Ünite 5: Bakıma Gereksinimi Olan Bireylerde Uygun Davranışı Arttırma

Giriş

Uygun ya da istendik olan davranışın bir kez yapılmasını sağlamak davranış değişikliği için yeterli değildir. Davranış kalıcı hâle gelene kadar izlenmeli, uygulanan yöntem sürdürülmeli, gerektiğinde değiştirilmelidir. Uygun olan davranışların gösterilmesini ve yerleşmesini sağlamanın yollarından ilki daha önce de vurgulandığı gibi pekiştirmedir. Uygun davranışların arttırılmasında yararlanılabilecek en güçlü ve etkili yol pekiştirme olması nedeni ile kitabınızın bu bölümünde; pekiştirme, pekiştireç ve pekiştireç türleri, etkili pekiştireçlerin belirlenmesi, pekiştirmede dikkat edilmesi gereken noktalar, pekiştirme tarifeleri, sembol pekiştirme ve izlerlik sözleşmesi başlıkları örneklerle birlikte yer almaktadır.

Pekiştirme Türleri ve Özellikleri

Davranışta belirli bir doğru tepki olasılığını güçlendiren ve artıran uygulama sürecine pekiştirme denilmektedir. Davranışın sonucunda istendik bir hedefe ulaşılıyor ise bu durum davranışın yapılma olasılığını artıracaktır. Pekiştirme davranışın gerçekleştirilmesinin hemen ardından, ortama hoşa giden bir uyaranın eklenmesi ya da ortamdan hoşa gitmeyen-itici bir uyaranın çekilmesi yoluyla o davranışın ileride gerçekleşme olasılığının ya da sıklığının arttırılması sürecidir. Pekiştirme, olumlu, olumsuz ve otomatik pekiştirme olmak üzere üç biçimde sınıflandırılır.

Olumlu pekiştirme, bir davranışın yapılma olasılığını artırmak veya sürdürmek amacıyla, o davranışı izleyecek şekilde ortama bir uyaranın eklenmesidir. Olumlu pekiştirme davranış analizinin en önemli ve en yaygın uygulanan ilkesidir.

Bireyin içinde bulunduğu durumdan itici uyaranın kaldırılarak davranışın yapılma olasılığını artırma sürecine olumsuz pekiştirme adı verilir. Diğer bir deyişle bireyin hoşuna gitmeyen bir uyarıcının ortamdan çıkarılmasıdır. Olumsuz pekiştireç ceza değildir. Olumsuz pekiştireç olumlu davranışı ortaya çıkarmak için kullanılır. Olumsuz pekiştireç geri çekildiğinde olumlu davranış ortaya çıkar. Olumsuz pekiştireç geri çekilmediğinde cezaya dönüşür.

Davranışlar dışarıdan bir bireyin ya da bir nesnenin etkisi olmaksızın kendiliğinden pekiştirme etkisi oluşturabilmektedir. Başka bir ifade ile dışardan bir kişi davranış ile ilgilenmeden davranışın kendiliğinden pekiştirme etkisi göstermesi durumu otomatik pekiştirme olarak ifade edilmektedir. Otomatik pekiştirme yoluyla devam eden davranışlar sosyal olmayan davranışlardır.

Pekiştireç ve Pekiştireç Türleri

Birey için istendik davranışı oluşturmaya ve/ veya oluşan bir davranışın sıklığını artırmaya yarayan, bireylerin tercih ettikleri ya da hoşlandıkları uyaranlara pekiştireç adı verilmektedir. Özellikle bireye yeni öğretilen davranış söz konusu olduğunda davranışın tekrarının sağlanması için pekiştirecin kullanılması önem kazanır. Pekiştireçler eğitim sürecinde vazgeçilmesi olası olmayan ögelerdir.

Pekiştireç türleri birincil ve ikincil pekiştireçler olarak ayrılmaktadır.

Birincil pekiştireçler bireyde fizyolojik ihtiyaçların karşılanmasını sağlayan pekiştireçlerdir ve fizyolojik ihtiyaçlarla ilişkili olması nedeniyle öğrenme yolu ile bireyin hayatında değildir. Birincil pekiştireçler olması gerekenden fazla sunulduğunda ya da hiç sunulmadığında bireyin o pekiştirece ilişkin aşırı doygunluk ya da yoksunluk yaşamasına neden olabilir.

İkincil pekiştireçler, etkili bir pekiştireç ile etkisiz bir uyaranın bir arada bulunmasıyla oluşan pekiştireçlerdir. Davranışları değiştirilmek istenen birey, temel ihtiyaçlarından biriyle değil, ikincil ihtiyaç olarak bilinen unsurlar ile uyarılır. Uygun olmayan davranışların azaltılmasında/ortadan kaldırılmasında ya da uygun olan davranışların arttırılmasında genellikle ikincil pekiştireçler kullanılır. Çünkü bu pekiştireçler kolay kontrol edilebilir, her yaş grubuna uygulanabilir ve birincil pekiştireçler gibi doyum ya da doyumsuzluk yaratmaz. İkincil pekiştireçler, kendi içinde

• Sosyal,
• Nesnel,
• Etkinlik
• Sembol pekiştireçler,

olmak üzere dört biçimde sınıflandırılır.

İkincil pekiştireçler davranış üzerinde istendik etkisini yitimeye başladığında birincil pekiştireçlerle birlikte kullanılmaya başlanmalı, ikincil pekiştireçler etkili hâle gelmeye başladığındaysa birincil pekiştireçler silikleştirilmelidir.

Etkili Pekiştireçlerin Belirlenmesi

Bireylerin hoşuna gidecek olan “pekiştireçlerin” pek çok kişi için benzer şeyler olacağı düşünülse de; pekiştireçler kişiden kişiye göre değişir ve bir kişi için pekiştireç işlevi gören bir uyaran bir başkası için aynı işlevi görmeyebilir. Etkili pekiştireçlerin belirlerken uyaran tercihi değerlendirmesi ya da pekiştireç değerlendirmesi yapmak önemlidir.

Uyaran tercihi değerlendirmesinde bireyin tercih yaptığı durumlar söz konusudur. Uyaran tercihi değerlendirmesi,

• Görüşme,
• Gözlem,
• Denemeye dayalı değerlendirme

olmak üzere üç biçimde sınıflandırılabilir.

Etkili pekiştireçlerin belirlenmesinde kullanılan yöntemlerden birisi de görüşmedir. Görüşmeler;

a) bireyin kendisiyle görüşme,

b) bireyin yaşamındaki kişilerle görüşme,

c) beceri öncesinde seçenek sunma,

biçiminde gerçekleştirilebilir.

Gözlem, bireyi ya gurup içinde ya da bireysel olarak izleyerek bireyin içinde bulunduğu ortamdaki davranışları ve özelliklileri hakkında bilgi edinmek için kullanılan bir yöntemdir. Yapılacak gözlemler, doğal ortamda gözlem ve yapılandırılmış ortamda gözlem olmak üzere iki biçimde sınıflanabilir.

Bireye uyaranlar rastgele biçimde sunulur ve birey gözlenerek bireyin uyaranlara verdiği tepkiler kaydedilir. Bireyin uyaranlara kaç defa dokunduğu ve uyaranla ne kadar meşgul olduğuna ilişkin kayıt tutulur. Denemeye dayalı değerlendirme;

• Tek uyaran sunumu,
• İki uyaran sunumu,
• Çok uyaran sunumu,

olmak üzere üç biçimde sınıflandırılır.

Tercihleri değerlendirmede birden fazla yöntem kullanılmaktadır. Bunlardan birisi de pekiştireç değerlendirmesidir. Bireye davranışın hemen ardından bir ya da daha fazla sayıda uyaran sunularak bu uyaranların bireyin davranışı üzerindeki etkilerinin incelenmesini temel alan, doğrudan bir pekiştireç belirleme yoludur. Pekiştireç değerlendirmesi,

• Eş zamanlı tarifeye göre değerlendirme,
• Çoklu tarifeye göre değerlendirme,
• Artan oranlı tarifeye göre değerlendirme

biçiminde sınıflandırılabilir.

Pekiştirme oldukça kapsamlı ve sistematik çalışmayı gerektiren bir süreçtir. Bu nedenle hem pekiştireçleri seçerken hem de kullanırken dikkat edilmesi gereken noktalar aşağıdaki biçimde sıralanabilir:

1. Seçilen pekiştireçler bireyin yaşına, ilgilerine ve isteklerine uygun olmalıdır.
2. Pekiştireç sadece istenilen davranışın gerçekleşme aşamalarında veya davranıştan hemen sonra verilmelidir. Yani birey istediği her an pekiştirece sahip olmamalıdır.
3. Birey için zararlı yiyecek ve nesneler pekiştireç olarak kullanılmamalıdır.
4. Yiyecek ve içecek gibi birincil pekiştireçler, hedef davranış öğretimi sırasında az aralıklarla ve azar azar verilmeli ki birey için doygunluk hissi oluşmasın ve pekiştireç etkililiğini kaybetmesin. Bu nedenle pekiştireçler küçük miktarlarda sunulmalıdır.
5. Öğretimi gerçekleşmiş hedef davrnışlar için pekiştireçler azaltılmalıdır. Birincil pekiştireçlerle ikincil pekiştireçler bir arada kullanılmalı ve zamanla ikinci pekiştireçler birincil pekiştirçelerin yerini almalıdır.
6. Birey sevdiği işleri yaparken pekiştirilmemelidir. Bireyin yapmaktan zevk aldığı ve alışkanlık hâline getirdiği olumlu davranışlar için pekiştireç verilmemelidir.

Pekiştirme Tarifeleri

Pekiştirme tarifeleri, olumlu davranışlardan sonra pekiştirecin hangi sıklıkla ve nasıl sunulacağını açıklamak için kullanılmaktadır. Diğer bir deyişle pekiştirme tarifesi aracılığı ile artması istenen uygun davranışı izlemesi gereken pekiştirmenin zamanına, sıklığına ve miktarına ilişkin planlama önceden yapılmaktadır. Pekiştirme tarifelerinin, davranışın; sıklığı, aralığı ve değişime direnci boyutları üzerinde etkisi gözlenmektedir. Pekiştirme tarifeleri; sürekli pekiştirme tarifesi ve aralıklı pekiştirme tarifesi biçiminde sıralanabilir.

Yapılan her doğru davranışın pekiştirilmesine sürekli pekiştirme denir. Bu pekiştirme tarifesi, yeni davranışların kazanılmasında ve doğru biçimde sergilenmesinde önemlidir. Sürekli pekiştirme tarifesi özellikle yeni bir davranışın kazandırılmasında ve seyrek olarak gerçekleştirilen davranışların sıklığının arttırılmasında kullanılmaktadır.

Öğretilmesi hedeflenen ya da istenilen davranışın kazandırılmasında, belli sayıda olumlu davranıştan veya belli bir süreden sonra pekiştireç verilmesi araklıklı pekiştirme tarifesi olarak tanımlanır. Yeni kavram ve becerilerin öğretilmesinde kullanılan sürekli pekiştirme tarifesi, aşamalı olarak yerini aralıklı pekiştirme tarifelerine bırakır. Aralıklı pekiştirme, oranlı ve zaman aralıklı pekiştirme olarak sınıflandırılır.

Oranlı pekiştirme tarifeleri, sabit oranlı pekiştirme tarifesi (SOPT) ve değişken oranlı pekiştirme tarifesi (DOPT) olarak iki biçimde sınıflandırılmaktadır.

Zaman aralıklı pekiştirme tarifeleri, sabit zaman aralıklı pekiştirme tarifesi (SAPT) ve değişken zaman aralıklı pekiştirme tarifesi (DAPT) olarak iki biçimde sınıflandırılmaktadır.

Sembol Pekiştirme

Sembol pekiştirme, tek başına sunulduğunda herhangi bir değeri olmayan, ancak başka pekiştireçlerle değiştirilerek kullanıldığında anlam kazanan bir süreçtir. Diğer pekiştireçlerin istenilen etkiyi göstermediği durumlarda sistemli ve tutarlı bir biçimde uygulanan sembol pekiştireçler bireyin motivasyonunu artırmakta, istendik davranışların sürekliliğini ve kalıcılığını sağlamaktadır. Buna göre sembol pekiştirme sürecinde öncelikle, hedef davranış belirlenerek tanımı yapılır. Bir sonraki aşama, hedef davranışın sergilenmesi elde edilecek sembole ve sembollerin ederine karar verilir. Son aşama ise, biriktirilen sembollerin dönüştürüleceği pekiştireçlerle bu pekiştireçlerin değeri belirlenir. Sembol pekiştirme kullanılırken dikkat edilmesi gereken en önemli nokta sembollerin kendi başına birey için bir anlam taşımıyor olmasıdır. Pekiştirmeye dayalı uygulamalardan bir diğeri izlerlik sözleşmesidir. İzlerlik sözleşmesi olumlu davranışın gerçekleşmesi ve gerçekleşmemesine bağlı olarak bireye pekiştireç sunulmasını ortaya koyan yazılı ya da resimli biçimde hazırlanan bir sözleşmedir.