Ünite 2: Finansal Araçlar

Finansal Araçların Özellikleri

Finansal piyasalar altında para ve sermaye piyasası olmak üzere iki alt piyasa bulunmaktadır. Bunlardan kısa vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasaya“para piyasası” denir. Bu piyasada vade 1 yılı aşmamaktadır. Orta ve uzun vadeli fonlardan oluşan piyasa ise“sermaye piyasası”dır. Bu piyasada vade 1 yıldan uzundur. Fon arz edenler fon talebinde bulunanlara devrettikleri fonların karşılığında, bu alış-veriş sonucu doğan ortaklık hakkı ya da alacağı temsil eden bir belge alırlar. Aldıkları bu belgeye “Finansal Araç” ya da “Finansal Varlık” denir.Finansal araçlar, bir ekonomideki tasarrufların daha kazançlı değerlendirilecek piyasalara aktarılmasını sağlayan araçlardır.Finansal araçlarçeşitli özelliklere sahiptir:

• Vade,finansal aracın süresidir.
• Paraya dönüştürülebilirlik,finansal araçların paraya dönüştürebilmesi, likidite olmasıdır.
• Finansal aracın taşıdığı hak,sahibine ortaklık gibi bazı haklar vermesidir.
• Bölünebilirlik,finansal aracın paraya dönüştürülebilecek şekilde bölünebilmesidir.
• Finansal aracın teminatı,alacaklılık hakkı veren finansal araçlarda teminat, aracı ihraç eden firmanın varlıkları ve geliridir.
• Getiri,belli bir zaman içinde beklenen nakittir.
• Pazarlanabilme kabiliyeti,finansal aracın geri ödeme tarihinden önce satılıp nakde döndürebilmesidir.

Para Piyasası Araçları

Bir yıldan az vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasa para piyasasıdır. Para piyasasının ana görevi fon transferi ile ekonomik büyüme ve gelişmeyi sağlamaktır. Para piyasa araçları; hazine bonoları, mevduat sertifikaları, finansman bonoları, repo, senetler, çekvs . oluşmaktadır.

Hazine bonosu, hazine tarafından bir yıldan az kısa vadeli olarak çıkarılan borçlanma belgeleridir. Devletin gelirleri giderini karşılayamadığında devlet hazine bonosu çıkarır. İhale yöntemi ile satışa sunar. Para piyasası araçları içinde ençok el değiştirendir. En likit para piyasası aracıolması, geri ödenmeme riskinin çok düşük olması, vergiden muaf olması, minimum değerlerinin diğerlerine göre düşük olması, faiz oranlarının yüksek olmasıdiğer para piyasası araçlarından ayıran belirgin özellikleridir.

Mevduat sertifikaları ,bankaların mevduat sahibineyatırılan paranın miktarını ve vadesini göstermek amacıyla verdiği belgelerdir.Diğer yandan mevduat sertifikası bankanın mevduat sahibine sattığı bir borç senedidir. Likiditesi yüksek para piyasası araçlarındandır.Mevduat sertifikalarıciro edilebilenve ciro edilemeyenolmak üzere ikiye ayrılmaktadır:

• Ciro Edilebilen Mevduat Sertifikaları: Mevduat sertifikasının ciro edilebilmesi, hamilinin vadesinden önce nakde ihtiyaç duymasıhalinde, ikincil piyasada senedi iskonto ettirebilmesi anlamına gelir.
• Ciro Edilemeyen Mevduat Sertifikaları: Bu finansal araç için tüketici mevduat sertifikalarıda denilmektedir. Bu tür sertifikalar ciro edilebilenler ile kıyaslandığında daha uzun bir geçmişe sahiptirler. Bu tür sertifikalarda kendi içinde ikiye ayrılmaktadır. Bunlar; sabit vadeli mevduat sertifikalarıve gelişme sertifika hesabıdır.

1. Sabit vadeli mevduat sertifikaları nda önceden tespit edilen vadenin bitiminde, mevduat çekilmese bile faiz yürütme işlemi sona ermektedir.
2. Gelişme sertifikası hesabı nda, vade sonundaki değeri belirtmek zorundadır.

Finansman bonosu ,anonim ortaklıklar, kamu iktisadi teşebbüsleri, mahalli idareler gibi idare ve işletmelerin çıkardığı kısa vadeli borçlanma senetleridir.

Repo, Devlet tahvili, hazine bonosu gibi bir menkul kıymetin genellikle bankalar tarafından kurumsal ya da bireysel yatırımcıya belli bir faiz oranı üzerinden belli tarihte geri almak şartıyla satılmasıdır.

• Ters Repo:Genellikle bankaların hazine bonosu, devlet tahvili gibi menkul kıymeti hamilden satın alması ve önceden belirlenen bir fiyattan ileride geri satmak konusunda anlaşma yapmasıdır.
• Gecelik Repo:Gecelik işlemlerin yapılabildiği ülkelerde yaygın olarak kullanılan bir yöntemdir. Gecelik repo işlemlerinde vade 1 gündür.
• Fiktif (karşılıksız) Repo:Bu işlemde ikidurum söz konusudur. İlki, repo işlemine konu olan finansal araç, kıymeti satan tarafın portföyünde mevcut olmamasına rağmen işlem gerçekleştirilir.İkincisi aynı tutar ve tanımdaki menkul kıymet, birden fazla gerçek veya tüzel kişiye birden fazla işlem yapılarak satılmakta ve böylece açığa satış durumu ortaya çıkmaktadır.
• Sürekli Repolar:Sözleşmede belirtilen vade sona erdiğinde repo vadesi otomatik olarak yenilenir.
• Açık Repo:Vadesi belirlenmemiş repolardır.

Ticari senetler,en yaygın kıymetli evraklardır. Ticaret Kanununda düzenlenen kambiyo senetleriyani çek, poliçeve bonobaşlıca ticari senetlerdir.Ticari senetleri diğer kıymetli evraklardan ayıran bazı özelliklerşunlardır;

• Piyasada dolaşım niteliğinin olması,
• Ticari senedin üzerinde imzasıolanların zincirleme sorumlu olması,
• Ticari senedin üzerindeki her imzanın borçlanmayı ifade etmesi,
• İcra iflas kanununda özel takip yolunun düzenlenmesi,
• Poliçe ve bononundamga vergisine tabi olması.

Poliçe; düzenleyenin belli bir miktar parayı vadede poliçeyi elinde bulundurana ödenmesi konusunda üçüncü kişiye talimat vermesidir. Üçlü bir ilişki söz konusudur. Ciro ve teslim ile devredilir. Kabul ve aval poliçenin önyüzüne yazılmalıdır. Aval ticari senetlerde üçüncü kişinin senet bedelini ödeyeceğine dair alacaklıya güvence vermesidir.

Çek; düzenleyenin bankaya çeki elinde bulundurana ödeme yapılması konusunda talimat vermesidir. Üçlü bir ilişki vardır. Vade yoktur, görüldüğünde ödenir. Provizyon yani çekin karşılığı tutarın keşidecinin bankahesabında karşılığının bulunup bulunmadığınısorgulama işlemi yapılmalıdır.Uygulamada kullanılan değişik çek türleri bulunmaktadır. Bunlardan bazıları şunlardır:

• Teyitli Çek:Keşidecinin düzenlediği çeki lehdara vermeden önce, çek anlaşmasıyaptığıbankanın keşidecinin hesabında çek miktarınıödeyebilecek para olduğunu çekin üzerine “karşılığıvardır” veya “görülmüştür” kaydınıdüşmesi ve bu şekilde lehdarın, çekin bankada karşılığıolup olmadığıendişesinin giderilmesidir.
• Açık (Adi) Çek:Çekin üzerinde ödenecek miktar kısmının doldurulmadan boşbırakıldığıve çeki tahsil edecek hamilin daha sonra bu bölüme istediği rakamıyazdığıçeklerdir.
• Çizgili Çek:Bu türde, lehdar çek üzerinde yazan miktarıdoğrudan nakit olarak tahsil edemez. Söz konusu tutar bir bankahesabına yatırılır ve lehdar parasınıbu hesaptan çekerek tahsil edebilir.

Bono; düzenleyenin belli bir vadede bir miktar parayı kayıtsız ve şartsız bonoyu elinde bulundurana ödeyeceğine dair düzenlediği senettir. Vade geldiğinde bonoyu elinde bulunduranborçludan alacağını tahsil eder veya vadesinden önce bankadan iskonto ettirerek alacağını tahsil eder.

Sermaye Piyasası Araçları

Sermaye piyasası fon arz ve talebinin orta ve uzun vadede karşılaştığı piyasadır. Tahvil, hisse senedi gibi uzun vadeli finansal araçlar kullanılmakla birlikte finansal kurumların çoğu hem sermaye hem de para piyasası araçlarını kullanmaktadır. Böylece fonlar her iki piyasa arasında değiştirilebilmektedir. Bu nedenle para ve sermaye piyasasını birbirinden ayırmakpek kolay olmamaktadır.Sermeye piyasası araçları,menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasa araçlarından oluşmaktadır. Menkul kıymetler hisse senedinde olduğugibi otaklık hakkı, tahvilde olduğu gibide alacaklılık hakkı vermektedir.Menkul kıymetler belli bir tutar üzerinden,seri olarak çıkarılan,dönemsel gelir getiren,kıymetli evrak özelliklerini taşıyan belgelerdir. Hamiline ve nama yazılı olarak çıkarılabilmektedir.Diğer sermayepiyasaaraçları ise menkul kıymetler dışında kalan ve SPK’ca belirlenen diğer evraklardan oluşmaktadır.Bunlaravadeli işlem, opsiyon sözleşmeleri, ipotek teminatlı menkul kıymetler ve konut finansmanından kaynaklanan ipotekli sermaye piyasa araçları örnek gösterilebilir.

Hisse senetleri ,anonim şirketlerin hem sermaye paylarını temsil eden hem de ortaklık haklarını veren kıymetli evraklardır. Anonim şirketler; hisse senedi ihracında ilk sırayı bu kuruluşlar alır.Talon, hisse senedinin kuponlardan oluşan kısmıdır.Hisse senedini anonim şirketler ve özel kanunlarla kurulmuş bulunan kuruluşlar ihraç edebilmektedir. Bunlara bazı bankalar, TCMB, anonim şirket şeklindeki iktisadi devlet teşekkülleri, KİT, sigorta şirketleri, yatırım ortaklıkları ve özel finans kuruluşları örnek gösterilebilir.

Hisse senetlerinin değer tanımlamaları, getirilerini ölçmedeönem arzetmektedir. Değer tanımlamalarının genel kabul görmüş olanları şunlardır:

• Nominal değer (İtibari fiyat),hisse senedinin ilk çıkarılışı sırasında ortaklık yönetimi tarafından tespit edilen üzerindeki yazılı değerdir.
• İhraç (Emisyon) değer,şirketlerin halka arz etmede hisse senedine nominal fiyatın üzerinde saptadıkları değerdir.
• Defter değeri (Muhasebe değeri),hisse senedininşirketin kayıtlı değerleri içerisindeki değerini göstermektedir.
• Tasfiye değeri(Likidasyon değeri,Net aktif değeri),şirketin tasfiyesi halinde hisse senedinin göstereceği değerdir.
• İşleyen teşebbüs değeri,işletmenin devri halinde göstereceği değerdir.
• Piyasa değeri,sermaye piyasasındayatırımcılar arasında hisse senedinin alınıp satıldığı fiyattır.
• Gerçek değer,hisse senedinin ait olduğu firmanın karlılık vs.değişkenlerin belirlediği değerdir.

Hisse senetlerinin ekonomik işlevleri :Hisse senetleri, küçük tasarruf sahiplerinin tasarruflarını büyük firmalarda toplayarak hızlı kalkınmayı, ekonomik refahın yayılmasını ve dengeli gelir dağılımını sağlamakla ekonomik işleve sahiptir.

Hisse senedinin türleri: Hisse senetlerinin ulusal ve uluslararası uygulamalar yönünden çok çeşitli türleri mevcuttur. Bunlar;

• Hamiline ve nama yazılı senetler,
• Adi ve imtiyazlı senetler,
• Bedelli ve bedelsiz hisse senetleri,
• Primli ve primsiz hisse senetleri,
• Kurucu ve intifa hisse senetleri,
• Oydan yoksunhisse senetleridir.

Hisse senetleri getirileri: Hisse senetlerinin getirileri, kar payı ve zaman içinde hissesenedinin değerindeki artıştan doğan sermaye kazancıdır.Hisse senedi sahipleri temelde iki tür getiri elde ederler:

•Birincisi, anonim ortaklıkların yılsonunda elde ettikleri kârın ortaklara dağıtılmasından sağlanan kâr payı(temettü, dividant) geliridir.

•İkincisi isezaman içinde hisse senedinin değerinde meydana gelen artıştan elde edilen sermaye kazancı gelirdir.

Hisse senedinin zayi olması ve zamanaşımı: Hisse senedinin kaybolma, çalınma, yırtılma gibi zayi olması halinde mahkeme kararı ile iptal edilmelidir. İptal kararı ile senedin sağladığı haklar senetsiz olarak da elde edilebilecektir. Hisse senedinde zamanaşımı söz konusu olmaz,ancak tasfiye halinde tasfiye payı alma hakkı 10 yıl, kar payı alma hakkı ise 5 yıllık zamanaşımına tabidir.

Tahvil, TTK’ya göre anonim şirketlerin ödünç para bulmak için itibari kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç senetleridir. TTK’yagöre sadece anonim şirketler tahvil çıkaracaktır. Ancak özel yasalarla KİT gibi bazı kamu tüzel kişilerine de tahvil çıkarma yetkisi verilmiştir.Tahviller halka arz edilme yoluyla ya da halka arz edilmeden de satılabilmektedir. Tahvil sahibinefirmanın varlıkları üzerindesadece alacak hakkı verir. Firma zarar etse bile tahvilin anaparası ve faizi tahvil hamiline ödenir. Vade 2 yıldan az olmamak üzere taraflarca serbestçe tespit edilir.Vade, anaparanın veya nominal değerin ve son faiz ödemesinin yapılacağı tarihtir.

Kupon ödemesi , tahvillerin yatırımcısına her dönem belirli bir tutarın ödenerek gelir sağlanmasıdır. Kupon faizi ise ödenen kupon tutarının nominal değere oranıdır. Kupon faiz ödemeleri yıllık ya da 6 aylık dönemler halinde yapılır.Tahvil,sahibine dönemsel faizve sermaye kazancı sağlamaktadır. Sermaye kazancı ,tahvilin alış fiyatı ile satış fiyatı arasındaki pozitif değerdir.Tahviller sabit getirili ve düşük riskli bir finansal araç olmakla birlikte bazı sakıncaları da vardır.

Tahvil Türleri: Tahvillerin çeşitli türleri mevcuttur. Bunlar;

• Hamiline yazılı tahviller,
• Nama yazılı tahviller,
• Teminatlı tahviller,
• Teminatsız tahviller,
• Değişken faizli tahviller,
• Primli tahviller-Başabaştahviller-İskontolu tahviller,
• İkramiyeli tahviller,
• İndeksli tahviller,
• Hisse senedine çevrilebilir tahviller,
• Kâra iştirakli tahviller.

Tahvillerde de değer tanımlamaları: Üç tür değer ya da fiyat tanımı bulunmaktadır:

• Nominal değer,tahvil üzerindeki yazılı değerdir. Vade sonunda ödenecek parayı gösterir ve faizin hesaplanmasında kullanılır.
• İhraç değeri,yatırımcılara tahvilin nominal değerin altında satıldığı değerdir.
• Piyasa değeriisetahvillerin ikincil piyasada alım satıma konu olması halindeki fiyata denilmektedir.

Kâr zarar ortaklığı belgeleri (KOB) ise sonradan 1983’de hukukumuza girmiştir. Faiz konusunda hassas olan yatırımcılara yönelik düzenlenmiştir. Kâr zarar ortaklığı belgeleri (KOB), SPK kaydına alınmadan ihraç edilemez. Tahvil ve hisse sentlerine hem benzeyen hem de ayıran özelliklere sahiptir. Bazı özellikleri şunlardır:

• Yönetimde oy hakkı vermez.
• Belli bir vadesivardır.
• Kâr payları vergi matrahından indirilebilir.
• Kâra iştirak yanında zarara iştirak de sağlar.
• En kısa vade 3 ay, en uzun vade 7 yıl olmaktadır.
• KOB bedelleri bir defada ödenir.

Katılma intifa senetleri, ortaklık sıfatına sahip olmaksızın kârdan pay alma, tasfiye bakiyesinden yararlanma, yeni pay alma hakları gibi hakların bir kısmındanya da tamamındayararlanma yetkisi içeren anonim ortaklıkların çıkarmış olduğu senetlerdir.Nama ya da hamiline yazılı olarak ihraç edilebilir.

Gelir Ortaklığı Senetleri (GOS) ,köprü, baraj, elektrik santralıgibi kamu kurum ve kuruluşlarının altyapı yatırımlarına devletbütçesi dışında gelir sağlamak amacıyla çıkardığı senetlerdir. Değişken faizli bir tahvil özelliğine sahiptir.

Varlığa dayalı menkul kıymetler (VDMK) , menkul kıymetleştirme ile şirketin alacak senetleri ve diğer bazı alacakları karşılığında çıkardığı menkul kıymetlerdir.Böylece alacaklar likidite hale gelir. Kanunda VDMK çıkarabilme yetkisi bankalara, leasing şirketlerine, genel finans ortaklıklarına, gayrimenkul yatırım ortaklıklarınave finansman şirketlerine verilmiştir.Konut kredileri, tüketici kredileri, leasing alacakları, ihracattan doğan alacaklar ve taksitli satış karşılığı senetli alacaklar VDMK ihracına konu olabilir.

Banka bonoları ve banka garantili bonolar, Kalkınma ve yatırım bankalarının borçlu sıfatıyla düzenleyip ihraç ettiği emre ve hamiline yazılı sermaye piyasası araçlarıdır. Bu araçların tahvile göre taşıdığıbir takım üstünlükleri bulunmaktadır. Bunlar:

• Tahvil ihracındaki formalitelerin olmaması,
• Tahvil ihracının neden olduğu masraf ve zaman kaybına neden olmaması,
• Gerektiği zamanlarda gereken miktarlarda çıkarılabilmesi,
• Tahviller gibi büyük miktarlarda çıkarılmayaihtiyaç göstermemesi,
• Tahvillere nazaran vade bakımından daha esnek olması, olarak sıralanmaktadır.