Ünite 2: Bakıma Gereksinimi Olan Bireylerde Hedef Davranış Belirleme ve Tanımlama

Giriş

Davranış değişikliği sürecinin olmazsa olmaz birinci aşaması, hedef davranışların dikkatli bir şekilde belirlenmesidir. Hedef davranışlar, bireyde azaltılmak ya da arttırılmak istenen davranışlar olabileceği gibi bireyin davranış dağarcığında bulunmayan yeni davranışlar da olabilir. Hedef davranışlar olarak sosyal açıdan önemli ve öncelikli davranışlara müdahale edilmesi gerekir. Bu nedenle birden fazla hedef davranış belirlendiyse bu davranışlar önem sırasına göre listelenmelidir. Ardından bireyin gereksinimi doğrultusunda birinci olarak müdahale edilmesine karar verilen hedef davranış tanımlanmalı ve bu davranışa yönelik davranışsal amaç yazılmalıdır.

Hedef Davranış Belirleme Süreci

Toplumun en küçük parçası olan birey, sosyal açıdan kabul gören davranışlar gösterdiği sürece bulunduğu ortamdan olumlu tepkiler alır. Ancak birey, toplumun kurallarıyla bağdaşmayan, etrafındakileri rahatsız eden hatta zarar veren davranışlar sergilerse sosyal çevreden kabul göremez ve sonunda dışlanır. Sosyal kabul açısından tipik gelişim gösteren bireylere kıyasla zihinsel, fiziksel, sosyal ve dil gelişimi alanlarında sorunlar yaşayan bireyler daha dezavantajlı konumdadırlar. Çünkü bu bireylerde görülen yetersizlikler diğer bireylerle olan sosyal etkileşimi, iletişimi ve davranışları olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Davranış değiştirme sürecinde hedef davranış belirleme basamağını oluşturmadan bir diğer basamağa geçilemez. Hedef davranış, bireyde değiştirmek istediğimiz davranış olarak tanımlanabilir. Hedef davranışlar, farklı biçimlerde ele alınabilir. İzleyen başlıklarda hedef davranış biçimlerine ilişkin bilgiler sunulmaktadır.

Bireyin performansında olmayan, bireyin davranışı nasıl sergileyeceğini bilmediği ve bireye kazandırılmak istenen yeni davranışlar olabilir. Gelişimsel yetersizliği olan bireyler gibi bakıma gereksinimi olan bireylere istendik davranışlar kazandırmak amacıyla bir öğretim planlanmalı ve sistematik olarak bu öğretim sunulmalıdır.

Hedef davranışlar bireyin performansında olmasına rağmen yeterli sıklıkta ve yoğunlukta sergilenmeyebilir. Bu durumda hedef davranışlar arttırılmak istenen davranışlar olabilir.

Hedef davranışlar bireyin performansında olmasına rağmen davranışın sıklığı, süresi ve yoğunluğunun bireye ve çevresine zarar verdiği azaltılmak istenen davranışlar olabilir.

Hedef davranışlar bireyin kendisine ve çevresine zarar verdiği, sosyal çevrede kabul edilmeyen ve davranışın tamamen ortadan kaldırılmasının istendiği davranışlar olabilir. Sonuç olarak gerek istenmeyen davranışları azaltmak/ortadan kaldırmak gerekse istendik davranışları arttırmak/yeni davranışlar kazandırmak amacıyla hedef davranışların belirlenmesiyle davranış değiştirme sürecinin ilk ayağı tamamlanarak bir sonraki aşamaya geçilmektedir.

Davranışsal Değerlendirme Teknikleri

Bireyin davranışının hedef davranış olup olmadığını, sağlıklı bir davranışsal değerlendirme sonucunda belirlemek daha gerçekçi hedeflere odaklanmayı sağlar. Davranışsal değerlendirme teknikleri doğrudan ve dolaylı olmak üzere iki gruba ayrılır. Doğrudan değerlendirme teknikleri aşağıdaki gibidir;

• Gözlem,
• Standart Testler.

Doğrudan değerlendirme teknikleri; bireyin o anda sergilediği davranışların doğal ortamlarda gözlemlenmesiyle davranışlara ilişkin bilgilerin elde edildiği tekniklerdir.

Dolaylı değerlendirme teknikleri ise şu şekildedir;

• Görüşme,
• Kontrol Listesi.

Dolaylı değerlendirme teknikleri ise bireyin yaşadığı olaylara/durumlara göre öznel değerlendirmelere ilişkin hazır kaynaklardan bilgi sağlanan tekniklerdir.

Öncelikli Hedef Davranışları Belirleme

Davranışsal değerlendirme teknikleriyle bireyin davranışlarına ilişkin elde edilen bilgiler sonucunda bireyde birden fazla davranışın değiştirilmesine gerek olduğu görülebilir. Bu durumda, hangi davranışa öncelikle müdahale edileceğine karar vermek gerekir. Dolayısıyla ilk önce bireyde değiştirilmesi hedeflenen davranışlardan bir havuz oluşturulmalı ve bu davranışlar önem sırasına konulmalıdır. Hedef davranış havuzundan, öncelikli hedef davranışı belirlerken birtakım sorulara da yanıt aranmalıdır. Öncelikli hedef davranışı belirlemede sorulması gereken sorular şu şekildedir;

• Davranış çocuğun kendisine ve etrafındakilere zarar veren bir davranış mıdır?
• Davranış hangi sıklıkla sergileniyor?
• Davranışın oluşumu ne kadar süredir devam ediyor?
• Davranışın değiştirilmesi çocuğun daha fazla pekiştireç kazanmasını sağlar mı?
• Davranış bağımsız işlevde bulunma düzeyi için ön koşul oluşturur mu?
• Davranış değişikliği başkalarından gelen olumsuz ilgiyi azaltır mı?
• Yeni davranışın ileride kullanılma olasılığı nedir?
• Hedef davranışta değişiklik sağlamak kolay mıdır?
• Davranış değişikliği uygun bir maliyette gerçekleşebilir mi?

Bir davranış bireyin ya da çevresindekilerin güvenliği ve sağlığı için bir tehdit oluşturuyorsa ya da gereklilik ise, bu davranışın müdahale edilecek en öncelikli hedef davranış olarak belirlenmesi gerekir.

Değiştirilmesi planlanan davranışın sosyal yönden de önemli bir davranış olması gerekmektedir. Sosyal yönden önemli davranışlar, bireyin günlük hayatında sıklıkla kullanacağı ve bağımsızlığını arttıran davranışlardır.

Bireyde değiştirilmesi hedeflenen davranışın işlevsel olup olmadığı sorgulanmalıdır. Davranışın işlevselliği, davranışın günlük hayatta ev, okul, pazar ya da market gibi toplumsal alanlarda sıklıkla kullanıyor ve kendisine fayda sağlıyor olması anlamına gelir.

Davranış ileride bireye kazandırılacak daha karmaşık ve işlevsel bir beceri için ön koşul olma niteliği taşıyorsa, öncelikli hedef davranış olarak ele alınmalıdır.

Hedef Davranışı Tanımlama

Davranış değiştirmede müdahale aşamasına geçmeden önce davranışsal değerlendirme teknikleriyle belirlenen hedef davranışlar ilgili bireylerin gerçekte davranışı görmeseler de hayallerinde canlandırabileceği biçimde tanımlanmalıdır. Hedef davranış, gözlenebilir ve ölçülebilir ifadeler ile açık ve herkes tarafından kolayca anlaşılabilen bir dil kullanılarak tanımlandığında davranış değiştirme programındaki bir basamak daha tamamlanmış olmaktadır.

Davranışın gözlenebilir olması, kısaca o davranışın duyulabilir ya da görülebilir olmasını ifade etmektedir.

Bir davranışı tanımlarken gözlenebilir olma koşulu her zaman yeterli olmayabilir. Dolayısıyla, davranış tanımlanırken ölçülebilirlik durumu da göz önünde bulundurulmalıdır. Bir davranışın ölçülebilir olması, o davranışın gerçekleşme sayısının ya da süresinin ölçülebilir olma durumunu ifade etmektedir. Ölçülebilir davranışlar sayı, oran, süre, bekleme süresi ve davranışlar arası süre olmak üzere beş boyutta ele alınmaktadır.

Davranış Değişikliğine ilişkin Davranışsal Amaç Oluşturma

Bireyde değiştirilmesi hedeflenen davranışlar öncelik sırasına konulduktan ve gözlenebilir ve ölçülebilir ifadelerle tanımlandıktan sonra, her bir hedef davranış için davranışsal amaç yazılmalıdır. Davranışsal amaç, değiştirilmesi hedeflenen bir davranışın yazılı biçimde ifade edilmesidir. Davranışsal amaç yazmanın hem davranış değiştirme programını uygulayan kişi hem de bireyin kendisi açısından izleyen biçimde sıralanan birçok yararı bulunmaktadır

• Davranışsal amaç bir hedef davranışın açık ve anlaşılır ifadelerle tanımlanmasıyla herkes tarafından aynı anlama gelecek şekilde anlaşılmasını sağlar, böylece, programda yer alan kişiler arasında koordinasyonu ve iletişimi kolaylaştırır.
• Davranışsal amaç, uygulamacıya öğretim sürecinde kullanacağı araç-gereçleri şekillendirmesi, hangi öğretim yöntem ve teknikleri kullanması gerektiği konusunda bilgi sağlar.
• Davranışsal amaç bireyin performansının ve davranış değiştirme programının izlenmesi, değerlendirilmesi, eksikliklerin belirlenebilmesi ve öğretim sürecinde gereken önlemlerin önceden alınabilmesine temel oluşturur.
• Davranışsal amaç, davranış değişikliğinin hedeflendiği bireye ve yakın çevresindeki kişilere müdahale öncesi, sırası ve sonrasına ilişkin hedef davranışa ilişkin bilgilerin verilebilmesini sağlar. Dolayısıyla, bu bireylerin kendi kendilerini değerlendirebilmelerine fırsat tanır. Bu bağlamda, tanımlanan bir hedef davranış için yazılacak davranışsal amaç açık, anlaşılır ve kapsamlı bir şekilde olmalıdır.

Etkili bir davranışsal amaçta uygulamacının ne öğreteceği değil; bireyin öğretim süreci sonucundaki kazanımı yer almaktadır. Öğretim sürecinin değerlendirilebilmesine altyapı oluşturmak ve yeterli düzeyde bilgi sağlayabilmek için, etkili bir davranışsal amaçta dikkat edilmesi gereken ögeler bulunmaktadır. Davranışsal amacın ögeleri, dört boyutta ele alınmaktadır;

1. Birey,
2. Koşul,
3. Ölçüt,
4. Davranıştır.

Davranışsal amaç yazarken göz önünde bulundurulması gereken bir diğer konu öğrenmenin aşamalarıdır. Bu aşamalar;

a) Edinim,

b) Akıcılık,

c) Kalıcılık,

d) Genellemedir.

Edinim, bireyin bir davranışı gerçekleştirebilmek amacıyla gerekli basit koşulları öğrendiği aşamadır.

Akıcılık, bireyin edindiği bir davranışı olağan hızında ve doğru bir şekilde sergilemeyi öğrendiği aşamadır.

Kalıcılık, bireyin edinim aşamasında öğrendiği ve akıcılık aşamasında hız kazandığı davranışı öğretim süreci sonlandırıldıktan sonra da sergilemeye devam etmesinin beklendiği aşamadır.

Genelleme, bireyin davranışı öğretim koşullarının dışında da sergilemesinin beklendiği aşamadır. Başka bir ifadeyle, genelleme aşamasında, bireyin öğretimde kullanılanlardan farklı araç-gereçlerle, farklı ortamlarda, farklı kişilerle beraberken ve farklı zamanlarda öğrendiği davranışı sergileyebilmesi amaçlanır. Bir öğretim sürecinin tüm bu koşulları kapsaması oldukça güçtür. Dolayısıyla, bir davranış öğretiminde genelleme aşaması mutlaka dikkate alınmalıdır.