Ünite 8: Bakım Planlarının Uygulanması ve Etkililiğinin Değerlendirilmesi

Bakım Planının Uygulanması

Bakım planlarının uygulanması aşaması kontrol listelerinin değerlendirme aşamasından ve beceri analizlerinin yapılması aşamalarından oluşur. Bireyin hangi alanda gereksinimi olduğuna kontrol listelerinin değerlendirilmesiyle karar verilirken, destek sunulacak becerinin bakım planında ne ölçüde yer alacağına beceri analizleriyle karar verilir. Bakım planı uygulanmaya başlanmadan önce bakım yapılacak kişinin hangi alanlarda bakıma ihtiyacı olduğunu belirlemek gerekir. Bunu belirlemek amacıyla bir kontrol listesinden yararlanabiliriz. Kontrol listelerini çeşitli kaynaklardan bulabileceğimiz gibi kendimiz de hazırlayabiliriz. Kontrol listeleri her birey için ayrı ayrı hazırlanır ve bakım sunulacak beceriler alt alta yazılır. Becerinin karşı sütununa da değerlendirme ve açıklama bölümleri yazılır.

Kontrol listelerini doğru biçimde doldurmak önemlidir. Çünkü bu listeleri uygulayarak bakıma muhtaç olan bireye hangi konularda bakım sunacağımızı belirlemiş oluruz. Ayrıca kontrol listeleri bakım sunan personelin bakım planını yapmasına yardımcı olacağı gibi bakım sunulan kişinin gelişimini takip etmek açısından da önemlidir. Zaman zaman kontrol listelerini gözden geçirerek bireyin daha önce hangi konularda bakıma ihtiyacı olduğunu şimdiki durumunda hangi becerilerde bakıma ihtiyacı olduğunu belirleyebiliriz. Dolayısıyla, kontrol listelerini mümkünse yetersizliği olan bireyin kendisiyle ya da bir yakınıyla birlikte doldurmakta ve becerileri belirlemekte fayda bulunmaktadır.

Beceri analizi belirlenen beceriyi küçük alt basamaklara bölmek demektir. Beceri analizi bellekten yapılabileceği gibi becerinin bizzat yapılmasıyla da analiz edilebilir. Beceri analizi yapılacak olan becerinin basamaklarını küçük küçük ayırarak yapılır. Beceri analizi yapmanın ilk basamağı önce bakım hizmeti sunulacak becerinin belirlenmesidir. İkinci basamak, belirlenen becerinin alt basamaklara ayrılması diğer bir deyişle analiz edilmesidir. Üçüncü basamak ise, becerinin analiz edildiği şekliyle bakım planına yazılmasıdır.

Görüldüğü gibi beceri analizi yapmak ya da mevcut beceri analizlerinden yararlanmak bakıma muhtaç olan bireylere ne ölçüde destek sağlanacağının belirlenmesi konusunda önemlidir. Beceri analizi yapmak bakım hizmeti sunan personelin bakım planını hazırlarken işini kolaylaştırır. Ayrıca yetersizliği olan bireye hangi boyutta yardım edeceğini belirlemesini sağlar.

Dönemsel Bakımlar

Bakım hizmetleri farklı gelişim dönemlerini içine alan bir süreçtir. Bakım hizmeti bebeklere sunulacağı gibi çocuklara ya da erişkinlere de verilebilir. Ancak her dönemin bakımı, gelişim özellikleri ve sunulacak bakım hizmeti birbirinden farklıdır.

Özel Gereksinimli Bebeklerde ve Çocuklarda Bakım

Normal gelişim gösteren bebeklere uygulanan bakım desteği özel gereksinimli bebeklere de sağlanmalıdır. Özel gereksinimli bebeklerde yetersizlik gösterdikleri alanlara ilişkin ek destek gerekebilmektedir. Eğer bakım hizmeti sunduğumuz bir bebekse onun yetersizlikten nasıl etkilendiğini, hangi beceri alanlarında daha çok desteğe gereksinim duyduğunu belirlememiz gerekir. Bebeklerin bakım desteği sağlanırken bakım konularında daha dikkatli olmak gerekir. Bebeklerde bakım grupları:

1. Günlük düzen oluşturma
2. Banyo ve cilt bakımı
3. Kulak, burun ve göz sağlığı

olarak üç grupta incelenebilir.

Bir bebeğe bakım sağlarken dikkat edilmesi gereken en önemli noktalardan biri bebeğin günlük düzenini oluşturmaktır. Günlük düzen sağlandığında bebek gün içinde olay sırasının akışı sırasında beklenti içine girebilir. Dolayısıyla beslenme zamanı, uyku zamanı, park zamanı, banyo zamanı gibi etkinlikler bir düzen içinde bebeğe sunulmalıdır. Ancak günlük düzen oluşturulurken ailenin düzeni de göz önüne alınmalıdır. Özellikle annelerin ev ile ilgili sorumlulukları fazladır. Sadece bebek değil, ev işleri ve diğer çocuklar gibi annenin sorumlu olduğu başka işler de vardır. Dolayısıyla bebek için bir düzen oluşturulurken ailenin içinde yaşadığı düzen de dikkate alınmalıdır. Her aile farklı bir düzene sahiptir. Günlük düzen hem bebeğin kendini daha güvende hissetmesini sağlar hem de ileriki dönemlerde çocuğun disipline edilmesi konusunda da önem taşır. Dolayısıyla evde bir düzen oluşturmak ve bu düzeni kararlılıkla devam ettirmek önemlidir. Özel gereksinimli çocuğu olan aileler çocuklarını üzmemek adına ne yazık ki onları şımartabilmektedirler. Çocuklar da bu durumu fark ettiklerinde anne babalarının bu yanını kullanabilmektedirler. Dolayısıyla, evde bir düzenin olması ve bu düzene uyulması, çocukları da disipline eden, her istediklerinin hemen olamayacağını; evin bir düzenin ve kurallarının olduğunu anlamalarında yardımcı olmaktadır.

Bebekler için banyo yapmak genellikle rahatlatıcı bir etkinliktir. Uzmanlar tarafından bebeklerin her gün banyo yapmaları önerilmektedir. Bebek ilk doğduğunda, göbek bağı düşene kadar banyo yaptırılmaz, temizliği ıslatılmış mendillerle ya da tülbentlerle yapılır. Göbek bağı düştükten sonra ise bebek uygun su sıcaklığında yıkanır. Bebekler için uygun olan banyo su sıcaklığı 36-38 derecedir.

Bez değiştirme işlemi bebeklerde titizlikle yapılması gereken bir işlemdir. Çiş ya da kaka kalıntısı kalmayacak şekilde temizlik yapıldıktan sonra pişik önleyici kremlerden kullanılabilir. Pişik önleyici kremler bebeğin poposunun kızarmasını önlerler. Dikkat edilmesi gereken bebeğin poposunun iyice temizlenmiş olmasıdır. Popo temizliği yapıldıktan ve popo kremlendikten sonra bebek bezini bağlamak gerekir.

Yeni doğan bebekler için beslenme zamanları bebeğin en fazla enerji harcadığı ve yorulduğu zamanlardır. Bu sebeple özellikle kalp sorunu olan bebekler için yemek etkinlikleri problem olabilmektedir. Kalp sorunu olan bebekler için yemek yeme etkinliği zor bir etkinlik olduğundan mümkün olduğunca küçük porsiyonlarda ve sık sık yedirmek ya da emzirmek gerekebilir. Eğer bir bebeğin kalp sorunu varsa mutlaka doktora danışılarak yeme etkinliğinin planlanması gerekir. Bebeklerin yemek yerken zorlandığını iştahsızlık, teninin morarması, beslenirken terleme, nefes almada zorlanma veya kilo alamama gibi çeşitli belirtiler yoluyla anlayabiliriz.

Normal gelişim gösteren bebekler gibi özel gereksinimli bebekler de yemek yemeyi öğrenmek durumundadırlar. Bu süreç özel gereksinimli bir bebekle ilgilenen kişi için sabır gerektiren zorlu bir süreçtir. Bebek yemeyi öğrenene kadar bebekle ilgilenen anne, baba ya da bakıcısı ve bebeğin kendisi fazlaca kirlenecek ama çok ağır yetersizlik düzeyi olmadığı sürece her bebek sonunda kendisi yemek yemeyi öğrenecektir. Bebek beslenmesinde bebekle ilgilenen kişilerin dikkat etmeleri gereken bazı noktalar vardır:

• Yemeğini yemesi için çocuğa ödül ya da ceza verilmemelidir.
• Çocuğun yemek yeme için zorlanması yemek yemeyle ilgili olarak olumsuz yaşantılar oluşturmasına neden olabilir. Dolayısıyla, çocukların yemek yemeye zorlanmaları yerine tabaklarına daha küçük porsiyonlar koymak gerekir.
• Günlük yemek yeme rutini oluşturmak çocuğun düzene girmesi anlamında faydalı olacaktır. Mümkünse her gün aynı saatlerde üç ana öğün ve iki ya da üç ara öğün vermek gerekir.
• Kahvaltı çok önemli bir öğündür. Mutlaka atlanmadan yapılması gerekmektedir.
• Çocuklara şeker, cips, gazlı içecek, meşrubat, kızartılmış yiyecekler vermek yerine meyve, süt, yoğurt, ceviz, badem, fındık, fıstık gibi sağlıklı yiyecekler vermek gerekir.
• Çocuğa yemeğini, TV ya da bilgisayar karşısında, yatak odasında, arabada yedirmek yerine ailece masada yedirmeye özen gösterilmelidir.

Kulaklar özel gereksinimli bebek ve çocukların genellikle zayıf bağışıklık sistemi nedeniyle enfeksiyonlara açık olan bölgeleridir. Bu sebeple kulak bakımına önem vermek ve kulakları temiz tutmak gerekmektedir. Bazen özel gereksinimli çocukların kulak içleri normal gelişim gösteren çocukların kulak içleriyle karşılaştırıldığında daha kuru olabilmektedir. Böyle durumlarda çocuk doktorundan bilgi almak gerekebilir. Çocukların bakımıyla ilgilenen kişilerin böyle durumlarda daha dikkatli olmaları, kulak çubuğu kullanmamaları, sadece dış kulağı temizleyip kurulamaları, gerekirse kulak içi peçete yardımıyla kurulamaları gerekmektedir. Özel gereksinimli bebek ve çocukların göz bakımları ve temizliği oldukça önemlidir. Özel gereksinimli bebeklerin bazılarında katarakt yaygın olarak görülmektedir. Böyle durumlarda bebekler gözlerini sık sık ovuşturabilmektedirler. Katarakt olması durumunda bebeklerin önce tedavi sonrasında ise operasyon geçirmeleri gerekebilmektedir. Göz kanallarının tıkanıklığı da bebeklerde sıklıkla görülen sorunlardandır. Bebeğin bakımıyla ilgilenen kişinin yapması gereken öncelikle bir doktora danışmak ve bebeğin gözlerini temiz tutmaktır. Bebeğin gözlerini temiz tutmak için ıslak bir bez, ıslak bir parça pamuk ya da kulak pamuğu ile gözdeki çapak temizlenmelidir. Temizleme işlemi içten dışa doğru yapılmalıdır.

Özel gereksinimi olan çocuklar kendi başlarına günlük temel diş temizliği yapmaları oldukça zor olmakta, bunun sonucu olarak da diş sorunlarıyla çok küçük yaşlarda tanışmış olmaktadırlar. Bu durumda aileler normal gelişim gösteren çocuklarının diş sağlıklarına gösterdikleri ilginin daha fazlasını özel gereksinimli çocuklarının diş sağlığına göstermelidirler.

Normal gelişim gösteren çocuklardan farklı olarak özel gereksinimli çocuklarda, ağız kuruluğu, yetersiz dudak kapanışı ve yutkunma bozukluğuna bağlı olarak bazen aşırı salya akıntısı, çatlak dil veya dudak oluşumu, derin damak ve çene yapısında bozukluk daha yüksek oranda görülmektedir. Aynı zamanda bazı ağız bulguları da tipik olarak kendini gösterebilir. Örneğin, down sendromlu bireylerde küçük alt çene ile birlikte büyük dil nedeniyle dil dışarı sarkmış pozisyonda durur. Çene yapısında bozukluk, diş minesinde oluşan renk değişimi, kısa kökler, diş eksikliği, dişlerdeki şekil bozuklukları yaygın olarak gözlenen sorunlardır.

Özel gereksinimli çocuklarda bozuk yutma mekanizması görülmekle birlikte öksürük refleksiyle birlikte yiyecek ve sıvıların akciğere ulaşması kolaylaşır. Aspirasyon (nefes alma sırasında yiyeceğin solunum sistemine kaçması) özellikle zihinsel yetersizliği olan çocuklarda görülebilen, akciğerde işlev bozukluğuna kadar gidebilen bir sorundur. Aspirasyonun muhtemel belirtileri şunlardır:

• Gıda alımı sırasında öksürme ve boğulma
• Yerken zorlanma ve gıdaları reddetme
• Yemek zamanlarının uzaması
• Sıvı alımını takiben hırıltı atakları
• Tekrarlayan akciğer atakları
• Biberonla beslenme sırasında mavileşme

Yabancı cisim aspirasyonu riski küçük çocuklarda, özellikle de oyun çocuklarında daima mevcuttur. Daha büyük ve zihinsel olarak daha bilinçli çocuklar bu durum hakkında bakıcıları tarafından uyarılır. Ağır derecede zihinsel yetersizliği olan çocuklarda cisim aspirasyonu fark edilmeyebilir.

Özel Gereksinimli Yetişkinlerde Bakım

Özel gereksinimli yetişkin ve yaşlılar bakım hizmetleri konusunda daha dezavantajlı konumdadırlar. Bu nedenle bakım hizmeti sunacak olan personelin özel gereksinimli bireylerin yetersizlik alanlarına ilişkin bilgi ve deneyim sahibi olmaları gerekmektedir. Özel gereksinimli bireylerin yaşadıkları sorunlar ve gereksinimleri yetersizlik türlerine göre değişkenlik gösterebilmektedir.

Hafif, orta ve ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan bireyler genel olarak şu sağlık sorunlarını yaşarlar:

• Üst solunum yolu enfeksiyonu, orta kulak iltihabı gibi sağlık sorunları
• Kalp ve dolaşım sorunları
• Yanlış beslenme alışkanlığına bağlı olarak obezite
• Kanser türleri
• Prostat sorunları
• Diş problemleri
• İdrar tutmada güçlük
• Görme ve işitme problemleri
• Bazı nörolojik sıkıntılar (örn. epilepsi)
• Kronik kabızlık
• Doğuştan ya da sonradan oluşan kas-iskelet sistemi problemleri

Özel gereksinimli bireyler özellikleri bakımından birbirinden farklılık göstermektedir. Bu nedenle yapılan planlamalar bireye özgü olmalıdır.

Bakım Planının Gözden Geçirilmesi

Bakım planlarının amacına ulaşıp ulaşmadığının belirlenmesi amacıyla belirli aralıklarla gözden geçirilmesi gerekmektedir. planının gözden geçirilmesi noktasında dikkat edilmesi gerekenler şöyledir:

• Gözden geçirme işlemi yapılırken özel gereksinimli bireyin tedavi ve bakımında izlenen yöntemler, belirlenen amaçlar değerlendirilir.
• Değerlendirme yapılırken bireyle ve bir yakınıyla görüşme yapılabilir.
• Akım planının uygulaması aşamasında aksayan konular olup olmadığı, özel gereksinimli bireyin ihtiyaçlarını ve beklentilerini ne ölçüde karşıladığı tekrar gözden geçirilmelidir. Aksayan yerler varsa sebebi belirlenmelidir.
• Gerekirse yeni bir planı oluşturulmalı ve uygulanmaya başlanmalıdır.
• Bakım planlarını gözden geçirme aşaması kurum tarafından belirlenen dönemlerde ya da bakım personelinin gerekli gördüğü dönemlerde yapılmalıdır.
• Planda aksayan bir nokta varsa mutlaka üzerinde çalışılmalı, bir sorun yoksa da planın uygulanmasına devam edilmelidir.