Ünite 6: Zihinsel, Ruhsal ve Duygusal Engelliler ve Sosyal Hizmet

Zihinsel Engelliler

Zihinsel engellilik, gelişimsel dönemde ortaya çıkan, uyumsal davranışlarda görülen yetersizliğe ilave olarak genel zekâ fonksiyonları açısından normalin altında olma durumudur. Zihinsel yetersizliğin sebepleri genellikle fizyolojik ve genetik problemlerdir. Ayrıca, yetersiz beslenme, yeterli tedavi imkânı bulamama gibi psikososyal nedenler de zihinsel geriliğe yol açabilmektedir. Zihinsel engelli çocukların fiziksel görünümleri ve sağlık durumları engelin ağırlık derecesine göre değişmektedir. Hafif derecede zihinsel engelli çocukların görünüş ve motor becerileri genelde normal yaşıtlarından farklı değildir. Ancak orta ve ağır derecede zihinsel engelli çocuklarda bazı farklılıklar olabilmektedir.

Zihinsel Engelin Teşhisi

Zihinsel engelin teşhisinde iki tür değerlendirme yapılır. Bunlar tıbbi değerlendirme ve eğitsel değerlendirmedir.

1. Tıbbi değerlendirme: Kişinin beyninin öğrenme, problem çözme, IQ veya entelektüel fonksiyonlarını yerine getirme yeteneği IQ testleri ile ölçülür. Ortalama puan 100’dür. 70- 75’in altında olanlarda zihinsel engel bulunmaktadır.
2. Eğitsel değerlendirme: Kişinin bağımsız yaşamak için ihtiyaç duyduğu becerileri yerine getirme durumu incelenmektedir. Giyinme, kendi basına yemek yeme, günlük yaşam aktiviteleri, anlama ve cevap verme gibi iletişim becerileri, aile üyeleri, yetişkinler ve yaşıtları ile sosyal becerileri değerlendirilir (T.C. Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 2008). Zihinsel engelli çocuğun tanı ve değerlendirmesi multidisipliner ekibin incelemesi ile yapılır.

Zihinsel Engelin Belirtileri

Zihinsel engelliliğin birçok belirtisi bulunmaktadır. Bunlar (T.C. Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 2008):

• Oturmayı, emeklemeyi ve yürümeyi diğer çocuklardan daha geç öğrenir.
• Konuşulan dili anlamada zorluk gösterebilir.
• Konuşmayı daha geç öğrenebilir, sınırlı sözcük dağarcığına sahiptir.
• Sesleri doğru çıkarma ile ses bozuklukları ve kekemelik görülme sıklığı normal gelişim gösteren çocuklara göre daha fazladır.
• Hatırlamada zorlanabilir.
• Anlamada güçlük çekebilir.
• Sosyal kuralları anlamada güçlük çekebilir.
• Sorun çözmede zorlanabilir.
• Mantıklı düşünmede zorlanabilir.
• Dikkatini yoğunlaştırmada zorlanabilir.
• Okuma-yazma ve matematik gibi akademik becerilerde güçlük çekebilir.
• Kendi başlarına karar verme ve uygulamada zorlanabilir.
• Genellikle yetişkinler tarafından yönlendirilir.

Zihinsel Engelli Bireylerin Eğitimi

Zihinsel engelli çocukların eğitiminde onların bağımsız yaşamlarını sürdürmeleri kendi kendine yeterli duruma gelmeleri ve toplumla bütünleşmeleri amaçlanmaktadır. Zihinsel engelli bireylerin eğitimleri için bireysel farklılıkları ve özel gereksinimleri dikkate alınarak uygun eğitim programı ortaya konmalıdır. Zihinsel engelli çocuklara bireysel eğitim, grup eğitimi ve kaynaştırma eğitimi verilmektedir

Zihinsel Engelli Bireylerde Rehabilitasyon

Zihinsel engelli bireylerde rehabilitasyon tıbbi rehabilitasyon, fizyoterapi uygulamaları, iş ve uğraşı terapisi, işitme-konuşma terapisi, özel eğitim uygulamaları, psiko-sosyal rehabilitasyon, davranış terapisi ve mesleki rehabilitasyonu içermektedir. Türkiye’de zihinsel engelli çocukların rehabilitasyon uygulamaları hastanelerin rehabilitasyon birimleri, özel eğitim kurumları ve Aile Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığına bağlı rehabilitasyon merkezlerinde yürütülmektedir. Zihinsel engelli çocuklarda rehabilitasyonun amaçları şunlardır (T.C. Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü 2008):

• Çocuklarda görülen hareket bozukluklarını en aza indirmek,
• Oluşabilecek kas iskelet sistemi bozukluklarını önlemek, duruş bozukluklarının oluşmasını önlemek,
• Zihinsel engelli bireyin ihtiyacına göre kullanacağı araç ve gereçleri belirlemek ve bunların nasıl kullanılabileceğini göstermek,
• İş-uğraşı tedavi programını uygulamak,
• Çocuklar için gerekli olduğu durumlarda konuşma terapisi yapmak,
• Özel eğitim yaklaşımlarını uygulamak,
• Kaynaştırma eğitimine ön hazırlık yapmak,
• Aile eğitimi vermek ve zihinsel engelli çocuğun eğitimi konusunda aileye rehberlik etmek,
• Zihinsel engelli çocuğun yaşayacağı ortamların düzenlenmesini yapmaktır.

Rehabilitasyon uygulamaları aşağıdaki unsurları içermektedir (T.C. Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 2008):

• Egzersiz tedavisi (normal motor becerilerinin geliştirilmesi, normal refleks gelişiminin desteklenmesi, kas tonusunun desteklenmesi, denge ve koordinasyon eğitimi)
• Ev programı ve aile eğitimi
• El-göz koordinasyonunun sağlanması
• Uygun yardımcı araçların belirlenmesi
• Cihaz uygulamaları eğitimi
• İşitme-konuşma terapisi ve oral-motor fonksiyonların kazandırılması
• Yemek yeme, giyinme ve oyun aktiviteleri eğitimi

Zihinsel Engellierde İş Uğraşı Terapisi

İş uğraşı terapisinde zihinsel engelli bireylere bazı davranışlar kazandırmak amaçlanmaktadır. Bu amaçlar Şunlardır (T.C Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 2008):

• Çocuğun normal motor gelişimine yardımcı olmak
• Duyu-algı-motor becerilerin bütünleşmesini sağlamak
• Günlük yaşam etkinliklerinde bağımsızlıklarını sağlamak
• Gerekli değerlendirmeleri yaparak uygun bir işe yönlendirmek

Zihinsel Engelli Bireylerde Sosyal Beceri Eğitimi

Zihinsel engelli çocuklar yaşıtlarına göre sosyal beceri geliştirme ve sosyal beceri öğrenmede yetersiz durumdadırlar. Sosyal beceriler, zihinsel engelli bireylerin diğer bireyler ile etkileşim kurma, etkileşimi sürdürme ve etkileşimi sonlandırma becerilerini içermektedir. Zihinsel engelli bireylerin sosyal becerileri öğrenme, bu becerileri kullanacağı etkileşim fırsatları sağlama ve bu becerileri kullanmaları için etkileşimlerinin artırılması ve çevrelerinin zenginleştirilmesi gerekmektedir. Sosyal beceri eğitiminde hedef, topluma uyumlarını kolaylaştırmak, toplum tarafından reddedilmelerinin önüne geçmek, çevreleri tarafından kabul görmelerini sağlamak ve topluma aktif katılımlarını sağlamaktadır.

Zihinsel Engelli Bireylere Eğitim Veren Kurum ve Kuruluşlar

Ülkemizde özel eğitim hizmetleri Millî Eğitim Bakanlığı tarafından verilmektedir. Millî Eğitim Bakanlığına bağlı Özel Eğitim Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğü ile Özel Öğretim Genel Müdürlüğü zihinsel engelli bireylere eğitim hizmetini düzenlemektedir. Aile Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından da rehabilitasyon hizmetleri yürütülmektedir. Zihinsel engelli bireylere eğitim veren kuruluşlar bireysel eğitim, grup eğitimi, aile eğitimi konularında özel eğitim ve rehabilitasyon hizmetleri yürütmektedirler. Bu eğitim, özel eğitim okullarında yarım gün iken özel eğitim rehabilitasyon merkezlerinde seanslıdır.

Zihinsel Engelli Bireylerde Aile

Engelli bireylerin özel durumlarına uygun olarak beslenmesi, bakımı, araç gereç kullanımı, tıbbi, eğitici rehabilite edici, müdahalelere duyulan gereksinimler aileye maddi yük getirmektedir. Bu da aileyi zorlamaktadır. Ailenin sosyal güvencesi olmaması hâlinde bu giderlerin karşılanması ciddi bir sorun oluşturmaktadır. Engelli bireyin evde özel bakım gerektirmesi ve bu nedenle bazı yetişkin aile üyelerinin bu bakımı üstlenmesi, ailede ekonomik açıdan bağımlı kişi sayısını artırmaktadır.

Zihinsel Engelli Çocuğa Sahip Ailelerin Yaşadıkları Sorunlar

Zihinsel engelli bir çocuğun dünyaya gelmesinden itibaren aileler çeşitli sorunlarla karşı karşıya gelmektedir. Bu durum aileye yük getirmektedir. Aile yükünü etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. Bunlar arasında direkt bakım güçlükleri, ev rutinlerinin ve rollerinin bozulması, ekonomik endişeler, tıbbi giderler, gelir azlığı ve duygusal stres önemli yer tutmaktadır. Zihinsel engelli çocuğa sahip aileler durumla bas etmede tek başlarına kaldığını vurguladıklarından dolayı bu çocuklar ve aileleri toplumda önemli bir risk grubunu oluşturmaktadır.

Zihinsel Engelli Çocuğu Olan Aileler ve Sosyal Destek

Sosyal destek, fiziksel ya da ruhsal çok sayıda hastalığın ortaya çıkışı, seyri ve süresi üzerinde etkili olmaktadır. Başka bir deyişle sosyal destek, insan sağlığı ile ilişkili olduğu kabul edilen önemli bir sosyal değişkendir. Sosyal desteğin, stres verici yaşam olaylarının oluşumunu ve yarattığı sonuçları farklı düzeylerde etkilediği düşünülmektedir. Sosyal destek yakın ilişkilerin önemli yönlerinden birisidir. Sosyal desteğin, stresin oluşumunu önleyebildiği; stresin var olduğu durumlarda ise olayın algılanış biçimi üzerinde değişiklik yarattığı, bireylerin zorlandığı durumlarda ona yardımcı olduğu, onun başa çıkma yollarını etkilediği bilinmektedir.

Ruhsal ve Duygusal Engelliler

Ruhsal ve duygusal engel türü pek çok rahatsızlığı içinde barındırmaktadır. Psikolojik sorun yaşayan bireylerin çoğu bu grup içinde değerlendirilmektedir. Burada ruhsal ve duygusal engellerden en yaygın olan Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), Otizm Spektrum Bozukluğu ve Şizofreniye yer verilecektir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)

Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) gelişim düzeyine uygun olmayan aşırı hareketlilik, dikkati sürdürmede güçlük ve yetersiz dürtü kontrolü gibi temel belirtilerin gözlendiği bir bozukluktur. DEHB’nin okul çağı çocukları için genel toplumdaki yaygınlığı %3-5 arasında bildirilmektedir. Ülkemizde de kentsel kesimdeki çocuklarda yapılan bir çalışmada DEHB yaygınlığı %5 olarak bulunmuştur. Erkek çocuklarda daha yüksek sıklıkta gözlenmektedir. Klinik örneklemlerde erkeklerde kızlara göre 9 kat fazla, epidemiyolojik örneklemlerde ise 4 kat olarak bulunmuştur.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Olan Çocukların Eğitimi

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuklar, özel gereksinimli gruplardan biridir. Özel gereksinimli öğrencilerin eğitiminde özel eğitim uygulamaları büyük bir önem arz etmektedir. Bu çocukların eğitimi özel eğitim ilke, yöntem ve tekniklerine uygun olarak verilmektedir.

DEHB’li öğrencilerin eğitiminde izlenecek yöntem (T.C. Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 2008) şu şekildedir:

• DEHB tanısının konması,
• DEHB tanısına göre, İl/İlçe Rehberlik ve Araştırma Merkezi bünyesinde kurulmuş olan “ eğitsel tanılama/izleme ve değerlendirme ekibi ” tarafından öğrencinin özel gereksinimleri belirlenerek ‘eğitsel yöneltme’ kararının alınması,
• Alınan kararın ‘yerleştirme kararı’ için ‘İl Özel Eğitim Hizmetleri Kuruluna sunulması,
• İl Özel Eğitim Hizmetleri Kurulunun öğrencinin ihtiyaçları oranında özel eğitim önlemlerini ‘yerleştirme kararıyla’ okuluna iletmesi.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunda Sosyal Hizmet

Okul sosyal hizmetinde sosyal hizmet uzmanlarının karşılaşacağı sorun gruplarından biri de dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuklardır. Sosyal hizmet uzmanı, öncelikle okulda bu tip çocukları tespit eder. Öğretmen sınıfındaki DEHB’li öğrencileri müdüre veya PDR uzmanına söyler. Bu noktada sosyal hizmetin rolü önemlidir. Sosyal hizmet uzmanının bu süreçte öğretmenlerle yakın ilişkide bulunması çok önemlidir. Çünkü sorunun tespitinde is birliği çok önemli bir yere sahiptir. Sosyal hizmet uzmanı, öğretmen ve okul personeline DEHB’li çocuğun durumu hakkında bilgi verir. Uzman danışmanlık rolüyle de onlara danışmanlıkta bulunur.

Otizm Spektrum Bozukluğu

Otizm, genellikle 3 yaşından önce başlayan sosyal etkileşime zarar veren, sınırlı ve tekrarlayıcı davranışlara yol açan ruhsal ve duygusal engel kategorisinde değerlendirilen yaygın gelişim bozukluklardan biridir. Otizm ilk kez 1943’te ABD’li çocuk psikiyatrı Leo Kanner tarafından tanımlanmıştır. Leo Kanner, 1938 yılında 11 çocuğu gözlemleyerek “otizm”le ilgili tanılamayı yapmıştır. Buna göre, “otizm” duygusal ve sosyal yetersizliğe sebep olan doğuştan gelen bir gelişimsel yetersizliktir. Bu, 1943 senesindeki makalesinde yayımlanmıştır. Hans Asperger de 1944 senesinde bir makale yayımlamış ve çevresindeki diğer kişilerle normal duygusal ilişki kuramayan çocuklarla ilgili gözlemlerini aktarmıştır.

Şizofreni

Şizofreni, ağır davranış, düşünce bozukluğu ve bilişsel yapıdaki yıkımla kendini gösteren kronik bir ruhsal hastalıktır. Ruhsal ve duygusal engel kategorisinde değerlendirilmektedir.

Şizofreninin Duygusal ve Ruhsal Görünümü

Şizofreninin duygusal ve ruhsal açıdan görünümü aşağıdaki gibidir.

• Ağır davranış ve düşünce bozukluğu
• Bilişsel yetilerde yıkım
• Sanrılar, varsanılar, uygunsuz duygulanım ve tuhaf davranışlar
• Dezorganize konuşma, katotonik davranışlar
• Duygusal donukluk, aloji, avolisyon
• Hayalle gerçeğin ayırt edilememesi
• Duygulanımda küntleşme, alışılmadık ve yanılsamalı düşünce, bireyin iç dünyasına dönmesi
• Duygusal işlevlerde zayıflama, zihinsel faaliyetlerde yetersizlik, bağımsız davranışları gerçekleştirme yetisi ve gücünde azalma

Şizofreninin Kültürel ve Sosyal Görünümü

Şizofreninin kültürel ve sosyal yönlerden görünümü şu şekildedir:

• Toplumsal çekilme ve uyumsuzluk, sosyal alanlarda güvensizlik
• Kişiler arası iletişimde sorunlar
• Kişi için içinde yaşadığı toplumun, zamanın ve mekânın önemini yitirmesi
• Yaşamdan tat alamama, bir işe başlama ve sürdürme güçlüğü, çevrede olan bitene karsı ilgisizlik
• Çalışma/iş bozukluğu ve kendine bakmada sorunlar
• Problem çözme becerilerinde azalma
• Bireyin rol ve işlevselliğinin azalması
• Hastanın hastalığından suçluluk hissetmesi, düşmanlık, konfüzyon gibi tepkiler vermesi.