Ünite 3: Bakım Planları Geliştirmede İşbirliği ve İletişim

Giriş

Bu ünitede etkili iletişim süreçlerinde uzmanlar arası işbirliği, uzmanların görev ve sorumlukları, bireyin gereksinimleri doğrultusunda kurulacak iletişimde dikkat edilecek hususlar, uzmanların aile, birey ve uzmanlar arası iletişimde dikkat etmeleri gereken noktalar üzerinde durulacaktır.

Bakım Planlama Hizmetinde Yer Alan Bireyler

Engelli bireylerin gereksinimlerine göre onlara verilecek hizmetlerin farklılaşmasından dolayı bu bireylerin gereksinimleri doğrultusunda verilecek hizmetlerin tümünde çok yönlü bir bakış açısını ortaya koyan ekip yaklaşımının benimsenmesi gerektiği düşünülmektedir. Bu süreçte, doğru hizmetin verilebilmesinde bireylerin gereksinimlerini karşılayacak uzmanlardan ve bireylerden oluşan bir ekip oluşturulmalıdır. Engelli bireylerin bireysel farklılıklarına göre tüm bireylere verilecek hizmetin içeriği aynı olamayacağından tüm bireylere verilecek hizmetlerde yer alacak ekip üyelerinin de aynı olması beklenmemelidir.

Engelli bireyin kendisinden sonra ekip üyeleri içerisinde yer alması gereken kişiler, aile bireyleri veya bireyin bakımından sorumlu yakınları ve engelli bakım elemanıdır. bireyin kendisi, ailesi veya bakımından sorumlu yakınları ve engelli bakım elemanı ekibin olmazsa olmazlarıdır. Daha sonra bireylerin gereksinimlerine göre özel eğitim uzmanı, fizyoterapist, hemşire, dil ve konuşma terapisti, psikolog, odyolog, sosyal hizmet uzmanı, çocuk gelişimi ve eğitimi uzmanı, ergoterapist, diyetisyen, doktor ve bireye özgü sağlık sorunlarına ilişkin uzman hekimler (fizik tedavi ve rehabilitasyon uzmanı, nörolog, ortopedist, plastik cerrah, ürolog, pediatrik nörolog, psikiyatrist, göz hastalıkları uzmanı, diş hekimi, kulak burun boğaz uzmanı vb.) de bu ekip içerisinde yer almalıdır.

Bakım Hizmetinde Yer Alan Uzman Personel ve Rollleri

Engelli Bakım Elemanı: Engelli bakım elemanı, gün içerisinde bireylerin yerine getirmeleri gereken kişisel bakım gereksinimlerinin karşılanmasına. Basit zihinsel ve fiziksel aktiviteleri içeren sosyal etkinliklerin yaptırılmasına yardımcı olan, bu süreç içerisinde ihtiyaca göre uygun materyalleri yerinde ve zamanında kullanarak bakıma gereksinimi olan bireylere profesyonel bakım hizmeti veren ara meslek elemanı olarak tanımlanmaktadır.

Özel Eğitim Uzmanı: Engelli bireyin gereksinimlerine uygun eğitsel hizmetlerin sunulmasında özel eğitim uzmanı görev almaktadır. Özel gereksinimli bireylere yönelik tarama çalışmalarına katılır ve özel eğitim gerektiren bireylerin belirlenmesinde rol alır. Bakıma gereksinimi olan engelli bireylere sunulacak evde eğitim hizmetlerini planlama ve yürütme, özel eğitim uzmanlarının görevleri arasındadır. Farklı kaynaklardan topladığı bilgilerle bireylerin eğitim gereksinimlerini belirler ve topladığı bilgilerle bireysel eğitim planlarının hazırlanmasını sağlayarak uygun eğitsel düzenlemeler yapar, hazırlamış olduğu planı uygular ve öğretimsel sürece yönelik karar verebilmek için değerlendirme yapar.

Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Uzmanı: Çocuk gelişimi ve eğitimi uzmanı, bakıma gereksinimi olan 0-18 yaş arasındaki çocukların tüm gelişim alanlarındaki performansının değerlendirilmesinde, takip edilmesinde ve desteklenmesinde yer alan uzmandır. Aynı zamanda bireylerin gereksinimlerine uygun eğitsel programın planlanması, uygulanması ve izlenmesinde özel eğitim uzmanıyla işbirliği içerisinde çalışır.

Dil ve Konuşma Terapisti: Dil ve konuşma terapisti, bakıma gereksinimi olan engelli bireylerin iletişim, dil, konuşma, ses ve yutma bozuklukları gibi dil ve konuşma bozuklarınınım önlenmesi, tanılanması, tedavi ve takip edilmesi üzerinde çalışmaktadır.

Fizyoterapist: Fizyoterapist, bakıma gereksinimi olan engelli bireylerin fiziksel engelinden kaynaklanan yeti kayıplarının önlenmesi, tedavi ve takip edilmesi için uygun gördüğü fizik tedavi ve iyileştirme hizmetlerini planlar, planı uygular, değerlendirir ve takip eder.

Ergoterapist: Ergoterapist bakıma gereksinimi olan engelli bireylerin gün içerisinde yerine getirdikleri bazı etkinlik ve aktivitelerde bireylerin kendilerinden beklenen becerilerin arttırılmasına ve daha iyi düzeye gelmesine yardımcı olan meslek elemanıdır.

Doktor: Doktor tıbbi açıdan bakıma gereksinimi olan engelli bireyin sağlık durumunu değerlendirir, takip eder ve sağlıklı bireyler olmaları konusunda sağlık danışmanlığı hizmeti verir.

Uzman Hekimler: Bakıma gereksinimi olan engelli bireyin sağlık durumuyla ilgili özel uzmanlık gerektiren durumlarla karşılaşıldığında bireyin alması gereken tıbbi tedavi hizmetini veren ilgili alanda uzman hekimlerdir.

Hemşire: Bakıma gereksinimi olan engelli bireyin sağlık durumuyla ilgili doktor ya da uzman hekimle işbirliği içerisinde çalışan yardımcı personeldir.

Diyetisyen: Diyetisyen, bakıma gereksinimi olan engelli bireylerin hem boy, kilo, yaş ve sağlık durumu gibi özelliklerini hem de içinde bulunduğu çevreyi dikkate alarak sağlıklı ve dengeli beslenmelerini sağlayacak beslenme programının hazırlanması ve takip edilmesinde görev alır ve bireylerin beslenme şekillerini düzenler.

Psikolog: Davranış biçimlerinin inceleyen ve davranışların sebeplerini araştıran uzmandır. Bakım gereksinimi olan engelli bireylerin kişisel sorunları hakkında farkındalık kazanmalarını ve ruhsal olarak iyi olma hallerini sağlayarak motivasyonlarının arttırılması, kaygı, stres, endişe gibi hayatı olumsuz etkileyen duyguların en aza indirilmesi ve psikolojik olarak gereksinimleri olan konularda rehberlik yapar.

Odyolog: Odyolog bakıma gereksinimi olan bireylerin işitme duyarlıklarını test ederek yaptığı ölçümlemelerle işitme yetisinin kaybına ya da denge bozukluklarına yönelik tanı koyan uzmandır.

Sosyal Hizmet Uzmanı (Sosyal Çalışmacı): Bakıma gereksinimi olan engelli bireylere gün içerisinde karşılaştıkları sorunları belirleyip çözüm yolları üretmede sahip oldukları olanakları kullanma ve çevrelerindeki olanakların farkına varıp onlardan faydalanma konusunda rehberlik eden uzmandır.

Ev Ekonomisti: Özellikle bakım hizmetinden yaralanan, maddi ve manevi gereksinimleri olan ailelerin ekonomik durumlarını iyileştirerek yaşam kalitelerini arttırmak amacıyla ellerindeki kaynakları daha verimli bir şekilde nasıl kullanabilecekleri konusunda eğitim programları hazırlar, bu programı uygular ve takip eder.

Bakıma Gereksinimi Olan Bireyin Ailesinin ve Yakınlarının Bakım Sürecindeki Rolleri

Son yıllarda ülkemizde özellikle engelli bireylere verilen bakım hizmetlerinde bireyin ailesini ve yakınlarını da dikkate alan yaklaşımların benimsendiği görülmekte ve bireyin mümkün olan her durumda ailesinin yanında, kendi evinde bakım hizmetlerini almasını sağlamak temel alınmaktadır. Bireyin ailesi (anne-baba) veya kardeşler, yakın akrabalar, komşular ve tanıdıklar gibi. Bireyin bakımından sorumlu yakınları bakıma gereksinimi olan engelli bireyin günlük yaşamında yerine getirmesi gereken kişisel bakım gereksinimlerinin karşılanmasına ve günlük basit sosyal ve fiziksel aktiviteleri içeren etkinlerin yaptırılmasına gönüllü bir şekilde yardımcı olarak profesyonel olmayan bakım hizmeti sunarlar. Engelli bireylere verilen bakım hizmetinin niteliğinin arttırılması ve hedeflenen başarıya ulaşması için bireyin ailesinin de sürece aktif bir şekilde dâhil edilmesi ve bu süreç içerisinde farklı hizmetler veren diğer uzmanlardan oluşan ekip ile ailenin işbirliği içerisinde olması oldukça önemlidir.

İletişim ve İşbirliği

İletişim kelimesinin dilimizdeki sözlük anlamına bakıldığında ‘duygu, düşünce veya bilgilerin akla gelebilecek her türlü yolla başkalarına aktarılması, bildirişim, haberleşme, komünikasyon’ olarak tanımlanmaktadır. İletişim, en genel anlamıyla iki birim arasında bilgi, duygu, düşünce alıverişi olarak tanımlanırken; kişiler arası iletişim ise bir kişinin bir başkası ya da başkalarına niyetli ya da niyetsiz olarak sözel ya da sözel olamayan mesajlarını iletmesi ve onun ya da onların mesajlarını alması süreci şeklinde tanımlanmaktadır. İletişim, engelli bakım olgusunun tüm alanları açısından merkezî bir önem taşımaktadır. Gerek bakım süreçlerinin planlanması ve uygulanması gerekse diğer meslektaşlarla ve üstlerle, bu meslekî alanla kesişen yakın mesleklerdeki çalışanlarla, engelli bireylerin yakınlarıyla ve bu mesleği öğrenen bakım öğrencileriyle bir işbirliği içerisinde gerçekleşen ve sayılan tüm bu noktaları kapsayan bir alandır.

Etkili Bir İletişimi Engelleyen Durumlar

Bireyin yaşamında yer alan kişi ve kişilerle iletişim kurmamızı engelleyen çeşitli değişkenler söz konusudur. Etkili iletişim farklı sebeplerden dolayı engellenebilir. Bu engellerden birisi etraftaki fiziksel kökenli etmenlerdir (gürültü, kalabalık, soğuk, fiziksel uzaklık gibi). Diğer önemli bir engel ise başka kaynak da iletişimde bulunan kişilerin algılama farklılıklarıdır.

Konuşmacıdan ve dinleyiciden kaynaklanabilecek iletişim engelleri ise şu şekilde sıralanmıştır.

Konuşmacıdan kaynaklı iletişim engelleri;

• Amacı bilinmeyen ve iyi hazırlanmamış konuşma,
• Eksik bilgi, yanlış anlam ve eksik mesaj,
• Alıcıya uygun olmayan konuşma (dil, hız),
• Bozuk ses, monoton sunuş, anlam ve duygu eksikliği,
• Önyargılar, dinleyiciyi küçümseme,
• İnandırıcılığı olmayan gönderici,
• Eksik beden dili ve uygun olmayan giyim.

Dinleyiciden kaynaklı iletişim engelleri;

• Dikkatsiz ve yanlış dinleme,
• Bilgi ve düşünce eksikliği,
• Önyargılı dinleme,
• Geri bildirim yapmama,
• Yetersiz algılama, yanlış yorumlama,
• Düşünme ve yoğunlaşma eksikliği,
• Soru sormama olarak sıralanmaktadır.

Etkili bir iletişimi engelleyen faktörler ayrıca aşağıda sıralandığı gibi de gruplanabilir:

• Yapıcı Engeller: Daha etkin ve yapıcı bir iletişim kurmak için karşımızdaki kişiyi anladığımızı ve dinlediğimizi göstermek.
• Kişisel Engeller: Bireyler aldıkları mesajları, kendi bilgi ve tecrübelerine göre algılarlar ve yorumlarlar.
  • Dil ve anlatım güçlükleri: Birey, çok iyi düşünme yeteneğine sahip olsa bile sözcükleri yeterli kullanamıyorsa ifade etme yeteneği azalır.
  • Dinleme ve algılama yetersizliği: Algılama yetersizliği de bir iletişim engelidir.
  • Bilgi eksikliği: Yetersiz bilgi, iletişim sürecinde, kaynak ile hedef arasında engel oluşturur.
  • Statü farklılıkları: Kişiler arasında statü farklılıkları, kişiler arası iletişimin yönünü ve sıklığını belirleyen önemli faktörlerden biridir.
  • Cinsiyet ve kültürel farklılıklar: Cinsiyete göre, toplumdan topluma değişen farklı sözsüz iletişim yöntemleri bulunmaktadır.
  • Hatalı tanımlama: İki kişinin birbirleriyle sürekli yakın dostluk veya arkadaşlık ilişkisi içerisinde olması kişiler arası iletişimi olumsuz yönde etkileyebilir.
• Kanal Engelleri: İletişim kanallarından kaynaklanan engeller fiziksel ve teknolojik ya da sosyo-psikolojik niteliktedir.
• Psikolojik Engeller: İnsanlar, genellikle kendi inançlarıyla çatışan mesajları reddederler. Alıcı bazen reddetmediği mesajı önyargılarına uydurmak için saptırır veya unutmaya çalışır. Sadece alıcının kişisel tecrübesi değil; aynı zaman da göndericinin anlatım biçimi ve psikolojisi de iletişim engeli oluşturabilir.
  • Korkular: Yeni durum ve insanlardan, yanlış şeyler söylemekten, alay edilmekten, başkasının gözüne aptal görünmekten, duygularımızı ifade etmekten ya da kontrol edememekten korkmak, iletişim korkuları arasında sayılabilir.
  • Stres: Organizmanın, bedensel ve ruhsal sınırlarının tehdit edilmesi ve zorlanmasıyla ortaya çıkan bir gerginlik durumudur.
  • Ön kabuller: Bir şeyin nasıl olduğu ve nasıl olması gerektiği hakkındaki inançlarımız, değerlerimiz ve tutumlarımızın toplamına “ön kabul” denir.
• Teknik Engeller: İletişimde çeşitli teknik kargaşalar mesajın kaybolmasına, ertelenmesine veya yanlış anlaşılmasına neden olabilir.
• Fiziksel Uzaklık: Görmediğiniz birine duygularınızı ifade etmeniz çok güçtür. Yüz yüze görüşmenin yapılamadığı farklı mekânlarda bulunma durumu iletişim engeli oluşturur.
• Zaman Baskısı: Zaman baskısı, önemli bir iletişim engelidir. Zaman kısıtlamasıyla karşı karşıya kaldığımızda mesajı daha hızlı iletmek için hızlı konuşuruz. Bu da mesajın eksik veya yanlış anlaşılmasına sebep olur.
• Kesintiler: İletişimi engelleyen kesintiler farklı şekillerde ortaya çıkar.

Bakımı Planlamada İletişim ve İşbirliği

Bakım hizmetleri içerinde sürekli bir etkileşim söz konusudur. İletişim kavramının tanımı içerisinde yer alan sözel ve sözel olmayan alanda karşılıklı olarak etkileşime geçme, bakım hizmetleri ve iletişimin aslında birbirinden ayrılmaz bir bütün olduğunu göstermektedir. Bakıma gereksinimi olan engelli bireye verilen bakım hizmetlerine ilişkin tüm süreçte iletişim ve işbirliği olmazsa olmaz kavramlardır. Verilecek bakım hizmetlerinin belirlenmesi, planlaması, hizmetin sunumu ve verilen hizmetin değerlendirilmesine kadar giden tüm süreçte hizmette yer alan tüm bireyler arasında iletişim ve işbirliğinden söz etmek mümkündür.

Engelli Bakım Elemanı ile Engelli Birey Arasındaki İletişim ve İşbirliği

Bakım hizmeti veren birey ile engelli birey arasındaki etkili iletişim, bakım hizmetinin verilmesinde kritik bir özelliktir. Engelli bireyler sahip oldukları yetersizliklerden dolayı toplum içerisinde bağımsız yaşamada ve toplumsal yaşama tam katılımda bazı sınırlılıklar ve sorunlar yaşamaktadırlar.

Yaşadıkları bu sınırlılıklar ve sorunlar onların karşısındaki bireylerle iletişim ve etkileşim süreçlerine yansıyabilir. Bu nedenle engelli bireye bakım hizmeti sunan bireylerin işiyle ilgili yeterli donanıma sahip, empati kurabilen, işbirlikçi ve iletişime açık bireyler olması oldukça önemlidir. İletişimde yaşanan zorluklar, gelişimsel yetersizliği olan bireylerin sahip olduğu zorlukların üstesinden gelebilmesi için oldukça önemlidir. Aynı zamanda iletişim, bakıma hizmetlerinde bakıma gereksinimi olan bireylerin hizmetlere katılımını etkileyen çok önemli bir özelliktir.

Engelli Bireylerle Nasıl İletişim Kurmalıyız?

Engelli bireylerle iletişim kurarken öncelikle farklı iletişimsel gereksinimlerinin dışında onların da toplumdaki tüm bireyler gibi bir birey oldukları ve kendilerine özgü bir kişiliğe sahip oldukları unutulmamalıdır. Engelli bireyler ile iletişim kurmak için toplumdaki tüm bireylere yaklaşıldığı gibi yaklaşılmalıdır. Engelli bireyler yaşadıkları yetersizlik durumundan dolayı olumsuz benlik saygısı gelişebilmektedir. Bu bireylerle iletişim kurarken, farklı iletişimsel yolların dışında onların da diğer tüm insanlar gibi saygı görmek, önemsenmek ve dikkate alınmak gibi isteklerinin olabileceği, bunun yanı sıra iletişim yetersizliklerinden dolayı aşırı ilgi ya da görmezden gelme durumlarının onları olumsuz etkileyebileceği unutulmamalıdır.

Engelli Bakım Elemanı ile Aile ve Engelli Yakınları Arasındaki İletişim ve İşbirliği

Aile toplumun en küçük birimidir. Engelli bireylerin bakım hizmetlerinde aile sürecin ihmal edilemez bir parçasıdır. Dolayısıyla ailelerle kurulacak etkili bir iletişim ve işbirliği engelli bireyin bakımını doğrudan etkileyecektir. Ailelerle iletişimde yazılı ya da sözlü iletişim olarak iki tür iletişimden söz edilebilir.

Yazılı iletişim bireyin durumuna ilişkin değerlendirmeler ve aileden beklenilenlerin aileye bildirilmesi şeklinde yürütülen bir iletişimdir. Bu iletişimde çoğunlukla yazı olarak gönderilen mesajların aile tarafından doğru olarak anlaşılması beklenmektedir.

Yazılı iletişim türüne uygun olan araçlar ise;

• Mektuplar, notlar ve iletişim defterleri,
• Haber bültenleri,
• El kitapları ya da rehberler,
• El ilanları ya da bildiriler,
• İnternet yoluyla iletişimdir.

Yazılı iletişim yolları ile karşılaştırıldığında sözlü ya da yüz yüze iletişimin daha etkili bir iletişim yolu olduğu söylenebilir çünkü bu iletişim yolunda verilmek istenilen mesajın aile tarafından doğru olarak anlaşılıp anlaşılmadığı değerlendirilebilir. Aileler ile iletişim kurarken en uygun yöntem seçilmeli, gerekli durumlarda birden fazla yol kullanılarak iletişim sağlanmalıdır.

Ailelerle sözlü iletişim kurmanın çeşitli yolları vardır.Bunlar;

• Telefon görüşmeleri,
• Planlanmamış görüşmeler,
• Planlanmış bire-bir aile görüşmeleri,
• Aile grup toplantıları

şeklindedir.

Bakım Hizmetinde Yer Alan Personel Arasındaki İletişim ve İşbirliği

Bakım hizmeti veren kişi ile bakıma gereksinimi olan birey arasındaki iletişim ve işbirliği kadar bakım hizmetinde yer alan uzmanlar arasındaki iletişim ve işbirliği de oldukça önemlidir. Çünkü etkili bakım hizmetlerinde, bakım hizmetinde yer alan personelin sürekli ve düzenli olarak birbirleriyle iletişim kurmaları gerekmektedir. Aynı zamanda bakım hizmetinde yer alan personelin engelli bireyle ilgili belirledikleri amaçlara ulaşabilmesi için kendi aralarında belirli derecede iletişim ve işbirliği içerisinde birbirleriyle sosyal ilişkiler kurması önemlidir. İletişim, engelli bireye verilecek bakım hizmetlerinde bir ekibin oluşması, amaçlarına ulaşması ve işbirliği içerisinde varlığını sürdürmesi için son derece önemli bir faktördür.

Bakım hizmeti veren personel arasında karşılıklı bilgi alışverişinin sağlanması iş birliğinin temelini oluşturur ve olası iletişim hatalarının ortaya çıkmasını engeller. Bakım hizmeti veren personel, bakıma gereksinimi olan engelli birey açısından önemli ve gerekli olan tüm bilgileri kapsamlı, açık, anlaşılır ve objektif olarak ekip içerisinde yer alan diğer meslektaşlarıyla paylaşmalıdır. Bu paylaşım sırasında iyi bir kişiler arası etkileşimin kurulması için nitelikli ve kaliteli bir iletişimin kurulması çok önemlidir.

Nitelikli ve kalite bir iletişimin kurulmasında ise öncelikle karşımızdaki bireye güven ve saygı duymak gerekmektedir. Saygı ve güven ortamının olduğu bir iletişim sisteminde iyi bir kişilerarası ilişkiden ve işbirliğinden söz etmek mümkün olacaktır.

Sonuç

Engelli bireylere sunulacak bakım hizmetlerinde birden fazla kişi rol almaktadır. Bu kişiler bireyin kendisi ve yakın çevresi olduğu gibi gereksinimlerine uygun olarak çeşitli alan uzmanları olabilmektedir. Bakım elemanı da bu ekibin önemli bir üyesidir. Engelli bireylere sunulacak bakım hizmetlerinin işbirliği içinde yürütülebilmesi için hizmette yer alan kişiler arasında etkili iletişimin kurulması oldukça önemlidir. Engelli bireyin kendisi ve/veya ailesi ile ve bakım hizmetlerini sunan uzmanlar arası iletişimde dikkat edilmesi gereken önemli noktalar mevcuttur. Bakım elemanı bu farklılıkları ve etkili iletişim ilkelerini göz önünde bulundurarak hizmet vermelidir.