Ünite 6: Yasal Düzenlemeler Çerçevesinde Engelli Bireylere Yönelik Bakım ve Rehabilitasyon Hizmetleri İşleyiş Süreci

Bakım ve Rehabı·lı·tasyon Hı·zmetlerı·nı·n Temellerı·

Engellilerin Hakları Sözleşmesi (2008, m. 25-26), engelli bireylerin sağlık hizmetleri ve rehabilitasyon hizmetleri de dahil olmak üzere uygun sağlık hizmetleri almalarını ve sunulan hizmetlerde fırsat eşitliği ve tam katılım sağlanmasını zorunlu kılmaktadır. Bakım hizmetleri, engelli bireylerin bağımsız olarak gerçekleştiremedikleri günlük yaşam becerilerinde bir başkasının yardımını almak anlamına gelmektedir. Rehabilitasyon hizmetleri ise, engelli bireyleri var olan performansları doğrultusunda en üst seviyede bağımsız hale getirmek şeklinde tanımlanmaktadır.

Hizmet olarak farklılık gösteren bakım ve rehabilitasyon hizmetleri, hizmeti sunan kurum ve kuruluşlar olarak da benzerlikler ve farklılık göstermektedir (Bkz. Şekil 6.1). Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB), Sağlık Bakanlığı (SB), yerel yönetimler bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinin ikisini de sunmaktadır. Rehabilitasyon hizmetleri bu bakanlıklara ek olarak Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB) tarafından da sunulmaktadır.

Bakım Hizmetleri

Hangi yaştan olursa olsun bakıma gereksinimi olan engelli bireylerin yoksulluk ve yoksunluk çekmeden, toplum içerisinde başkalarına ya da ailesine bağımlı olmadan yaşamlarını sürdürebilmeleri için bakım hizmetleri verilmektedir. Bakım hizmetlerinde engelliliğin etkilerini minimum düzeye indirerek bireylerin günlük yaşam becerilerini yerine getirmeleri ve bağımsız bir şekilde yaşamlarını sürdürmeleri amaçlanmaktadır. Türkiye’de engellilere sunulan bakım hizmetleri temelde Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB) bünyesindeki Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir. Bu kapsamda sunulan bakım hizmetleri;

• Kurum Temelli Bakım Modeli
• Toplum Temelli Bakım Modeli

olmak üzere iki ayrılmaktadır.

Kurum Temelli Bakım Modeli

Kurum temelli bakım modeli, evde destek verilmesine rağmen bakılamayacak derecede yardıma gereksinim duyan veya aile yanında bakılması mümkün olmayan engelli bireyleri kapsamaktadır. Resmî bakım ve rehabilitasyon merkezleri ve özel bakım merkezlerinde hizmet alma kriterleri çeşitli durumlara göre farklılaşmaktadır. Özel bakım merkezlerinde bakım hizmeti alabilmek için sorgulanan kriterler şunlardır;

• Hayatını aile yanında bakılamayacak, başkasının yardımı ve bakımı olmadan devam ettiremeyecek ölçüde bakıma gereksinimi olma,
• Sağlık kurulu raporunda engelli bireyin engel oranının %50’nin üzerinde ve ağır engeli olduğuna dair belirtilen bir ibare olması,
• Hane içinde kişi başına düşen her türlü gelirin toplamı aylık asgari ücretin üçte ikisinden (2/3) az olması.

Bakım merkezlerinin sunduğu hizmetin türüne göre çeşitlilik göstermektedirler. Bu hizmetler Engellilerin Bakımı, Rehabilitasyonu ve Aile Danışmanlığı Hizmetlerine Dair Yönetmelik’te (2010, m. 5) şu şekilde belirtilmiştir:

• Hizmet yönünden (yatılı, gündüzlü ve belli periyotlar halinde)
• Hizmet verilen engel grubu açısından (zihinsel (hafif, orta ve ağır), bedensel (spastik, ortopedik, felçli, görme) ve ruhsal (psikotik bozukluklar; şizofreni, paranoya, manik veya depresif bozukluklar ve benzeri))
• Hizmet verilen yaş grubu açısından ( 0-3, 4-6, 7- 12, 13-18, 19-25, 26-35, 36-60, 61 ve üzeri yaş üzeri)
• Hizmet verilen cinsiyet grubu açısından; (erkek ve kadın)

Engellilerin bakım ve rehabilitasyonuna ilişkin hizmetler 03.06.2011 tarihine kadar Sosyal Hizmetler Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) tarafından yürütülüken 03.06.2011 tarihinde çıkarılan 633 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile SHÇEK’e ait taşınır ve taşınmaz mallar, personel, hak ve yükümlülükler v.b. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığına (ASPB) devredilmiştir.

Bakım hizmetleri çeşitli kurum ve kuruluşlar tarafından sunulmaktadır. Bakım hizmetleri sunan kurum ve kuruluşlar şöyle sıralanmaktadır;

• ASPB’ye Bağlı Kurum ve Kuruluşlar
• SB’ye Bağlı Kurum ve Kuruluşlar
• Yerel Yönetimler

ASPB’ye Bağlı Kurum ve Kuruluşlar:

ASPB’ye Bağlı Kurum ve Kuruluşlar şöyle sıralanmaktadır;

• Bakım, Rehabilitasyon ve Aile Danışma Merkezleri
• Umut Evleri
• Özel Bakım Merkezleri

Bakım, Rehabilitasyon ve Aile Danışma Merkezleri: Bu merkezlerin yatılı ve gündüzlü olmak üzere iki türlü hizmeti mevcuttur ve kendi içinde ikiye ayrılmaktadır;

• Aile danışma ve rehabilitasyon merkezleri; Engellileri bağımsız düzeye getirmek, okul eğitimine hazırlamak ve aile içi uyumu sağlamak amacıyla kurulmuştur.
• Bakım ve rehabilitasyon merkezleri: Bedensel, zihinsel ve ruhsal engellere sahip bireylerin fonksiyon kayıplarını gidermek ve öz bakım becerileri kazandırmak amacıyla kurulmuşlardır.

Umut Evleri: Sürekli bakım hizmetlerinin sunulduğu bakım ve rehabilitasyon merkezlerinin ek ünitesi konumunda olan evlerdir. Umut evlerinde durumları uygun olan engelli bireyler, küçük gruplar hâlinde bir apartman dairesinde veya müstakil bir evde yaşamlarını sürdürmektedirler.

Özel Bakım Merkezleri: Yasal düzenlemeler çerçevesinde bakıma gereksinimi olan engelli bireylere resmî kuruluşların yanı sıra özel kişi ve kuruluşlarca açılan özel bakım merkezlerinde de bakım hizmetleri verilmesi garanti altına alınmaktadır.

SB’ye Bağlı Kurum ve Kuruluşlar: Engelli bireylerin toplumsal yaşamda yasal haklarından yararlanabilmeleri için engel durumlarını ve bu engelin niteliklerini belgelemenin gereği olarak sağlık kurulu raporuna sahip olmaları gerekmektedir. Bu kurum ve kuruşlar şöyle sıralanmaktadır;

• Yetkili hastanele
• Askeri hastaneler
• Üniversite hastaneleri
• Genetik Tanı ve Danışmanlık Hizmeti Veren Merkezler
• Üniversite Bünyesindeki Rehabilitasyon Merkezleri

Engellilere sunulan bakım hizmetleri kapsamında SB’ye bağlı olarak çalışan aile hekimleri de hizmet sağlayıcılar arasında yer almaktadır.

Yerel Yönetimler: 5393 sayılı Belediye Kanunu’na (2005) göre belediyelerin görev alanı kapsamına, engelli bireylere yönelik sosyal hizmetler ve yardımlar gibi konular girmektedir. Belediye başkanının görevleri arasında, bütçede yoksul ve ihtiyaç sahipleri için ayrılan ödeneği kullanmak, engelli bireylere yönelik hizmetleri yürütmek ve engelliler merkezini oluşturmak gibi görevler de yer almaktadır.

Toplum Temelli Bakım Modeli

Toplum temelli bakım hizmetleri anlayışına göre, engelinden dolayı bireye kurumda bakım hizmeti vermenin bireyi insan hakları ve toplumda yaşam hakkı açısından kısıtladığı ve bu nedenle engelli bireye yaşadığı doğal ortamı olan evde bakım hizmetleri verilmesinin uygun olacağı görüşü öne sürülmektedir. 19 Ocak 2011 tarihli Resmî Gazete’de yayımlanan Bakım Hizmetleri Stratejisi ve Eylem Planı’nda kurumsal bakımın rolü ve evde bakıma geçiş sebepleri şu şekilde açıklanmıştır:

“Kurum bakımı, evde verilecek desteğe rağmen bakılamayacak derecede yardıma gereksinim duyan veya aile yanında bakılması mümkün olmayan bireylerin bireysel, sosyal, psikolojik ihtiyaçlarının giderildiği, boş zamanlarını değerlendirici etkinliklerin yapıldığı, sosyal ilişkilerinin ve aktivitelerinin arttırıldığı bakım türüdür. Dünyada, uzun dönemli kurum bakımının gerek bireyler üzerinde yalnızlaşma, sosyal izolasyon, duygusal çökmüşlük, depresyon, yabancılaşma gibi olumsuz etkilere neden olması, gerekse maliyetinin yüksek olması dolayısıyla evde bakım modeline geçilmektedir.”

Uzun dönemli kurum bakımının bireyler üzerinde yalnızlaşma, sosyal izolasyon, duygusal çökmüşlük, depresyon, yabancılaşma gibi olumsuz etkilere neden olması, maliyetinin yüksek olması evde bakım modeline geçişe gerekçe sağlamaktadır. Evde bakım hizmeti, engelli bireyin kişisel gereksinimlerinin karşılanması, psikosos yal sağlığının korunması, sosyoekonomik bir destek sağlanması açısından yararlı bir sosyal bakım modelidir.

Evde bakım hizmetleri;

• Süre
• Hizmeti sağlayıcılar ve
• Hizmetin tıbbi ve sosyal yönü

gibi etmenlere göre farklılık göstermekle birlikte evde bakım kapsamında engelli bireylere sunulan hizmetler 5 farklı biçimde sunulmaktadır;

• Kişisel / Öz Bakım Hizmetleri
• Ev İşleri ve Ev Düzeni İle İlgili Hizmetler
• Tıbbi Bakım Hizmetleri
• Psiko-sosyal Destek Hizmetleri
• Ulaşım Hizmetleri

Buna ek olarak, evde bakıma destek hizmeti, kurum aracılığıyla engelli bireyin ikametgahında bakım hizmeti verilmesi ile gerçekleşmektedir. Bu durum söz konusu olduğunda kurumda evde bakıma destek birimi oluşturulmaktadır. Evde bakıma destek biriminde bir mesleki personel, bir sağlık personeli olmak üzere iki kişi görev yapmaktadır. Evde bakıma destek birimi engelli birey ve ailesini her ay düzenli olarak ikametgahında ziyaret ederek bakım hizmetlerinin sunumunu takip etmek, engelli birey ve ailesine psiko-sosyal destek hizmetlerini sağlamakla görevlidir. Evde bakıma destek hizmeti, bireysel bakım planı doğrultusunda evde bakım hizmet biriminin denetim ve rehberliğinde bakıcı personel tarafından verilmektedir.

Engelli bireylerin bakım hizmetlerinin karşılanması için bireysel bakım planları oluşturulmaktadır. Bireysel bakım planında engelli bireylerin yaşları, yetersizlik türleri ve derecesi, eğitim durumu, gelişim düzeyi göz önüne alınmaktadır. Ek olarak kişisel bakım hizmetleri, psikososyal ve sağlık durumu da dikkate alınarak bakım gereksinimi ve bakım gereksiniminin nasıl karşılanacağı belirlenerek bakım planı hazırlanmaktadır. Bakım planının hazırlanmasında engellinin ve ailesinin görüş ve talepleri de dikkate alınmaktadır.

Rehabilitasyon Hizmetleri

Engelli bireyin fizyolojik, anatomik ve çevresel sınırlılıkları içerisinde mümkün olabilen en üst fonksiyonel, psikososyal ve mesleki bağımsızlığa ulaştırılmasına “rehabilitasyon” adı verilmektedir. Rehabilitasyon hizmetleri;

• Mesleki rehabilitasyon
• Tıbbi rehabilitasyon ve
• Sosyal rehabilistasyon

olmak üzere üç şekilde yürütülmektedir. Kurum ve kuruluşlar tarafından sağlanan engelli bireylere yönelik rehabilitasyon programları da bireylerin gereksinimlerine göre farklılık göstermektedir. Bu rehabilitasyon programları şöyle sıralanabilir;

• Psikolojik destek programı
• Fiziksel egzersiz programları
• Gelişimsel destek programları
• Eğitsel destek programları
• Sosyal uyum ve kişisel idare programları
• Bağımsız hareket programları
• Bağımsız yaşama geçiş programları
• İş becerisi kazandırma programları
• Toplumla çalışma programları
• Rehabilitasyon amaçlı sportif programları
• Rehabilitasyon amaçlı sosyal etkinlik programları

Tıbbi rehabilitasyon; “Beklenmedik bir hadiseden dolayı ortaya çıkan malullük, hastalık, sakatlık veya engellilik gibi her türlü bedeni rahatsızlıkları ortadan kaldırmak veya en az düzeye getirmek maksadıyla yapılan tıbbi müdahale ve tedavi yöntemlerinin bütünüdür.” Tıbbi rehabilitasyon hizmetleri; “hastalık veya bozukluk sonucu ortaya çıkan engellilik durumunu fizyolojik, anatomik ve çevresel kısıtlamaların disiplinler arası bir yaklaşımla elverdiği ölçüde azaltmaya, mümkünse ortadan kaldırmaya yönelik tedavi uygulamalarını içermektedir.”

Mesleki Rehabilitasyon: Mesleki rehabilitasyon, engelli bireye uygun bir iş bulma, mesleki kılavuzluk, mesleki eğitim ve işe yerleştirme gibi mesleki hizmetleri kapsamaktadır. Mesleki rehabilitasyonun amacı engelli bireylerin yeteneklerini doğrultusunda bir iş ve meslek için hazırlanarak yetiştirilmesidir.

Sosyal Rehabilitasyon: Sosyal rehabilitasyon; engel durumunun olumsuz sosyal etkilerini azaltmak, engelli bireyin topluma uyumunu sağlamak ve engelli bireyin günlük yaşamını kolaylaştırmak amacıyla rehabilitasyon sürecinde yapılan çalışmalardır. Sosyal rehabilitasyon hizmetleri kapsamına, engellilerin var olan yeteneklerinin ve becerilerinin korunması ve geliştirilmesi için egzersiz çalışmaları, atletizm, yüzme, basketbol, futbol gibi sportif çalışmalar, resim, müzik, folklor, tiyatro gibi sanatsal ve kültürel etkinlikler, seramik işleri, el işi, galoş üretimi, ahşap doğrama, tarımsal çalışmalar gibi iş uğraşı faaliyetleri ile geziler, kutlamalar, eğlenceler gibi sosyal etkinlikler girmektedir.

Bakım ve Rehabilitasyon Hizmetinde Yaşanan Sorunlar ve Öneriler

Bakım ve rehabilitasyon hizmetlerine yönelik yapılan yasal düzenlemeler son zamanlarda gelişim göstermektedir. Bu gelişimle birlikte birtakım sorunların yaşandığı da görülebilmektedir. Belli başlı sorunlar ve sorunlara sunulabilecek öneriler şunlardır;

• Bakım ücreti kriterleri gözden geçirilerek yeni kriterler belirlenebilir.
• Bakım ücreti kriterlerinde tüm durumların değerlendirilerek çok boyutlu ele alınmalı ve adil bir dağıtım yapılabilir.
• Bakım ücretlerindeki farklılıklar yasal düzenlemelerle ortadan kaldırılabilir.
• Verilen hizmetin sosyal yardım boyutundan çıkarılması ve emek karşılığı olarak ele alınabilir.
• Özel bakım merkezlerini denetleyecek personel istihdamı sağlanabilir.
• Bakıcı personelin bakım hizmetleri konusunda eğitimli ve sertifika sahibi olması üzerine çalışmalar yapılabilir.
• Engelli bireyin ve ailesinin psiko-sosyal sorunlarının çözülmesine ve toplumsal yaşamdan soyutlanmamasına yönelik çalışmalar yapılabilir.
• Engelli bireyin ailesi her aşamaya dahil ederek koordineli ve iş birliği içinde çalışmalarını gerçekleştirmeleri sağlanabilir.