Ünite 3: Bakıma Gereksinimi Olan Bireylerde Davranışa İlişkin Veri Toplama Süreçleri

Giriş

İnsan davranışlarıyla ilgili yapılan çalışmalar; insanların belirli durumlarda nasıl davranacağını işlevsel olarak belirlemenin ve davranışı, sergilendiği durumlarda gözlemleyerek o davranışa ilişkin verileri kayıt edebilmenin, davranışları istenilen yönde değiştirdiğini göstermektedir. Davranışçı yaklaşıma dayanan etkili davranış yönetimi süreçleri, davranışı inceleyerek veriler toplamayı ve bu verilerden yola çıkarak bir davranış değiştirme sistemi geliştirmeyi hedeflemektedir. Etkili davranış yönetimi sürecinde davranışı yönetebilmek için de öncelikli olarak hangi davranış üzerinde çalışılacağının belirlenmesi gerekmektedir.

Hedef Davranışa İlişkin Veri Toplama Süreci ve Önemi

Davranış; bir bireyin doğumuyla birlikte sergilemeye başladığı, belirli bir amaç doğrultusunda gerçekleşen, başlangıcı ve bitişi belirli olan ve diğer bireyler tarafından gözlemlenerek ölçülebilen bireye özgü motor hareketlerin tümü olarak tanımlanmaktadır. İstendik yönde olsun veya olmasın bireydeki tüm motor hareketler davranış olarak tanımlanmasına rağmen bireyde görmek istediğimiz davranış olan hedef davranış, etkili davranış yönetimi süreci sonunda bireylerin sergilemesini beklediğimiz sosyal açıdan önemli olan davranışlardır. Etkili davranış yöntemi süreçleri içinde hedef davranışın belirlenmesi ve tanımlanmasından sonra hedef davranışa ilişkin veri toplama sürecine geçilmektedir. Veri toplama, sistematik bir şekilde planlanan davranış yönetimi sistemlerinin etkili olabilmesi için davranışa ilişkin sürekli bilgi toplama ve toplanan bilgileri analiz etme süreci olarak tanımlanabilir. Etkili davranış yönetimi sürecinde; bireyin hangi davranışlara gereksinimi olup olmadığını doğru bir şekilde belirlemek, hedef davranışı işlevsel olarak tanımlamak, hedef davranışa ilişkin uygun ölçütü belirlemek ve ölçütün uygun olup olmadığını değerlendirmek, müdahale öncesinde, sırasında ve sonrasında hedef davranışı kayıt etmek ve aynı zamanda toplanan verileri analiz edip yorumladıktan sonra verilere dayalı olarak müdahalede bir uyarlama yapılıp yapılmayacağına karar vermek için doğrudan gözlemlere dayalı olarak ve düzenli bir şekilde veri toplanmaktadır.

Davranış değişikliği için müdahalelerin etkili olduğunu belirlemenin en iyi yolu davranışa ilişkin tarafsız gözlemlerle sistematik veri toplamak ve toplanan verileri değerlendirmektir. Veri toplamanın en önemli nedenlerinden biri, etkisiz olan uygulamalarla zaman harcamaktan ve davranışı üzerinde çalışılan bireye başarısız yaşantılar sunmaktan kaçınmaktır. İlk olarak, özellikle uygulamacılar açısından veri toplamaya geçmeden önce belirlenen hedef davranışın birey için doğru bir hedef davranış olup olmadığına karar vermek için veri toplanmalıdır. Bu aynı zamanda ortamda gerçekten müdahale edilmesi gereken bir durum olup olmadığını belirlemeyi de sağlar. İkinci olarak, uygulamacının hedef davranışa yönelik gerçekleştirdiği uygulamanın etkili olup olmadığını doğru ve tarafsız bir biçimde değerlendirebilmesi için uygulama öncesinde, uygulama sırasında ve uygulama sonrasında veri toplanmalıdır. Bu veri toplama süreci, uygulamacının uygulama öncesinde ve sonrasında bireyin performansını veriye dayalı olarak değerlendirmesine imkân verir. Üçüncü olarak, uygulamacı yalnızca bir bireyin davranışlarına ilişkin değil aynı zamanda kendi mesleki performansına ilişkin de veri toplamalıdır. Veri toplama sürecinde uygulamacı kendi başarı ya da başarısızlıklarını tarafsız bir şekilde değerlendirebilmekte ve yetersiz olduğu yönlerini görebilmektedir. Dördüncü olarak, veri toplama süreci uygulamacının yaptığı uygulamaya ilişkin tarafsız bilgileri bireyle bağlantılı diğer kişilerle veya kurumlarla da paylaşmasına imkân verir. Beşinci olarak, veriler özellikle bireylerin davranış değişikliği için yapılan müdahaleden daha fazla yarar görmesi açısından toplanmalıdır. Çünkü etkili uygulamalar bireylere daha fazla olumlu yaşantıların sunulmasına fırsat verir. Son olarak davranışlara müdahalede, bilimsel dayaklı uygulamalar olarak tanımlanan uygulamaların gerçekte etkili olup olmadıklarını değerlendirebilmek veya umut vadeden uygulamalar açısından daha fazla bilimsel dayanak sağlayabilmek için veri toplanmalıdır.

Hedef davranışa ilişkin doğru veri toplamak için sürece başlamadan önce uygulamacıların yerine getirmesi gereken basamaklar bulunmaktadır. Bu basamaklar izleyen biçimde sıralanmaktadır:

• Uygulamacı davranışını gözlemek istediği bireyi belirlemeli ve bireyin kendisinden ve yakın çevresinden bilgi toplamalıdır.
• Uygulamacı davranışını gözleyeceği bireye ilişkin hedef davranışı belirlemeli ve davranışı işlevsel olarak tanımlamalıdır.
• Uygulamacı veri toplanacak olan hedef davranışa uygun veri kayıt sistemini seçmelidir.
• Uygulamacı gözlem yapacağı ortamı, hedef davranışı dikkate alarak veri toplamaya başlamadan önce belirlemelidir.
• Uygulamacı hedef davranışa ilişkin ne zaman veri toplayacağını ve ne kadar süre ile veri toplayacağını belirlemelidir.
• Uygulamacı veri toplama sürecinde kullanacağı veri toplama formlarını ve araç gereçleri önceden hazırlamalıdır.
• Uygulamacı yukarıdaki basamakları sırasıyla yerine getirip bireyin hedef davranışına ilişkin performans düzeyini belirlemek için gözlemlere dayalı olarak veri toplamalıdır.

Hedef davranışa ilişkin doğru veri toplanabilmesi için veri toplama süreci içerisinde de uygulamacıların yerine getirmesi gereken basamaklar bulunmaktadır. Bu basamaklar izleyen biçimde sıralanmaktadır:

• Hedef davranışa yönelik ölçme ve izleme süreci, müdahale öncesinde hedef başlama düzeyi verilerini toplamakla başlar. Başlama düzeyi verileri, müdahale öncesi üst üste gözleme dayalı veri toplamayı gerektirir.
• Hedef davranışa ilişkin başlama düzeyi verisi toplandıktan sonra müdahale planı uygulanmaya başlar ve müdahale sürecinde de veri toplamaya devam edilir.
• Müdahale süreci tamamlandıktan belirli bir zaman sonra da bireyin edindiği hedef davranışı sergileyip sergilemediğini değerlendirmek için veri toplanması gerekir.
• Müdahale süreci tamamlandıktan sonra da bireyin edindiği hedef davranışı farklı ortam, kişi ve bağlamlarda da sergileyip sergilemediğini değerlendirmek için genelleme verisi toplanması gerekir.
• Hedef davranışa ilişkin veri toplama sürecinde elde edilen ham veriler her zaman karar alma süreci için anlamlı olmayabilir.
• Hedef davranışa ilişkin veri toplama sürecinde elde edilen verilerin görsel olarak daha kolay analiz edilebilmesi için yüzde veya orana dönüştürülmesi gerekmektedir.

Uygulamacılar veri toplama sürecinde yalnızca gözlemlerine dayalı olarak veri toplamalı, kendi duygu ve düşüncelerinin verilere yansımasını engellemelidir.

Hedef Davranışa İlişkin Veri Toplama Sürecinde Kullanılacak Teknikler

Hedef davranışa ilişkin veri toplama sistemleri; belirlenen gözlem süresi içerisinde görülen davranışın yazılı kaydının tutulduğu ve analiz edildiği anekdot kaydı raporları, davranışın sonuçlarının somut olarak gözlendiği ve kaydedildiği kalıcı ürün kayıtları ve davranışa örnek oluşturabilecek bir durumun meydana geldiği ve davranışın farklı boyutlarının kaydedildiği kayıt teknikleri olmak üzere üç farklı şekilde ele alınmaktadır. Etkili davranış yönetimi sürecinde çalışmak istediğimiz hedef davranışın kaydedilmesinin ilk basamağı hedef davranışın boyutlarına uygun bir veri kayıt sisteminin seçilmesi ve kayıt tutulmaya başlanmasıdır. Ancak etkili davranış yönetimi sürecinde üzerinde çalıştığımız her davranışı aynı kayıt sistemlerini kullanarak kaydedemeyebiliriz. Her davranış farklı boyutlarda gerçekleşebilir. Bu nedenle davranışın yapısına uygun kayıt tekniklerini kullanarak davranışları kaydedebiliriz. Davranış sıklık, oran, süre, bekleme süresi, hız, şiddet ve biçim olmak üzere yapısına göre farklı şekilde gözlemlenebilir ve kaydedilebilir. Belirlenen davranışa uygun kayıt sistemini seçerken yukarıda açıklanan davranışın boyutlarının dikkate alınması doğru verinin toplanabilmesi açısından oldukça önemlidir. Hedef davranışa yönelik veri toplamak için kullanabilecek farklı kayıt teknikleri bulunmaktadır. Alan yazın incelendiğinde kayıt tekniklerinin farklı kaynaklarda farklı şekillerde sınıflandığı görülmektedir. Kayıt Teknikleri şu şekilde sınıflanmaktadır;

• Gözlemsel Kayıt Teknikleri,
• Kalıcı Ürün Kaydı,
• Öğretimsel Kayıt Teknikleri.

Gözlemsel kayıt teknikleri,

• Olay kaydı (serbest olay kaydı ve kontrollü olay kaydı),
• Süre kaydı (bekleme süresi kaydı),
• Zaman aralığı kaydı (bütüncül ve parçalı),
• Zaman örneklemi kaydı (anlık zaman örneklemi kaydı ve planlanmış etkinlik kontrolü) kayıt tekniklerinden oluşmaktadır.

Kalıcı ürün kaydı, hedef davranışa ilişkin veri toplamak için davranışın kendisinin gözlenmesinin gerekli olmadığı yalnızca davranışın sonucunda ortaya çıkan somut, gözlenebilir sonuçlarının veya ürünlerinin ölçülmesiyle davranışa ilişkin veri toplamak için kullanılan kayıt tekniğidir.

Öğretimsel kayıt teknikleri uygulamacı tarafından yapılan öğretimler sırasında veri toplamak için kullanılmaktadır.

• Ayrık deneme kaydı,
• Beceri analizi kaydı öğretimsel kayıt teknikleri içerisinde yer almaktadır.

Verilerin Grafiğe Dönüştürülmesi

Davranışa ilişkin veri toplama sürecinde elde edilen nicel veriler bize davranıştaki değişmeye ilişkin çok net bir bilgi vermediği gibi nicel verilerin tek başına organize edilmesi de zor olabilir. Verilerin grafiğe dönüştürülmesi, uygulamacıların davranışa ilişkin toplanan verileri daha kolay yorumlamalarına, yapılan uygulamanın etkili olup olmadığına daha kolay karar vermelerine ve son olarak yapılan uygulamanın davranış üzerinde nasıl bir değişime neden olduğunu daha kolay görmelerine yardımcı olur.

Hedef davranışa ilişkin veriler toplandıktan sonra bu veriler kullanılarak grafik çizimi yapılır. Grafiğin x ve y ekseni üzerinde veri kayıt tekniklerinin özelliklerine uygun olarak bilgiler işlenir. Olay kaydı kullanılarak gerçekleştirilen veri toplama sürecinde, gözlem süreleri eşitse, davranışın ne kadar sıklıkla ortaya çıktığı sayılarak, her bir oturuma ilişkin davranışın sayısı doğrudan grafikteki y ekseni üzerinde gösterilir. Ancak gözlem süreleri eşit değilse, daha öncede açıklandığı gibi davranışın yüzdesi hesaplanarak her bir oturuma ilişkin davranışın yüzdesi y ekseni üzerinde gösterilir.

Veri Toplama Sürecinde Güvenirlik

Etkili davranış yönetimi sürecinde çok sistematik bir şekilde verilerin toplandığı davranış izleme veya ölçme sürecinde dahi uygulamacının hata yapma olasılığı vardır. Uygulamacı davranış değiştirme süreci içinde kendinden kaynaklanan hataları göremeyebilir. Ancak sürece yabancı bir gözlemcinin dâhil olması uygulamacıdan kaynaklanan hataların tarafsız bir şekilde gözlenmesine ve sürece zamanında müdahale edilmesine yardımcı olur. Davranış değiştirme sürecine katılan gözlemcinin uygulamacı ile aynı zamanda ama uygulamacıdan bağımsız bir şekilde davranışa ilişkin tarafsız veri toplaması gerekmektedir.

Gözlemciler arası güvenirlik, davranış değiştirme sürecinde iki farklı gözlemci tarafından birbirlerinden bağımsız olarak gözlenen ve kaydedilen hedef davranışın aldığı değerin, iki gözlemci arasında kararlılık göstermesi olarak tanımlanabilir. İki gözlemcinin de aynı işaretledikleri veriler görüş birliği; farklı işaretledikleri veriler ise görüş ayrılığı olarak sayılır. Davranışa ilişkin toplanan veriler görüş birliği ve görüş ayrılığı olarak sınıflandıktan sonra “(Görüş Birliği/Görüş Birliği + Görüş Ayrılığı) x 100” formülü kullanılarak gözlemciler arası güvenirlik katsayısı hesaplanabilir.

Gözlemci yaptığı gözlem sırasında uygulamacının gerçekleştirdiği basamakları “gözlendi” (+); gerçekleştirmediği basamakları ise “gözlenmedi (-) olarak kaydeder. Daha sonra veri toplama formundaki gözlenen uygulamacı davranışı sayılarak elde edilen veriler “Gözlenen Uygulamacı Davranışı Sayısı/Planlanan Uygulamacı Davranışı Sayısı × 100” formülü ile hesaplanarak uygulama güvenirliği katsayısı elde edilir. Uygulama güvenirliği katsayısının %80 ve üzerinde olması günümüzde kabul edilebilir bir orandır.

Sonuç olarak, davranış yönetimi sistemlerinin etkili olduğunu belirlemenin en iyi yolu davranışa ilişkin tarafsız gözlemlerle sistematik veri toplamak ve toplanan verileri değerlendirmektir. Davranışı ölçme ve değerlendirme uygulamacının hedef davranışın birey için doğru bir hedef davranış olup olmadığını değerlendirebilmesi, hedef davranışa yönelik gerçekleştirdiği uygulamanın etkili olup olmadığını ve kendi performansını tarafsız bir biçimde değerlendirebilmesi, uygulamaya ilişkin tarafsız bilgileri bireyle bağlantılı diğer kişilerle veya kurumlarla paylaşabilmesi ve bireylerin yapılan müdahaleden daha fazla yarar görebilmesi için oldukça önemlidir.