Ünite 10: Tarımda Zararlı Akar ve Nematodlar

Akarların Morfolojik Özellikleri ve Anatomisi

Zararlı akarları içeren grup Acari veya Acarina adı altında, Arthropoda filumu içinde Arachnida sınıfına bağlı bir alt sınıf olarak yer almaktadır. Acari bugün için tanılanmış 45.000 kadar akar türünü bünyesinde barındırmaktadır. Acari, yaşama ortamları açısından “serbest” ve “parazitik” yaşayan formlar olarak incelenmektedirler.

Parazitik; yaşamını devam ettirebilmesi için üzerinde beslenmesi gereken konukçuya gereksinim duyan canlıdır.

Serbest yaşayan akarları, fitofag akarlar, toprak üzerinde ve toprakta yaşayan avcı akarlar ile saprofit ve ölü materyal ile beslenen diğer akar grupları oluşturmaktadır. Akarlar morfolojik olarak anten, kanat, mandibula ve maxillalarının olmaması ile böceklerden kolayca ayrılmaktadırlar.

Gnathosoma; idiosomanın ön kısmında yer almaktadır. Gnathosoma akarların beslenme için kullandıkları ağız parçalarının yer aldığı bölüm olarak adlandırılmaktadır. Ağız ana hatları ile bir çift chelicera ve bir çift palpusdan oluşmaktadır. Chelicera; gnathosomaya bağlı akarın besinini delmesini ve çiğnemesini sağlayan ağız parçasıdır. Palpus; gnathosomaya bağlı ikinci çift ağız parçası, besinin tanınması ve hissedilmesinde kullanılır. Akarların palpusları segmentlidir ve sayıları altı adete kadar çıkmaktadır.

İdisoma; akar vücudunda bacakların yer aldığı kısım olarak göze çarpmaktadır. Genel olarak ilk iki çift bacağın bulunduğu propodosoma ve son iki çift bacağın yer aldığı hysterosomadan oluşur. Chaeototaxy; akarların vücutlarında bulunan setaların sayısı ve vücut üzerindeki dağılım düzenidir. Bir akar bacağı böcek bacağından farklı olarak altı kısımdan meydana gelir. Bunlar idiosomadan çıkış sırasına bağlı olarak coxa, trochanter, femur, genu, tibia ve tarsus olarak adlandırılmaktadır.

Akarlarda sindirim sistemi ağızın arkasında kalmaktadır. Kısmen sabit bir yapıya sahiptir. Ağız boşluğu pharynx (yutak) açılmaktadır. Bu kısım emme görevini üstlenmiştir. Pharynx merkezi sinir sisteminin arasından esophagusa, esophagusda sindirim sistemi salgılarının devreye gireceği ventriculusa (mide) açılır. Akarlarda farklı boşaltım sistemleri vardır. Bunlardan en ilkel olanı coxal bezlerdir. Diğer boşaltım şekli ise arka bağırsağa açılan malpigi tüpleri aracılığı ile yapılan boşaltımdır.

Akarlar tipik olarak trake solunumuna sahiptirler. Bazı akarlarda solunum doğrudan integümentden difüzyon yolu ile yapılmaktadır. Akarlarda da böceklerde olduğu gibi açık kan dolaşımı vardır ve sistem böceklerdekine benzer şekilde çalışmaktadır. Akarların kanı gri renkte veya renksizdir. Kan sindirilmiş besinler, hormonlar ve işe yaramaz maddelerin naklini yapar. Oksijen ve karbondioksit taşımaz. Hormon; vücut fizyolojisini düzenleyen kimyasallardır.

Akarlarda esophagusun çevresinde gelişmiş bir merkezi sinir sistemi bulunmaktadır. Supra ve subesophagal gangliyon olarak iki kısımdan oluşmaktadır. Bu bölgeden çıkan sinirler ile bacaklar, sindirim, kas sistemleri ve genital organlar uyarılmaktadır. Ayrıca akarlar basit üreme sistemlerine sahiptirler. Sistem genel olarak dişide 1 veya 2 yumurtalık, yumurta borusu, uterus ve vagina, erkekte ise testis, vas deferens, ductus ejaculatorius, aedeagus ve yardımcı bezlerden oluşur.

Akarların Biyolojileri

Akarlar yumurta ile döllemli ve döllemsiz olarak üreme yeteneğine sahiptirler. Döllemli yumurtalardan dişi ve erkek bireyler meydana gelir. Döllemsiz yumurtalardan yalnızca erkek bireyler meydana gelir. Akarlar yumurta döneminden ergin olana kadar farklı biyolojik evrelerden geçerler. Yumurta açılmasından sonra 3 çift bacaklı larva, daha sonra 4 çift bacaklı protonimf ve deutonimf dönemleri meydan gelir. Protonimf ve deutonimf; akarın ergin öncesi dört çift bacaklı dönemlerine denir. Akar deutonimf döneminden sonra son defa deri değiştirerek ergin olur. Durgun dönem; akarın bir sonraki biyolojik döneme geçiş için fizyolojik ve morfolojik değişikliklerin gerçekleştiği hareketsiz süreçtir. Diğer bir önemli husus; avcı akarlarda durgun dönem bulunmayıp birey dakikalar içinde deri değiştirerek bir sonraki biyolojik döneme geçmesidir. Akarların gelişme sürelerini etkileyen faktörler sıcaklık, nem, konukçu bitki ile diğer çevresel koşullardır.

Kültür Bitkilerinde Zararlı Akar Türleri ve Zararı

Akarlar yaprakta palizat parankiması içine soktukları cheliceraları aracılığı ile bitki özsuyunu emerler. Palizat parankiması; bol klorofil içeren fotosentez yapmakla görevli yaprak katmanıdır.

Tetranychidae familyası dünya genelinde Acari içinde en önemli bitki zararlılarını içeren gruplardan biridir. Familya, larva dışında diğer tüm biyolojik dönemleri 4 çift bacağa sahiptir. Türlerinin renkleri kahverengimsi sarıdan, yeşile ve kırmızıya kadar değişiklik gösterebilmektedir. Dişilerinin ortalama büyüklükleri 0.4 mm’ye kadar ulaşılabilir.

Eriophyid akarlar, hem görüntü hem de biyolojileri gereği diğer fitofag akarlardan farklıdırlar. Vücut kurtçuğa benzer bir yapıya sahiptir. Ayrıca ergin öncesi ve erginlerin bacak sayıları 2 çifttir. Büyüklükleri 0.1 ile 0.3 mm arasında değişmektedir. Eriophyid akarlar yumurta bıraktıktan sonra iki nimf dönemi geçirir ve ergin olurlar. Kompleks yaşam döngüsüne sahip erophyid akarlarda mevsimsel değişikliklere bağlı olarak dişilerin protogyne ve deutogyne olarak bilinen farklı formları oluşur. Protogyne ve deutogyne; karmaşık yaşam döngüsüne sahip eriophyidlerde sırası ile yaz ve kışı geçiren dişilerdir.

Tarsonemidae familyası saprofag, fitofag, fungivor ve avcı akarları içerir. Saprofag; çürümüş maddeler ile beslenen organizma iken, fitofag ve fungivor; bitki ve funguslar ile beslenen organizmadır. Bu familyaya bağlı akarların boyları yaklaşık olarak 0.1-0.3 mm aralığındadır. Renkleri çoğunlukla yarı şeffaf soluk, beyazımsıdır. Türlere ait bireyler çok küçük boyutlu olmaları ve hızlı hareket etmelerinden dolayı fark edilmeleri güçtür. Tür içinde erkek bireyler yapı ve şekil olarak dişi bireylerden ayrılırlar. Dişi bireyler genel olarak ovoidal bir şekle sahipken erkek bireyler dişilerden küçük ve elongate yapıya sahiptirler.

Tenuipalpidae familyasına ait türler genellikle yavaş hareket eden, yaprak alt yüzeyinde emgi yaparak beslenen ve orta damar etrafında yoğunlaşmış olarak görülürler. Bu akarlar diğer akarların birçoğu gibi polifagdır. Polifag; birçok tür besin ile beslenen canlılara denir. Boyları yaklaşık olarak 0.2-0.4 mm’dir. Renkleri canlı olduklarında turuncu ile kırmızı arasında değişmektedir.

Avcı Akarlar

Avcı akarların genel özellikleri; uzun bacaklı olmaları, hızlı hareket etmeleri, iyi gelişmiş dorsal ve ventral plakaları bulunan, ağız parçaları avları ile beslenecek biçimde özelleşmiş olmasıdır. Dorsal ve ventral; idiosomanın üst ve alt yüzeyleridir. Phytoseiidae familyası, Acari içinde fitofag akarlar ile beslenen en önemli avcı akar türlerini içeren bir familyadır. Phytoseiidae familyası türlerinin, diğer avcı akarlardan çok daha fazla öneme sahip olmalarının nedenleri;

• Yüksek üreme gücü,
• Yüksek av arama yetenekleridir.
• Avlarına özelleşmiş olmaları,

Ava özelleşme; avcının beslenme açısından belirli bir cins veya türü yeğlemesidir.

Kültür Bitkilerinde Zararlı Akarlar İle Savaşım

Günümüzde kültür bitkilerinde zararlı akarlar ile savaşta kimyasal yöntem kullanılmaktadır. Kimyasal savaşta kullanılan tarım ilaçlarına akarisit denir. Akarisit; yalnızca akar öldürücü özelliğe sahip tarım ilacıdır. Akarisitler, zararlı akarların tüm dönemlerine karşı etkili olabileceği gibi yalnızca bir biyolojik dönemine karşı da etkili olabilir.

Kimyasal savaş dışında akarlara karşı savaşta kullanılan bir diğer yaygın yöntemde biyolojik savaştır. Biyolojik savaş; zararlılara karşı doğal düşmanlar kullanılarak gerçekleştirilen savaş yöntemidir.

Akarları sürekli ve başarılı bir şekilde baskı altında tutmak için tüm savaş programlarının geliştirilmesi gerekmektedir. Tüm savaş; tarımsal savaş yöntemlerinin birbirlerini destekleyecek şekilde zararlılara karşı kullanılmasıdır.

Bitki Paraziti Nematodların Morfolojik Özellikleri ve Anatomisi

Nematodlar, toprakta, bitki köklerinde ve bitkilerin değişik organlarında, tatlı ve tuzlu sularda serbest veya diğer canlılarda parazit olarak yaşayan ve hayvanlar âleminde yer alan önemli bir canlı grubudur. Bitki paraziti nematodlar ise genellikle 0.2-5 mm uzunluğunda, silindir şeklinde, ipliğimsi formda canlılardır. Ayrıca toprak solucanlarından küçüktürler.

Sindirim sistemi; ağız, ağız boşluğu (stoma), yemek borusu (özefagus) ve bağırsaklardan oluşur. Ağız kapsül biçiminde başın ön kısmında yer alır. Stomanın içerisinde bitki özsuyunun emilmesini sağlayan iğne şeklinde stilet bulunur. Stilet; bitki paraziti nematodların baş kısmında bulunan ve bitkinin özsuyunu emmeye yarayan delici iğnedir. Stomadan sonra özefagus gelir. Bu kısım kas yapısında olup içi kitin ile kaplıdır. Ağız yolu ile alınan besinlerin bağırsaklara gönderilmesine yarar.

Bitki paraziti nematodlarda gelişmiş bir sinir sistemi bulunur. Boyun kısmındaki sinir halkası 4 sıra halindedir ve özefagusun bu bölümüne isthmus adı verilmektedir. Papillalar hafif deri çıkıntısı şeklinde olup genellikle bitki paraziti nematod türlerinde bulunmazlar. Ayrıca sinir sistemine ilave olarak kimyasal maddelere duyarlı olduğu belirtilen “amphid” ve “phasmid” adı verilen organlar vardır. Amphid vücudun ön kısmında başa yakın veya dudak bölgesinde bulunur. Phasmid, amphidin aksine nematodun kuyruk kısmında bulunur.

Nematodlarda boşaltım sistemi nematodun değişik vücut kısımlarında bulunabilmektedir. Bazı nematodlarda tamamen yok olmuştur.

Nematodlar genel olarak ayrı eşeylidirler. Ancak nadir olarak hermafroditizm de görülmektedir. Dişilerde üreme organı bir veya iki yumurtalık, uterus, vagina ve vulvadan meydana gelir. Erkeklerde üreme organı testis, sperma kanalı ve spikula denen çiftleşme organından meydana gelir.

Bitki Paraziti Nematodların Biyolojileri

Bitki paraziti nematodlar genellikle ayrı eşeyli oldukları için döllenmiş yumurta ile çoğalırlar. Ancak partenogenetik çoğalma çok az görülür. Bitki paraziti nematodlar beslenme özellikleri ve biyolojilerine göre üç gruba ayrılırlar. Bunlar; Endoparazit Nematodlar, Yarı Endoparazit Nematodlar ve Ektoparazit Nematodlardır.

Kültür Bitkilerinde Zararlı Bitki Paraziti Nematod Türleri ve Zararları

Takım: Tylenchida, Familya: Meloidogynidae, Kökur Nematodları

Kökur nematodlarının ikinci dönem larvaları ve erkekleri iplik şeklindedir. Dişileri ise armut ve limon şeklinde mikroskobik canlılardır. Tanınma şekilleri, konukçu bitkinin köklerinde irili ufaklı urlar meydana getirmeleridir. Dişileri 0.7-0.8 mm boyunda, 0.3-0.4 mm enindedir. Erkekleri 1.2-2 mm’dir. Larvaları ise 0.3-0.5 mm boyundadır.

Takım: Tylenchida, Familya: Heteroderidae, Kist Nematodları

Kist formundaki diğer nematodlar gibi Heterodera avenae grubu da bitkinin köklerinde oluşturduğu beyaz kistlerle tanınabilmektedir. Dişileri genellikle limon şeklindedir. 0.55-0.75 mm genişliğindedirler. Erkekler iplik şeklindedirler. Ortalama 1-1.4 mm uzunluğundadırlar.

Takım: Tylenchida, Familya: Pratylenchidae, Lezyon Nematodları

Lezyon Nematodları genellikle 1 mm uzunluğunda veya daha küçük olan uzun ipliksi formdaki, kuvvetli stileti olan nematodlardır.

Takım: Tylenchida, Familya: Tylenchulidae, Turunçgil Nematodu

Turunçgil nematodu dişi bireyleri, baş kısmı boyun bölgesine kadar kılcal köklerin içinde, vücudun arka kısmı ise böbrek veya fasulye tanesi şeklinde olup kökün dışında bulunur. Boyları 0.3-0.5 mm arasındadır. Erkek bireyleri ise iplik şeklinde ve kök etrafındaki toprakta serbest olarak yaşar. Turunçgil nematodu yarı endoparazittir.

Takım: Tylenchida, Familya: Heteroderidae, Patates Kist Nematodları

Patates Kist Nematodları bitki kökleri üzerinde çıplak gözle görülebilmektedir. Önceleri krem, altın sarısı renkte olan daha sonra açık kahverengileşen yuvarlak kistlerle tanınırlar. Kistlerin ortalama boyu 0.68 mm, eni ise 0.54 mm’dir.

Takım: Tylenchida, Familya: Anguinidae, Soğan Sak Nematodu

Soğan Sak nematodunun dişi ve erkekleri ipliksi formdadır. Boyları 1-1.3 mm uzunluğundadır. Bitkilerin sak, sürgün ve yapraklarında endoparazit olarak beslenir ve zararlı olurlar. Nadiren bitkilerin köklerinde zarar meydana getirirler.

Takım: Dorylaimida, Familya: Longidoridae, Kamalı Nematodlar

Kamalı nematodlar oldukça uzun, erkek ve dişisi iplik formunda olan nematodlardır. Kamalı nematodlar genellikle orta ve hafif yapıda ve pH’sı 6.5-7.5 olan toprakları tercih ederler. Kamalı nematodlar ektoparazittir. Köklerde beslenmelerinden dolayı kök ucunda şişme, saçaklanma, kıvrılma, çürüme ve bir yıllık emici köklerin uç kısımlarında açılmamış bezelye çiçeğine benzer şişkinlikler gibi belirtiler görülür.

Takım: Tylenchida, Familya: Aphelenchoididae, Çeltik Beyaz Uç Nematodu

Tohum kökenli yani tohumla taşınan bir türdür. Ayrıca “white tip” beyaz uç hastalığına neden olur. Dişi ve erkek bireyler iplik şeklindedir. Boyları 0.5-0.7 mm arasındadır.

Baş bölgesi yuvarlak, hafif boğumludur. Stileti 10-12.5 mikron uzunluktadır.

Kültür Bitkilerinde Zararlı Bitki Paraziti Nematodlar ile Savaşım

Bitki paraziti nematodlar ile başarılı bir mücadele yapabilmek için nematodun tanımını, konukçu bitkilerini, davranış ve hayat döngülerini iyi bilmek gerekir.

Nematodların taşınmasında, yayılmalarına engel olacak sanitasyon yöntemlerinin uygulanması ve karantinaya tabi nematodların yurt içi ve yurt dışı ithal ve ihraçlarına engel olmak gerekmektedir. Patates kist nematod larvalarının, patates yumrularına girmeden önce hasat edilmesi ile nematod zararı engellenerek yüksek oranda ürün artışı sağlanabilmektedir.

Bitki paraziti nematodlar ile başarılı mücadeledeki kültürel önlemler; nadas, solarizasyon ve tuzak bitki yetiştirilmesidir. Ayrıca sıcaklık uygulamaları, dayanıklı bitki seçimi, biyolojik mücadele ve kimyasal mücadele mevcuttur.