.

Ulaşımda Enerji Tüketimi

Türkiye’de kara yolu ulaşımında kullanılan enerjinin % 99’dan fazlası petrol ürünlerinden sağlanmaktadır. Bu durum kara yolu ulaşımında kullanılan enerjide tamamen ithal kaynaklara bağımlı olduğumuz anlamına gelmektedir. 2006 yılında ülkemizde kullanılan petrolün % 43’ü bu sektörde tüketilmiştir. Diğer bir ifadeyle ithalatına 18 milyar dolardan fazla ödenen ham petrolün 7 milyar dolar civarındaki bölümü bu sektörde tüketilmektedir.

Ulaşımda Enerji Maliyeti

Kara yolunda otomobil ile yolcu taşımacılığında 1 kilometrede ton başına harcanan enerji 567 kilokalori (kcal) iken bu değerin demir yolu taşımacılığında 48 kcal’dir. Deniz yolu yolcu taşımacılığında ise 1 kilometrede ton başına harcanan enerji 20 kcal’dir. Dolayısıyla, yolcu taşıma sektöründeki enerji yoğunluğunun düşürülmesi, enerji verimliliğinin artırılması ve emisyonun azaltılmasına yönelik çalışmaların başında özellikle demir yolu ve deniz yolu ulaşımının yaygınlaştırılması gerektiği açıkça görülmektedir.

Ülkemizdeki Kara Yolu Taşıtları

Ülkemizde motorlu kara yolu taşıtlarının sayısı hızla artmakta ve toplam sayının yarısı otomobillerden oluşmaktadır. 2000 yılında ülkemizde her 1.000 kişiye düsen otomobil sayısı 67 iken günümüzde 115 civarındadır.

Otomobillerde Yakıt Ekonomisi

Günümüzde otomotiv sektörü taşıtların performansını ve konforunu ve sürüş kolaylığını artırmaya çalışırken bir yandan da yakıt ekonomisini sağlamaya çalışmaktadır. Otomobillerde yakıt ekonomisini etkileyen faktörler;

• Taşıtın tasarımı ve teknik özellikleri,

• Yol ve iklim koşulları,

• Sürücü deneyimi,

• Ulaşım organizasyonu olarak sıralanabilir.

Motor hacmi 2000cc’nn altındaki 3 ve 4 silindirli araçlar genellikle ekonomik araçlardır. 4’ten fazla silindirli ve 2000cc’nn üzerindeki araçlar performans için üretilirler. Performans yükseldikçe yakıt ekonomisi azalır. Yani bu iki özellik birbiriyle ters orantılıdır. Yüksek hızlarda seyretmek ve araç ağırlığı yakıt ekonomisini olumsuz yönde etkileyen faktörlerdir. Aracın üzerinde seyrettiği yolun toprak yol, stabilize veya asfalt olması harcanan yakıtı önemli ölçüde etkiler. Yakıt ekonomisi için en uygun yollar asfalt yollardır. Yağışlı havalarda yol kaygan olur. Bu yüzden dikkatli ve yavaş gitmek gerekir. Düşük viteste yavaş gitmek ise yakıt sarfiyatını artırır.

Şehir merkezlerine girmek yerine yapılacak yönlendirmelerle alternatif yolları kullanarak ulaşımı sağlamak ve şehir merkezlerinde araç kullanımını azaltıcı önlemler almak yakıt tüketimine olumlu yönde katkı yapacaktır. Araçların fenni muayeneleri sayesinde varsa kusurları tespit edilip giderilerek yakıt tasarrufu ve çevre değerleri açısından birçok yarar elde edilir.

Otomobillerde yakıt ekonomisi için öneriler:

Araç Fenni Muayenesi: Özel otomobiller (binek otomobilleri) ile bunların her türlü römorklarının ilk üç yas sonunda muayene edilmesi ve devamında da her iki yılda bir muayenenin tekrarlanması yasal zorunluluktur. Araç fenni muayenesi sayesinde;

• Araç kusurlarından kaynaklanan trafik kazaları azalır, trafik güvenliği artar,

• Aracın performansı artar,

• Yakıt tasarrufu artar,

• Egzoz gazlarının neden olduğu hava kirliliği azalır,

• Egzoz emisyonunun denetlenmesiyle gürültü kirliliği azalır,

• Araç ömrü uzar ve ikinci el değeri artar.

Araç Sürme Alışkanlığı: Birtakım sürüş kurallarının uygulanmasıyla otomobilin yakıt tüketimi ve karbondioksit salınımı azaltılabilir.

Bu konuda aşağıdaki maddeler önerilebilir:

• Aracın bakım ve kontrolleri yetkili servislere düzenli olarak yaptırılmalıdır.

• Arabanın yağı ve hava filtresi zamanında değiştirilmelidir.

• Orijinal buji kullanılmalı, her servis zamanında bujiler değiştirilmelidir (benzinli araçlarda).

• Doğru ve kaliteli yakıt alınmalıdır.

• Yakıt sabah erken saatlerde veya gece alınmalıdır.

• Depoda az benzin olması durumunda buharlaşma daha fazla olur. Bu yüzden yakıt deposu daima dolu bulundurulmalıdır.

• Lastiklerin hava basıncı düzenli olarak kontrol edilmeli ve kullanım kılavuzunda önerilen ayarda olmasına sağlanmalıdır. Yeterince şişmemiş lastikler yakıt sarfiyatınızı % 5-10 arasında artıracaktır.

Ulaşımda Enerji Verimliliği

Ulaşımda enerji verimliliği ile ilgili olarak yurt içinde üretilen araçların yakıt tüketimlerin düşürülmesine, araçlarda verimlik standartlarının yükseltilmesine, toplu taşımacılığın yaygınlaştırılmasına, gelişmiş sinyalizasyon sistemlerin kurulmasına ilişkin usul ve esaslar Sanayi ve Ticaret Bakanlığı ile müştereken hazırlanarak Ulaştırma Bakanlığı tarafından yürürlüğe konulan yönetmelikle uygulanır.

Ulaşımda enerji verimliliğinin sağlanması için yapılması gerekenler, sürdürülebilir kentsel ulaşım planlarının yapılması, karbondioksit vergilendirilmesi, toplu taşımanın desteklenmesi, akıllı ulaşım sistemlerinin kullanılması, araba paylaşımı ve bisiklet kullanımın yaygınlaştırılması uygulamalarını içermektedir.

Bunun yanı sıra toplu taşıma araçlarına ait yol tahsisi, halkın ve sürücülerin bilinçlendirilmesi, taşıtların etiketlenmesi, ekonomik süreç, ulaşım yöntemlerinin kombinasyonu ve ayrımcı park polkalarının uygulanması gibi çalışmalar yapılmalıdır.

Ulaşımda Enerji Verimliliği Politikaları ve Hedefleri

Hedefler:

• Enerji verimliliğine yönelik idari ve kurumsal kapasitenin geliştirilmesi,

• Enerji verimliliği çalışmalarının ve projelerinin finansmanı için sürdürülebilir mali mekanizmaların geliştirilmesi,

• Sanayide enerji verimliliğinin artırılması,

• Binalarda enerji verimliliğinin iyileştirilmesi,

• Elektrik üretiminde yerinden üretim, kojenerasyon ve mikrojenerasyon sistemler inin geliştirilmesi ve

• Ulaşımda enerji verimliliğinin artırılması

• Yerel yönetimlerin sorumluluğunda enerji verimliliği yüksek ve iklime duyarlı kentsel ulaşım stratejileri hazırlanması ve uygulanması,

• Büyükşehir Belediyelerinin sorumluluğunda servis araçlarının kapasite, güzergâh ve araç teknolojileri açısından yeniden değerlendirilmesi, kent merkezlerine otomobil girişinin sınırlandırılmasına yönelik uygulamalar başlatılması,

• Büyükşehir Belediyeleri, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı (KGM) sorumluluğunda, akıllı Sinyalizasyon Sistemlerinin yaygınlaştırılması,

• Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı sorumluluğunda, ulaşımda Enerji Verimliliğinin Artırılmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in revize edilmesi,

• Yerel yönetimlerin sorumluluğunda bisiklet ve yaya ulaşımının geliştirilmesi eylemlerini içermektedir.

Enerji verimliliği strateji belgesi ile 2014-2018 yılları için belirlenmiş, ulaşımda enerji verimliliğini arttırıcı beş ana politika şu şekildedir:

• Politika 1: Ulaşımda toplu taşımanın yaygınlaştırılması, uygun yerleşim yerlerinde akıllı bisiklet şebekeleri kurulması ve trafiğe kapalı yaya yolları oluşturulması
• Politika 2: Motorlu taşıtlarda enerji verimliliğini artıran ve emisyonları sınırlandıran bir vergilendirme sisteminin oluşturulması
• Politika 3: Kamuda düşük yakıt tüketimi olan taşıt kullanımının yaygınlaştırılması
• Politika 4: Ulaşım sektöründe alternatif yakıt, temiz araç ve taşıtlarda enerji etkinliğini artıran teknolojilerin tercih edilmesi
• Politika 5: Ulaşım altyapı-üstyapısının enerji etkinliğinin sağlanmasıdır.

Ulaşımda Enerji Verimliliği İle İlgili Mevzuat

Ülkemizde enerji verimliliği politikaları ve önlemler temelde 2 Mayıs 2007 tarihînde yürürlüğe konan 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanunu’na dayanmaktadır. Enerji Kaynaklarının ve Enerji Kullanımında Verimliliğin Artırılmasına Dair Yönetmelik (ETKB), 25 Ekim 2008 tarihinde enerji kaynakları ve enerjinin verimliliğinin artırılmasını esas alan bir yönetmelik yayımlamıştır. Söz konusu yönetmelik, 27 Ekim 2011 tarihinde önemli değişikliklerle yenilenmiştir. Bu yönetmelik Enerji Verimliliği Kanunu’nun uygulanması için gerekli yaklaşım ve prosedürleri belirlemektedir.

Ulaşımda Enerji Verimliliğinin Artırılmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik, 09.06.2008 tarihinde 26901 sayılı Resmî Gazete ’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu Yönetmelik ulaşımda enerji verimliliğinin artırılması amacıyla; motorlu araçların birim yakıt tüketimlerinin düşürülmesine, araçlarda verimlilik standartlarının yükseltilmesine, toplu taşımacılığın yaygınlaştırılmasına, trafik akımının artırılmasına yönelik sistemlerin kurulmasına ilişkin usul ve esasları kapsamaktadır.

Bu yönetmelikle yapılacak çalışmalar:

• Blok Tren Uygulaması

• Elektrikli İşletmecilik Uygulaması

• Yön Levhaları

• Elektronik Yol Yönlendirme Sistemi

• Seyahat Talep Yönetimi

• Trafik Yönetimi

• Modlar Arası Taşımacılık

• Kent Merkezlerinde Araç Kullanımını Azaltıcı Uygulamalar

• Taksi Uygulamaları

• Kentsel Ulaşım Planları

• Trafik Sinyalizasyon Sistemleri

• Tüketicinin Bilgilendirilmesi

• Toplu Taşıma

• Akaryakıt Tüketiminin İzlenmesi

başlıkları altında toplanmıştır.