Ünite 8: Bakıma Gereksinimi Olan Bireylerde Kalıcılık ve Genellemeyi Sağlama

Giriş

Öğrenme; edinim, akıcılık, kalıcılık ve genelleme olmak üzere dört temel aşamadan oluşur. Temel/ ilk öğrenme olarak da adlandırılan edinim, bireyin daha önce sergileyemediği bir beceri ya da davranışı belirli bir düzeyde yapabilir duruma gelmesi olarak adlandırılır. Diğer öğrenme aşamalarının ön koşulu kabul edilen edinim gerçekleştirildikten sonra becerinin daha hızlı ve kolay yapılmasını sağlayan akıcılık, öğretim sonrasında da sürdürülebilmesini sağlayan kalıcılık ve farklı ortam, zaman, araç gereçlerin varlığında da gerçekleştirilmesini sağlayan genelleme aşamalarına geçilir. Böylece öğrenilen beceri ya da davranışın bağımsız olarak sergilenmesi, uygun yer ve zamanda kullanılması sağlanmış olur.

Kalıcılık

Kalıcılık, en genel tanımıyla öğretim gerçekleştikten sonra da bireyin performansını devam ettirebilmesidir. Başka bir deyişle bireyin öğretim koşulları (ipucu, pekiştirme vb.) olmadan da öğrendiklerini sergileyebilmesidir. Öğretimde kalıcılığı sağlamak oldukça önemlidir.

Karmaşık bir becerinin öğrenilmesi için öncelikle temel düzeydeki basit becerilerin öğrenilmesi ve kalıcılığının sağlanması gerekir. Ayrıca öğrenilen beceri ve davranışların öğretim koşulları olmadan farklı yerlerde, farklı kişilerle ve farklı araç gereçlerle sergilenmesi için herhangi bir ipucu/yardım ve öğretim desteği olmadan gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Kalıcılığı önemli yapan bir diğer etmen de öğretimin verimliliğini artırmasıdır. Son olarak öğrenilen becerilerin kalıcılığı sağlandığında doğal ortamlarda (becerinin gerçekten sergilenmesi gereken yer ve zamanlarda) sergilenme ve başkalarından olumlu tepkiler alma olasılığı artar.

Öğrenilen bir beceri ve davranışın kalıcılığının sağlanmasını yani sürdürülmesini kolaylaştıran belli başlı yöntemler bulunmaktadır. Bunlar;

• Yetersizliği olan bireye işlevsel beceriler öğretmek. İşlevsel beceriler bir bireyin günlük yaşamında sıklıkla kullandığı, başka insanların yardım ve desteğine daha az gereksinim duyarak yaşamasına ve daha bağımsız olmasına hizmet eden ve bu beceriler sergilendikçe gündelik yaşam içerisinde ortaya çıkan olumlu sonuçları bireyin hayatını kolaylaştırdığı için (doğal yollardan pekiştireç almasına olanak tanıyan) bireyler tarafından doğal ortamlarda daha sık tekrar edilme olasılığı yüksek olan becerilerdir
• Pekiştireç tarifelerinden yararlanmak kullanılacak pekiştirmenin hangi sıklıkla olacağını belirlemek olarak açıklanabilir. Birey beceriyi yeni öğrenmeye başladığında sürekli pekiştirme tarifesi uygulamak uygun olan yaklaşımdır.
• Aşırı öğrenme oturumları düzenlemek, birey beceri ya da davranışı öğrendikten sonra (beceri ya da davranış için belirlenen ölçüt karşılandıktan sonra) öğretim oturumlarının yarısı kadar miktarda ve öğretime göre daha seyrek aralıklarla gerçekleştirilebilir.
• Doğal öncüller kullanmak, Öncül, davranış öncesinde davranışın gerçekleştirilmesini kolaylaştıran (ipucu, yönerge gibi) uyaranlardır. Başka bir deyişle bir şey gördüğümüzde, bir durum ya da ihtiyaç ortaya çıktığında buna yönelik olarak harekete geçip davranışı sergilememiz gerekir. Bu davranışın doğal ortamda yani olması gereken zamanda ve yerde sergilenmesi demektir.
• Doğal pekiştireçler kullanmak, Doğal pekiştireç, beceri ya da davranışın sergilenmesinin hemen ardından ortaya çıkan sonucun pekiştireç görevi görmesidir.
• Dağınık denemelerle öğretim sunmak, iki öğretim denemesi arasına farklı bir beceri ya da davranışın öğretim denemesinin yerleştirilmesidir.
• Sonuçları geciktirmektir. Önceleri davranışın hemen ardından verilen pekiştireç zamanla daha geç sunulursa kalıcılığın sağlanması kolaylaşır. Bu sayede öğrenen kişinin davranışı gerçekleştirmek için davranış sonrasında kendisine sunulan pekiştireçlere olan bağımlılığı da giderek azalacaktır

Kalıcılık Aşamasında Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri

Bir beceri ya da davranışın kalıcılığını sağlarken bazı sorunlarla da karşılaşabiliriz. Bu sorunlar uygulamacı/bakım personeli ya da yetersizliği olan bireyden kaynaklanabilir.

Pekiştireçleri silikleştirme: beceri ya da davranışın edinimi sırasında kullanılan pekiştireçlerin süre, sıklık ya da yoğunluğunun zamanla ve sistematik bir şekilde azaltılması olarak tanımlanabilir.

Kalıcılıkta karşılaşılabilecek sorunlardan biri de aşırı öğrenme/tekrar oturumları nedeniyle bireyin beceri ya da davranışa ilişkin bıkkınlık yaşamasıdır. Buna çözüm olarak öğretilmesi hedeflenen beceri ya da davranışın yaşamın doğal akışı içinde gerçekleşmesi uygun olan zamanlarda çalışılması önerilebilir.

Kalıcılık İçin Planlama Yapma

Edinim aşaması tamamlandıktan sonra davranışın öğretim koşulları dışında gündelik hayatın içerisinde ihtiyaç duyulan zamanlarda ve yerlerde de sürdürülmesi için mutlaka kalıcılık planlanması yapılmalıdır.

Edinim bireyin daha önce sergileyemediği bir beceri ya da davranışı belirli bir düzeyde yapabilir duruma gelmesidir. Birey hiç yapamadığı bir davranışı yapabilir duruma gelmişse davranışı edinmiş demektir.

Kalıcılığı planlamadan önce dikkat edilecek noktalardan biri de davranış öncesi (ipuçları) ve davranış sonrası (dönüt) uyaranların kalıcılık aşamasına geçmeden önce geri çekilmiş ya da silikleştirilmiş olması gerekmektedir. Davranış öncesi uyaranlar denildiğinde bireyin davranışı sergilemeye başlaması için kendisine sunulan ipuçları kastedilmektedir.

Genelleme

Genelleme yeni kazanılmış olan bir beceri ya da davranışın daha önce öğrenilmemiş bir uyaranın varlığında da gerçekleştirilmesidir. Genelleme iki şekilde sağlanmaktadır. Bunlar uyaran genellemesi ve tepki genellemesidir.

Uyaran genellemesi, öğretilmesi hedeflenen beceri ya da davranışın öğretimin gerçekleştiği ortam ya da kullanılan uyaranların dışındaki ortamlarda da ortaya çıkmasıdır.

Tepki Genellemesi, değiştirilmek istenen hedef davranışla ilişkili olan ve henüz öğretilmemiş olan davranışların sergilenmesi olarak tanımlanmaktadır.

Yetersizliği olan bireylere verilen eğitimin en temel amacı, bireyin bağımsız olarak işlevde bulunmasını sağlamaktır. Bu açıdan bakıldığında genelleme hedef bireyin öğretim koşulları dışında da öğrendiği beceri ya da davranışı bağımsız olarak gerçekleştirmesidir.

Genellemeyi kolaylaştırmak için beceri ya da davranışın gerçekleştirildiği öğretim ortamlarında düzenleme ve uyarlamalar yapmamız gerekir. Bunlar aşağıda sıralanmıştır:

a) Beceri ya da davranışı doğal ortamında gerçekleştirmek,

b) Öğretim ortamını mümkün olduğunca doğal ortama benzetmek,

c) Farklı ortamlarda öğretim yapmak,

d) Farklı uygulamacılarla çok sayıda öğretim yapmaktır.

Davranış öncesi uyaranlar beceri ya da davranışın gerçekleşmesi için kullanılan ipucu, yönerge ve araç gereçler olarak sıralanabilir. Bireye kazandırılmak istenen beceri ya da davranışın özellikleri de bazen genellemeyi kolaylaştırmaya hizmet eder.

Davranış sonrası uyaranlarda yapılacak uyarlamalar arasında beceri ve davranışın sonunda doğal pekiştireçler sunma, pekiştireçleri beceri ve davranışın edinimi sağlandıktan kısa süre sonra silikleştirme ve öğretim sırasında genellemeye hizmet eden durumları pekiştirme yer alır.

Yetersizliği olan bireylerin en çok zorlandıkları alanlardan biri de öğrendikleri becerileri genellemektir. Bu nedenle edinim, akıcılık ve kalıcılık aşamalarında olduğu gibi kazandırılacak bir beceri ya da davranışın genelleme aşaması için de mutlaka bir planlama yapılmalıdır. Geneleme için planlama;

• Ortamın analiz edilmesi,
• Uygulamacıların seçilmesi,
• Ölçme sisteminin planlanması olmak üzere üç aşamadan oluşmaktadır.

Daha önce de belirttiğimiz gibi yetersizliği olan bireylerin en çok zorlandıkları alanlardan birisi de öğrendiklerini genelleyebilmeleridir. Genelleme için planlama yapmanın yanı sıra destekleyici stratejiler kullanmak da genellemenin sağlanmasını kolaylaştıracaktır.

Genellemeyi destekleyici stratejiler,

• Öğret ve umut et,
• Yeterli sayıda ve farklı örnekle öğretim yapma,
• Çoklu örnekler kullanma,
• Serbest/esnek öğretim,
• Akran aracılı öğretim,
• Doğal ortamlarda öğretim,
• Benzetim ortamı yaratma,
• Doğal pekiştireçler kullanma,
• Tahmin edilemez pekiştirme sunma,
• Genellemeyi öğretme şeklinde sıralanabilir.

Bakıma Gereksinimi Olan Bireylerde Kalıcılık ve Genellemeyi Sağlama İçin Bakım Personeline Öneriler

Bakım personeli olarak sizler de bakımını üstleneceğiniz bireylere hem kendi bakım yükünüzü azaltmak hem de bireyi bağımsızlaştırmak amacıyla bazı beceri ve davranışları kazandırmak durumunda kalabilirsiniz. Bu beceri ya da davranışlar bireyin bazen fiziksel, bazen sosyal, bazen de ruhsal açıdan iyi hissetmesi için önemli ve gerekli olabilir. Her ne sebeple olursa olsun bir beceri ve davranış öğretmeyi planladıysanız öğrenmenin bütün aşamalarını (edinim, akıcılık, kalıcılık ve genelleme) içerecek şekilde planlama yapmanız beceri ya da davranışın sürekliliği ve bireyin bağımsızlığı açısından önemli olacaktır. Aşağıda bakıma gereksinimi olan bireylerle çalışırken kalıcılık ve genellemeyi sağlarken işinizi kolaylaştırabilecek önerilere yer verilmiştir.

• Bireye kazandırmayı hedeflediğiniz beceri ya da davranışların kalıcılığının ve genellemesinin sağlanmasının en kolay yolu hedeflenen beceri ve davranışların günlük yaşamda sıklıkla kullanılan ve bireyi bağımsızlaştıracak beceri ve davranışlar olmasıdır. Bu açıdan bakıldığında çalışmak için işlevsel beceri ve davranışlar belirlemeniz akıllıca olacaktır.
• Öğretmeyi hedeflediğiniz beceri ya da davranışları belirlerken bireyin fiziksel, sosyal ve ruhsal durumunu göz önünde bulundurunuz.
• Öğretmeyi hedeflediğiniz beceri ya da davranış için kalıcılık ve genelleme oturumlarına geçmeden önce mutlaka beceri ya da davranışın ediniminin sağlanmış olmasına özen gösteriniz.
• Beceri ya da davranışı doğal ortamında öğretmek, öğretim sırasında hem davranış öncesi hem de davranış sonrası uyaranların kendiliğinden ortaya çıkmasına olanak tanır. Bu durumda hem kalıcılık hem de genelleme kolaylaşacaktır.
• Günlük yaşamda birçok davranışın her zaman pekiştirilmediğini göz önünde bulundurarak kalıcılık ve genelleme sırasında pekiştireçlerin silikleştirilmesine özen gösteriniz.