Ünite 6: Bakıma Gereksinimi Olan Bireylerde Uygun Olmayan Davranışı Azaltma ve Ortadan Kaldırma

Giriş

Uygun olmayan ya da istenmeyen davranış, birey tarafından yapılması istenmeyen davranışları, bireyin kendisine, çevresine zarar verdiği davranışları ve yaşıtlarından farklı olan davranışları ifade etmektedir. Uygun olmayan davranışların ortaya çıkmasına yol açan belli durumlar vardır. Bunlardan birisi hazırlayıcı olaylardır. Uygun olmayan davranışların yönetilmesiyle ilgili çözüm yolları önleme ve müdahale stratejileri olmak üzere iki biçimde sınıflandırılabilir. Uygun olmayan davranışların ortaya çıkmasını önleyebilmek için fiziksel ortam ve bu ortamı yapılandırma, günlük program, öğretim yöntemi, uygun davranışları pekiştirme planı, kuralların belirlenmesi ve uygulanması önem taşımaktadır. Uygun olmayan davranışların azaltılmasında ya da ortadan kaldırılmasında kullanılabilecek en ılımlı teknikler pekiştirmeye dayalı tekniklerdir

Öncüllere Dayalı Uygulamalar

Uygun olmayan davranışların azaltılmasını sağlayan ya da ortaya çıkmasını önleyen öncüllere dayalı uygulamalar çevresel olayların, uyaranların ya da durumların değiştirilmesini içermektedir. Uygun olmayan davranışların azaltılması ya da ortadan kaldırılması amacıyla, değiştirilmek istenen davranışlardan önce meydana gelen olaylara, durumlara ya da uyaranlara ilişkin bir müdahale durumu söz konusudur. Öncüllere dayalı uygulamalarda öne çıkan teknikler şu şekildedir;

• Güvenlik Önlemleri Alma, Makas, bıçak ve yapıştırıcı gibi araçların, bireylere zarar verebilecek nesnelerin kolay ulaşılamayan yerlerde tutulması gerekir.
• Koruyucu Donanım Kullanma, Bireyin kendine zarar verme davranışlarını ortadan kaldırmak için kullanılacak bir uygulamadır.
• Uyaranlarda Düzenleme Yapma, Ortamın büyüklüğü, ısısı, ışığın olması gerektiğinden az ya da fazla olması yetersizliği olan bireyleri olumsuz yönde etkileyebilir ve uygun olmayan davranışların ortaya çıkmasına neden olabilir.
• Seçenek Sunma, uygun olmayan davranışların ortaya çıkmasını önlemek için iki ya da daha fazla yiyecek, içecek, nesne, oyuncak, etkinlik, ortam, araç-gereç, giysi arasından seçim yapmaları için bireylere fırsat verilmektedir.
• Rutinler Oluşturma, Alışılagelmiş etkinliklerin belli sıra ile yapılmasıdır. Rutinler uygun olmayan davranışların ortaya çıkmasını önleyebilmektedir.
• Sosyal Beceri Öğretimi, Yetersizliği olan bireylere; selamlaşma, etkileşim başlatma, etkileşim sürdürme, sohbet başlatma, sohbet sürdürme, yardım isteme, yardım etme, iltifat etme, iltifat kabul etme, kendini tanıtma, paylaşma, teşekkür etme ve yorum yapma gibi bireylerin sahip olmadıkları ve kazanmada yetersizlik yaşadıkları sosyal becerilerin öğretimi yapılır.

Pekiştirmeye Dayalı Uygulamalar

Pekiştirmeye dayalı teknikler, uygun davranışların pekiştirilerek arttırılması yoluyla uygun olmayan davranışların azaltılmasını amaçlayan tekniklerin kullanılmasıdır.

Ayrımlı pekiştirme süreci uygun olmayan davranışları azaltma teknikleri içinde yer almaktadır. Ayrımlı pekiştirme uygun olmayan davranışların azaltılması için uygun davranışın artması ya da sürdürülmesi biçiminde iki temel pekiştirme ilkesine dayanır. Ayrımlı pekiştirmeye dayalı teknikler, ayrımlı pekiştirme uygulanış biçimlerine göre şu şekilde sıralanmaktadır;

• Uyuşmayan Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi, (UDAP), uygun olmayan davranıştan sonra pekiştirecin geri çekilmesi ve uygun olmayan davranışla aynı anda yapılamayacak uygun davranıştan sonra pekiştirecin sunulmasıdır.
• Alternatif Davranışın Ayrımlı Pekiştirilmesi, Azaltılması istenen uygun olmayan davranışın daha uygun biçiminin pekiştirilmesidir.
• Diğer Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi, (DDAP), belirlenen bir aralıkta uygun olmayan davranışın belli bir süre hiç ortaya çıkmadığında, uygun olmayan davranışın sergilenmemesinin pekiştirilmesidir.
• Düşük Oranlı Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi, (DODAP), uygun olmayan davranış için oturum boyunca belirlenen ölçüte eşit ya da bu ölçütün altında olacak biçimde davranış sergilendiğinde pekiştireç sunulmasıdır.

Sönmeye Dayalı Uygulamalar

Sönme, daha önceden pekiştirilen bir davranışa ilişkin pekiştirmenin geri çekilmesi yoluyla uygun olmayan davranışın yoğunluğunun ve/veya sıklığının azaltılması sürecidir. Sönme uygulamasının etkililiğini sağlamak için tutarlı biçimde kullanmak önemlidir. Hedef davranışın azaltılmasında sönmenin etkili olabilmesi için davranış her yapıldığında görmezden gelinmelidir. Uygulayıcı ve bireyle ilgili diğer kişilerin de birbirleriyle tutarlı olması kesinlikle şarttır. Pekiştirme kaynağı kontrol edilemiyorsa, hedef davranışın azaltılmasında sönme etkili bir yöntem olmayabilir.

Sönme türleri;

a) Olumlu pekiştirilen davranışların sönmesi,

b) Olumsuz pekiştirilen davranışların sönmesi,

c) Otomatik pekiştirilen davranışların sönmesi

biçiminde sıralanabilir.

Uygun olmayan davranışların azaltılması ve/ veya ortadan kaldırılması sürecinde sönme uygulandığında, birey yetişkinin ya da çevresindekilerin dikkatini elde etmek için davranışının sıklığını ve yoğunluğunu arttırır. Bu sönme patlamasıdır. Sönme kullanırken bir başka dikkat edilmesi gereken nokta, pekiştirilmemesine rağmen sönme uygulaması sırasında davranışın geçici olarak kendiliğinden geri gelmesidir. Bu durumda en önemli tehlike davranışın yeniden dikkat ya da başka bir pekiştireç elde etmesidir. Sönme, bir ceza uygulaması değildir.

Cezaya Dayalı Uygulamalar

Ceza, belirli bir uygun olmayan davranışın gelecekte yeniden ortaya çıkma olasılığını azaltmak için uyaranların verilmesi ya da kaldırılması sürecidir. Ceza da pekiştirme gibi iki türlüdür. Birinci tip cezada davranışın arkasından olumsuz uyarıcı doğrudan doğruya verilir. Bireyin yaptığı bir davranış nedeniyle dövülmesi, azarlanması. İkinci tür cezada ise ortamda bulunan olumlu bir uyarıcı ortamdan çekilerek, birey için olumsuz bir durum yaratılır. Cezaya dayalı teknikler şu şekilde basamaklanmaktadır:

Tepkinin bedeli, uygun olmayan davranışı izleyen biçimde, bireyin daha önce elde ettiği belli sayıda yıldız, gülen yüz, para gibi sembollerin sistematik olarak geri alınmasıdır. Tepkinin bedeli; pekiştireçlerin geri çekildiği tepkinin bedeli ve ikramiye tepkinin bedeli olmak üzere iki biçimde sınıflandırılabilir. Pekiştireçlerin geri çekildiği tepkinin bedeli uygulamasında, bireyin uygulama sürecinde sahip olduğu pekiştireçleri vardır ve sahip olmaya da devam etmektedir. Birey uygun olmayan davranış sergilediğinde bu pekiştireçlerin bir bölümünün geri alınmasına, pekiştireçlerin geri çekildiği tepkinin bedeli uygulaması denilmektedir. İkramiye tepkinin bedeli, belli bir miktar pekiştiricinin olmaması halinde kullanılan bir tepkinin bedeli türüdür. Bu uygulamada uygulamacı bireye herhangi bir olumlu davranış sergilemesini beklemeksizin, uygulamanın başlangıcında fazla miktarda pekiştireç ikramiyesi verebilir.

Mola Bireyin uygun olmayan davranışlarının hemen ardından belirli bir zaman dilimi için pekiştirme kaynaklarından uzaklaştırılması anlamına gelir ve işlevi ilgi ya da nesne elde etme olan uygun olmayan davranışlar üzerinde oldukça etkili bir uygulamadır. Mola, uygun olmayan davranışın sergilenmesinin hemen ardından, bireyi davranışı sürdüren pekiştireçlerden uzaklaştırmak olarak da tanımlanabilir. İki şekilde uygulanabilir;

• Bireyi çevresinden ayırmayı gerektirmeyen mola,
• Bireyi çevresinden ayıran mola.

Bireyi çevresinden ayırmayı gerektirmeyen mola;

a) Belirli bir pekiştirecin geri çekilmesi,

b) Planlanmış görmezden gelme,

c) Mola sandalyesi,

d) Koşullu gözlem,

e) Mola kurdelesi,

olmak üzere beş biçimde sınıflandırılabilir.

Uygun olmayan davranışın engellenerek yarıda kesilmesi ve bireyin daha uygun bir davranışa yönlendirilerek bu davranışın pekiştirilmesi şeklinde uygulanır. Uygulamada bireyin uygunsuz davranışına engel olmakla birlikte uygun bir davranışı gerçekleştirmesi için de teşvik edilmesi söz konusudur. Bu uygulama uygun olmayan davranışın engellenerek yarıda kesilmesi ve bireyin daha uygun bir davranışa yönlendirilerek bu davranışın pekiştirilmesi şeklinde uygulanır.

Azarlama uygun olmayan davranışın ardından bireye sözel ya da sözel olmayan bir şekilde uyarıda bulunmak biçiminde gerçekleşir. Azarlanan birey için bu istenmeyen bir durumdur ve bireyin hoşuna gitmeyecektir. İstenmeyen ve hoş bir durum olmaması nedeni ile azarlama, birey için itici uyaran olur.

Koşullu egzersiz hoşa gitmeyen uyaran sunmayı gerektiren cezaya dayalı uygulamalardandır. Koşullu egzersiz, uygun olmayan davranışın ortaya çıkmasının ardından bireye davranış ile ilgili olmayan koşma, oturup kalkma, ya da kol egzersizi yapma gibi hareketler yaptırılmasıdır. Bireylerin özellikle kendine zarar verici davranışları ve saldırgan davranışları ile başa çıkmada etkili biçimde kullanılmaktadır Koşullu egzersiz cezaya dayalı uygulamalardan birisi olması nedeni ile aşırı kullanımdan kaçınılmalıdır.

Düzeltme (onarma), bireyin çevreyi uygun olmayan bir davranışı yapmadan önceki hâline getirmesi olarak tanımlanabilir. En bilinen örneği çocuğun sütü yere dökme davranışından sonra yerde ki süt bulaşıklarını temizlemesidir. Bireyin uygun olmayan davranışı sergilemesinin ardından davranışın çevresel etkilerinin aşırı düzeltilmesi ya da davranışın görüldüğü ortamda doğru şeklinin aşırı sergiletilmesi aşırı düzeltme olarak adlandırılır. Aşırı düzelme tekniği onarıcı aşırı düzeltme ve olumlu aşırı düzeltme olmak üzere iki biçimde sınıflandırılabilir.

Bireyin uygun olmayan davranışı ile ilişkili olarak çevrenin yalnızca eski hâline getirilmesi onarıcı aşırı düzeltmede ilk adımdır. Ancak buna çevredeki başka şeylerin de düzeltilmesi eklenerek bir tür ceza verilir.

Uygun olmayan davranıştan sonra, bu davranışın sonucunu düzelten bir uygun davranışın tekrarlanmasına olumlu alıştırma denir. Olumlu alıştırmada birey, uygun olmayan davranışı gösterdiği anda yapılan etkinlik durdurulur ve uygun davranış sözel olarak tanımlanır. Daha sonra, uygun davranışın tekrar edilmesi sağlanır. Olumlu aşırı düzeltme ise uygun olmayan davranıştan sonra davranışın uygun biçiminin birden fazla sayıda tekrarlatılması biçiminde uygulanır.

İtici uyaran sunma tekniği, uygun olmayan davranışların azaltılmasında ve ortadan kaldırılmasında en az ılımlı olan teknikler arasında yer alması nedeni ile kullanılmaması önerilen bir uygulamadır. Bireyin istenmeyen davranış sergilemesinin hemen ardından uygun olmayan davranışın azaltılması ya da ortadan kaldırılması amacı ile itici uyaran sunulması yolu ile yöntemin uygulanması gerçekleşir. İtici uyaran sunma uygulaması birey üzerinde sınırlamaya yol açan uygulamalardandır ve saldırganlığının artmasına, bir görevden kaçma ve kaçınma davranışının artmasına, bireyin istenmeyen davranışı model almasına yol açabilir. Bununla birlikte itici uyaran sunma, anlık etkili gibi görünebilir ancak uygun olmayan davranış ileride daha şiddetli ve çeşitli olarak sergilenebilir.