Ünite 3: Işık Ölçümü ve Pozlama

Işık Ölçümü ve Pozlama Faktörleri

Işıklandırma ve pozlama birbirinden ayrılmaz tekniklerdir. Işıklandırma nesneleri görünür kılmak ve görüntünün aydınlık seviyesini kontrol etmektir. Pozlama ise aydınlık seviyesinin belirlenmesidir. Görüntü yönetmeni veya kameraman görüntü parlaklığını değiştirerek:

• Görüntünün aydınlatma tonlarının film malzemesi veya CCD alıcısının sahip oldukları tonsal çeşitliliğin içinde kalmasını
• Tonsal aralığın inandırıcı bir biçimde aktarılmasını
• Genel bir tonsal etki elde etmeyi sağlar.

“Doğru pozlama” yaratıcı bir hareketle görüntü yönetmeninin istediği pozlamadır. Bir sahne için uygun olan pozlama değeri başka bir sahne için doğru olmayabilir. Pozlama, ışıklandırma sanatı için önemli bir teknik temel oluşturur.

Pozlamayı etkileyen faktörler ise şunlardır:

1. Işık kaynağı: Doğal ya da yapay ışık kaynağının teknik ve estetik özelliklerinin görüntüde büyük etkisi vardır. Işık kaynağının oluşturduğu “ışık yoğunluğu” doğrudan pozlamayı etkiler.
2. Sahnenin özellikleri: Sahnenin fiziksel özellikleri, nesnelerin ışığı yansıtma özellikleri, gölgeli ve aydınlık alanların oranları, kullanılan renkler ve tüm hareketler ışıklandırma ve pozlama ile ilgilidir.
3. Filtre kullanımı: Objektif filtreleri, kameraya giren ışığın kalitesini, rengini ve yoğunluğunu değiştirir. Işık geçirgenliği filtre faktörü sayesinde hesaplanır. Filtre kullanımında pozlama değişkenleri etkilenmektedir.
4. Objektif ve diyafram: Objektif teki lens kalitesi ışık geçirgenlikleriyle belirlenir. Objektifin maksimum ne kadar ışık geçirebildiği diyafram açıklığının genişliği ile ölçülür. Çok ışık geçirebilen objektifler “hızlı objektif” olarak tanımlanır.
5. Saniyede pozlanan kare sayısı ve örtücü açısı: Saniyede pozlanan kare sayısı ve örtücü açısı “örtücü hızı”nı oluşturmaktadır. Bu da pozlama süresini belirler.
6. Görüntü malzemesinin duyarlılığı: Film emülsiyonunun ve CCD alıcısının ışığa karşı duyarlılığı pozlamayı doğrudan etkiler. Malzemenin ışığa karşı duyarlılığı “film hızı” olarak adlandırılır ve çekim sırasında sabittir. Videoda ise duyarlılık elektronik olduğundan “kazanç (gain)” olarak adlandırılır ve anında müdahale edilebilir.

Filmde Işık Ölçümü

Film malzemesi üzerindeki ışığa karşı duyarlı gümüş parçacıkları üzerine düşen ışığın miktarıyla bir form oluşturulur. Işığın miktarı yaratıcı amaçlar için önemlidir. Doğru pozlama, filmi etkileyen ışık yoğunluğu ile örtücünün açık kaldığı süre arasındaki değişken oranlamadır. Pozlama, ışık yoğunluğu, diyafram açıklığı, sahneye düşen ışık miktarı ve sahnedeki nesnelerin ışığı yansıtma güçleri tarafından etkilenir. Işık ölçümünde düşen ve yansıyan olmak üzere iki ışık vardır. Düşen ışık, ışık kaynağından nesnenin üzerine doğrudan gelen ışık, yansıyan ışık ise nesnenin üzerinden kameraya yansıyan ışıktır.

Işıkölçer ya da pozmetre, sahnedeki ışık yoğunluğu değerlerini ölçen bir alettir. Işıkölçer, pozlama için kullanılması gereken diyafram değerini verir. Işık ölçerler fotometrik sensör ve basit bir hesaplayıcıdan oluşmaktadır. Fotometrik sensör, ışık kaynağı ya da yansıyan ışığa tutularak diyafram için f/ değeri ölçümünü yapar. Pozlama değişikliğinde, cihaz da f/ değeri değişikliği önerir. Küre ve düz sensörler olmak üzere iki çeşit sensör vardır. Küre olanlar daha geniş, düz olanlar ise daha sınırlı ve dar alan üzerinde ölçüm yapar.

Düşen Işık Ölçer: Daha çok film yapımında kullanılan bu ölçer, sahnedeki nesnelerin üzerine düşen ışığı ölçmektedir. Kullanımı basit ve her kullanımda uygun ve doğru değerleri gösterir. Genellikle ışık ölçerin sensörü nesnenin yanına ya da ölçümü yapılacak alana konumlandırılır. Işık ölçerin verdiği f/ değeri, %18 (orta gri) parlaklık değerli nesnelerin doğru pozlanacağı düşünülerek kesinlik kazanır. Bu sayede tonsal farklılıklar doğru bir biçimde oluşturulur.

Yansıyan Işık Ölçer ve Spotmetre: Bu ışık ölçer sahneden yansıyan ışığın yoğunluğunu ölçmekte kullanılır. Geniş açılı genel bir ölçüm için kullanılırlar. Yaklaşık 45 derecelik açıyla sahnedeki tüm alandan yanşayan ışık ortalama olarak ölçülür. Kamera yanından sahneye doğru ışığa duyarlı hücreleri yönlendirilerek kullanılır. Sahnenin %18 orta gri yansıtma yaptığı kabul edilerek hesaplandığından istenmeyen sonuçlar doğurabilir. Çok beyaz ve çok siyah ağırlıklı çekimlerde ciddi problemler doğurabilirler. Film setlerine bu ölçer spotmetre olarak kullanılır. Spotmetre, kameranın yanından ölçülmek istenen alana yönlendirilir ve görüntü yönetmeni gözü ile spotmetrenin içindeki dar açılı objektifi kullanarak hesaplamayı gerçekleştirir. 1 derecelik açıyla çok dar alanları ölçmek için kullanılır.

Düşen ışık, yansıyan ışık ve yüzey parlaklığı yöntemlerine ilişkin tablo bilgileri, bu yöntemlerin olumlu, olumsuz ve nasıl kullanıldıklarını açıklamaktadır. (S:53, Tablo 3.1).

Filmin Pozlanması

Pozlamayı etkileyen dört değişken vardır:

1. Pozlama süresi: Işığın filmi pozladığı sürenin uzunluğudur ve “örtücü hızı” da denir. Normal bir çekimde saniyede pozlanacak kare sayısı 24 (Avrupa’da genellikle 25). Ağır çekim de ise saniyede 24 kareden fazla pozlama yapılır. Tüm ışık ölçerler 180 derecelik örtücü açısına kalibre edildiğinden pozlama süreleri bu örtücüye göre belirlenir.
2. Filmin hızı (Filmin duyarlılığı): ASA ya da ISO olarak adlandırılan pozlama indeksi filmin ışığa karşı duyarlılığını tanımlar. Gümüş parçacıkları büyürken ışığa duyarlılık artar, gümüş parçaları küçüldüğünde duyarlılık azalır. Hızlı film daha az ışığa, yavaş film ise daha fazla ışığa ihtiyaç duyar.
3. Işık yoğunluğu: Yoğunluk, nesnenin üzerine düşen ışık miktarıdır. Ölçü birimi olarak “lux” (metrik sistem) ya da “futkendıl (footcandle-f.c.)” (İngiliz ölçü sistemi) kullanılır. Bir mumun bir metre yarıçapında yaydığı ışık miktarı 1 lux, bir foot (1 foot=0,3048 metre) yarıçapındaki yaydığı miktara da futkendıl denir. Işık yoğunluğu güneş ışığındaki çekimlerde sabittir fakat yapay kaynakların kullanıldığı çekimlerde ışık yoğunluğunun kontrolü önemlidir.
4. Diyafram: Objektifin içinden geçen ışık miktarını belirleyen sistemdir. Pozlamadaki son aşamadır ve ışık ölçerin en uygun pozlama için hesapladığı f/ değeridir.

Pozlamanın hesaplanması ise iki şekilde olabilmektedir. İlk olarak sahnedeki ışıklara göre bir diyafram belirlenerek çekime başlanır. İkinci olarak ise önceden bir diyafram değeri belirlenir ve ona göre bir ışık düzeneği kurulur. İlk yöntemde anahtar ışık, dolgu ışık ve arka ışık değerleri ayrı ayrı ölçülerek diyafram değerine karar verilir. İkinci yöntemde ise belirlenen f/ değerinin ortama göre ne kadar ışık yoğunluğuna ihtiyaç duyduğu hesaplanır. Burada şu formül kullanılarak ihtiyaç duyulan yoğunluk elde edilebilir:

Film pozlamasındaki dört değişkenin kontrolü görüntü yönetmeni tarafından yapılır. Görüntü yönetmeni bu dört değişkenin dereceli ölçek değerlerini kullanarak pozlamayı hesaplar.

Saniyede 24 kare çekilen filmin her bir karesi saniyenin 1/48’inde (örtücü açısı 180 derece kullanıldığında) pozlanacaktır. Hızlandırılmış ve yavaşlatılmış çekimlerde kare sayısı değişeceğinden pozlama süresi de değişecektir. Bu durumlarda değişkenlerden biri veya birkaçı değişecektir ve hangi değişkenin değişeceğine görüntü yönetmeni karar verir.

Film duyarlılığı ışığın yetmediği ortamlarda yükseltilirken fazla geldiği ortamlarda düşürülür. Çoğu zaman diyafram üzerindeki kontrollerin rahatlatılması için ışık miktarlarının yetmediği durumlarda yüksek duyarlı filmler tercih edilmektedir. Çekimlerde genellikle karşılaşılan problem ışık fazlalığından değil ışık azlığından kaynaklanabilmektedir.

Pozlamayı kontrol etmek için en çok kullanılan değişken ışık yoğunluğudur. Bu değişkenin kullanılması ve değiştirilmesi diyafram kullanımında serbestlik kazandırabilmektedir. Işık kaynağı konusunda fazla seçeneğin olmadığı durumlarda diyafram başta olmak üzere diğer değişkenler üzerinde değişiklik yapılabilir.

Diyafram kontrolü öncelikli olarak alan derinliğini belirlemek için kullanılmaktadır. Diyaframda açıklık arttıkça alan derinliği düşmekte azaldıkça da artmaktadır. Örnek olarak f 8 değerindeki diyafram açıklığının yarattığı alan derinliği f 5.6 değerindeki diyaframa göre daha fazladır.

Fazla Pozlama (Over-Exposure): Filmin hesaplanan doğru pozlama değerinden daha fazla ışık almasına denir. Aynı zamanda, diyafram açıklığının hesaplanandan daha açık olmasına da denmektedir. Bu koşulda görüntü istenenden daha parlaktır. Bazı durumlarda da fazla pozlama hem estetik hem de içerik olarak anlam taşıyıcı olarak amaçlı bir şekilde de yapılabilmektedir. Fazla pozlama sırasında görüntüde oluşacak değişiklikler; daha az gren, fazla doymuş renkler, kuvvetli siyah ve yüksek kontrasttır.

Az Pozlama (Under-Exposure): Normalden az ışık girerek filmin az ışıkla pozlanmasına denir. Bu tür bir görüntüde koyu renk ağırlıklı olur. Fazla pozlama gibi bu durum da bazen amaçlı olarak yapılabilir. Az pozlamada görüntüde oluşan değişiklikler; daha fazla gren, az doygun renkler, sisli siyah, düşük kontrast ve az keskinliktir.

Videoda Işık Ölçümü ve Pozlama

Video kameradaki ışık ölçümü kamera içine dâhil edilmiş ve objektifin arkasındaki bir ışık ölçer tarafından yapılmaktadır. Ölçüm sahnenin genelinden yansıyan ışığa göre yapılır ve görüntü anlık olarak bir monitör ile izlenebilir. Işık ölçer daha önceden CCD alıcıları ve kare sayısına göre önceden kalibre edilmiştir. Tüm tanımlamalar iç ışık ölçere yapılır. Videoda ölçüm sistemleri modelden modele farklılık gösterebilmektedir. Buna ek olarak video kameralar spotmetre gibi de kullanılır. Video kameraların zoom (yakınlaştırma) özelliği sayesinde sahne içindeki belirli bir alana ilişkin de ışık ölçümü yapılabilir.

Fil z pozlamasındaki gibi, videolardaki ışıl ölçümlerinde pozlama için tek bir doğru yoktur. İki türlü kontrol yöntemi vardır. Bunlar, otomatik diyafram ve elle diyafram kontrolüdür.

Otomatik Diyafram Kontrolü: Video kameraların hepsi otomatik diyafram veya otomatik pozlama fonksiyonuna sahiptir. Bu yöntemin belirli kolaylıkları olsa da bazı durumlarda istenmeyen sonuçlar doğurabilir. Bu durum, otomatik ölçümün nesnenin sahnenin merkezinde olduğunu kabul ederek ölçüm yapmasından kaynaklanabilmektedir. Eğer oyuncu veya çekilen nesne sahnenin ortasında değilse ölçümlerin hesaplanması yanlış olur ve yanlış sonuçlar doğurabilir. Bununla birlikte, ölçümün çerçevenin genelinden yapıldığı durumlarda da istenmeyen sonuçlar elde edilebilmektedir. Nesnenin arkasının fazla aydınlık ya da karanlık olması da çekilen nesnenin doğru pozlanmasını engeller. Çekim sırasında, sahneye girebilecek bir parlak ya da karanlık nesneler de diyafram değişimlerine yol açabilir. Örneğin sahneye beyaz tişörtlü birinin girmesi diyaframın kısılmasına neden olacak ve sahne arkası karanlık olacaktır. Beyaz tişörtlü kişi sahneden çıktığında ise sahne eski diyaframına dönecektir. Kameranın hareket ettiği durumlarda da aynı problemler yaşanabilmektedir. Buna benzer durumlarda otomatik diyafram özelliğinin kapatılarak diyaframın elle kontrol edilmesi bir çözüm olabilmektedir.

Elle Diyafram Kontrolü: Birçok profesyonel, endüstriyel ve bazı amatör kameralarda manuel diyafram kontrolü yapabilmek mümkündür. Video kameralarda doğru pozlama zoom objektifini, kamera içi ışık ölçerin, otomatik diyaframın ve manuel diyafram kontrolünün kombinasyonu neticesinde elde edilir. Doğru pozlama için gerekli standart aşamalar şunlardır;

1. Çerçevenin hangi bölümünün doğru pozlanmak istendiğine karar verilmelidir.
2. Karar verilen bölüme zoom objektif ile optik kaydırma yaparak yaklaşılır. Otomatik diyafram özelliği ile o bölümün doğru pozlama değerlerine göre ayarlanması sağlanır.
3. Elle diyafram kontrolüne geçilir. Bu işlemle o andaki pozlama değerleri sabitlenmiş olur.
4. Zoom objektif optik hareketle istenen ilk çerçeve pozisyonu geri getirilir. Bir önceki işlemde pozlama değerleri sabitlendiğinden, çerçevedeki aydınlık ve karanlık noktalar pozlama değerini etkilemez.
5. Son olarak elle diyafram kullanılarak küçük düzeltme ve değişiklikler yapılabilir. Bu son düzeltmeler ise tercihen bir monitör, kamera bakacı ya da göz aracılığı ile yapılmalıdır.