Ünite 3: Finansal Aracılık ve Finansal Düzenleme

Finansal Aracılar

Finansal piyasaların temel fonksiyonu olan fon transfer sürecinde, fonların tasarrufçulardan yatırımcılara aktarımı doğrudan ve dolaylı finansman olmak üzere iki şekilde yapılmaktadır. Mevduat bankalarına yatırılan mevduatın kredi olarak kullandırılması, dolaylı finansman için verilecek tipik bir örnektir.

Bankalar : Türk bankacılık sektörü, 2001 yılı itibarıyla 48 banka, yaklaşık 10. 000 şube ve 192. 000 personele sahip, hızla büyüyen bir sektördür. 5411 sayılı bankacılık kanununa göre; mevduat, katılım, kalkınma ve yatırım bankaları sınıflaması yapılabilir. Fon bankası, Mülga 3182 sayılı Bankalar Kanunu, bu Kanunla yürürlükten kaldırılan 4389 sayılı Bankalar Kanunu ve bu Kanun uyarınca temettü hariç ortaklık hakları ile yönetimi ve denetimi Fona intikal eden bankalar ile Fonun çoğunluk hissesine sahip olduğu bankaları ifade etmektedir.

Mevduat bankaları, esas olarak kendi nam ve hesabına mevduat şeklinde fon toplayan ve bu fonları kredi şeklinde kullandıran kurumlar olarak tanımlanmıştır.

Katılım bankaları (faizsiz bankacılık) , özel cari ve katılma hesapları yoluyla fon toplamak ve kredi kullandırmak esas olmak üzere faaliyet gösteren kuruluşlardır. Katılım fonu; katılım bankaları nezdinde açtırılan gerçek ve tüzel kişilere ait özel cari hesap ve katılma hesaplarında yer alan paradır.

Kalkınma ve yatırım bankaları , kredi kullandırmak esas olmak üzere faaliyet gösteren ve/veya özel kanunlarla kendilerine verilen görevleri yerine getiren ihtisas bankalarıdır. Mevduat kabul etmeyen banka türüdür.

Banka dışı mali aracılar : Sigorta şirketleri, bireysel emeklilik şirketleri, finansal kiralama (leasing) şirketleri, faktoring şirketleri, finansman şirketleri, finansal holding şirketleri, varlık yönetim şirketleri, aracı kuruluşlar, yatırım fonları, yatırım ortaklıkları ve portföy yönetim şirketleridir.

Sigorta şirketleri, Türkiye’de faaliyet gösteren şirketleri anonim şirket veya kooperatif şeklinde kurulmuş olması gerekir. Sigorta şirketleri hayat, kaza, sağlık, yangın sigortası gibi hizmetler sunmaktadır. Bir sigorta şirketi riskini çeşitli reasürans anlaşmalarıyla, reasürans şirketlerine devredilmektedir. Reasürans, sigorta edilmiş riskin, belli bir kısmının veya tamamının yeniden sigorta edilmesidir.

Bireysel emeklilik şirketleri , bireysel emeklilik sistemiyle, sosyal güvenlik sistemini tamamlayıcı nitelikte gönüllü katılıma dayalı ek emeklilik sistemi oluşturmuştur. Emeklilik yatırım fonu; emeklilik sözleşmesi çerçevesinde emeklilik şirketi tarafından, katılımcı adına açılan hesaptan takip edilebilen katkı paylarının değerlendirilmesi amacıyla kurulan fonlardır.

Finansal kiralama (leasing) şirketleri; bir malın kira bedeli karşılığında her türlü kullanım hakkını kiracıya devreden leasing sistemini yürütürler.

Factoring şirketleri, mal satımı ve hizmet arzı ile uğraşan işletmelerin bu satışlar nedeniyle doğmuş veya doğacak alacaklarını devralan, bu alacaklar karşılığı peşin ödemeler sağlayarak finansal kolaylıklar sunan, aynı zamanda mali, ticari ve idari konularda işletmeye verdiği hizmetler sonucu ücrete hak kazanan kurumlardır.

Finansman şirketleri , bankacılık sektöründen kredi sağlayarak, finansman bonosu ihraç ederek, bankalara, sigorta şirketlerine ve mali olmayan kurumlara uzun vadeli tahvil satarak fon kullandırırlar.

Finansal holding şirketleri , içlerinden en az bir tanesi bir kredi kuruluşu olmak şartıyla, bağlı ortaklıklarının tümü veya çoğunluğu kredi kuruluşu veya finansal kuruluşlardır.

Varlık yönetim şirketleri, banka ve diğer mali kurumların alacakları ile diğer varlıklarını satın alabilir, satabilir, satın aldığı alacakları borçlusundan tahsil edebilir, varlıkları nakde çevirebilir veya bunları yeniden yapılandırarak satabilir. Sorunlu varlık; borçlunun borçtan kaynaklanan yükümlülüklerini zamanında yerine getiremediği tahvil, bono, kredi gibi borç araçları olarak tanımlanabilir.

Aracı kuruluşlar , SPK’dan alınan yetki belgeleri çerçevesinde; alım-satım işlemlerine aracılık, halka arz işlemlerine aracılık, portföy yönetimi, yatırım danışmanlığı, repo/ters repo işlemleri, kredili menkul kıymet, açığa satış, menkul kıymetlerin ödünç alma ve verme işlemleri, türev araçların alım-satımına aracılık faaliyetleri yapabilmektedirler.

Yatırım fonları, tasarrufsahiplerinden katılma belgeleri karşılığında topladıkları paralarla, belge sahipleri hesabına, hazine bonosu, hisse senedi, tahvil gibi menkul kıymetlerden ve kıymetli madenlerden oluşan portföyleri işletmek amacıyla kurulan mal varlığıdır. Katılma belgesi; yatırımcının fon portföyüne ortak olmasını sağlayan bir belgedir.

Yatırım ortaklıkları , menkul kıymet, gayrimenkul ve risk yatırım ortaklığı gibi üç farklı yolla gerçekleştirilen ortaklık türüdür. Portföy yönetim şirketleri, özel olarak portföy yöneticiliği faaliyetinde bulunmak üzere SPK’dan yetki belgesi alan kuruluşlardır.

Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlar

Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK): BDDK’nın görevleri şunlardır:

• Tasarruf sahiplerinin haklarını korumak ve kredi sisteminin çalışmasını sağlamak üzere gerekli kararları almak ve uygulamak.
• Bankalar ve diğer aracı kurumların kuruluş ve faaliyetlerini, birleşme ve tasfiyelerini izlemek ve denetlemek.
• Yurtiçi ve yurtdışı muadil kurumların katıldığı uluslararası mali, iktisadi ve mesleki teşekküllere üye olmak.
• Mevzuatla kendisine verilen yetkilerini kullanmak ve kararlar almak.
• Finansal hizmetler sektörünün geliştirilmesi amacıyla stratejiler belirlemek.
• Gözetimi altındaki kuruluşların her türlü işlemlerini ve mali bünyelerini etkileyen tüm unsurların gözetimini yapmak.
• Kartlı ödemeler sisteminin etkin çalışmasını sağlamak.
• Kartlı işlem yapma faaliyetinde bulunmak isteyen kuruluşlara ilişkin izin işlemlerini yürütmek.
• Denetim kapsamındaki kuruluşlardan her türlü bilgi ve belgeyi istemek.
• Para, kredi ve bankacılık politikalarının yürütülmesinde tüm paydaşlarla birlikte çalışmak.

Sermaye Piyasası Kurulu (SPK): SPK, sermaye piyasasını düzenleyen ve denetleyen kamu kuruluşudur. SPK kendi gözetimi altındaki piyasalardaki işlemlerle ilgiliolarak;

• Menkul kıymetlerle ilgili düzenlemeleri,
• Menkul kıymet borsalarının, kıymetli madenler borsalarının, vadeli işlem ve opsiyon borsalarının kuruluş ve işleyişine ilişkin düzenlemeleri,
• Sermaye piyasasında menkul kıymet ihracı yoluyla fon sağlayan şirketlere ilişkin düzenlemeleri yapar.

T. C. Hazine ve Maliye Bakanlığı : Temmuz 2018’de Türk finans sistemindeki istikrara katkısı açısından önemli bir kuruluş olan Hazine Müsteşarlığı Maliye Bakanlığı çatısına geçmişve yeni yapılanmada T. C. Hazine ve Maliye Bakanlığı oluşturulmuştur. OHAL kapsamında yayınlanan 703 numaralı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile Maliye Bakanlığı'nın yeni ismi Hazine ve Maliye Bakanlığı olmuş ve bu değişiklikle Başbakan Yardımcılığına bağlı olan Hazine Müsteşarlığı yeni yapılanmada Maliye Bakanlığı çatısı altına geçmiştir. Böylece Hazine Müsteşarlığı ile Maliye Bakanlığı bünyesindeki bazı kurumlar, Hazine ve Maliye Bakanlığı adı altında birleştirilmiş bugünkü yapısına kavuşmuştur. 10 Temmuz2018 tarihinde yayınlanan "1" numaralı Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi’nde (yedinci bölüm-madde 217) Türkiye Cumhuriyeti Hazine ve Maliye Bakanlığının görev ve yetkileri şöyle sıralanabilir:

1. Maliye ve ekonomi politikalarının hazırlanmasına yardımcı olmak ve bu politikaları uygulamak.
2. Genel bütçe kapsamındaki kamu idareleri ve özel bütçeli idarelerin hukuk danışmanlığını ve muhakemat hizmetlerini talepleri halinde yerine getirmek.
3. Devlet hesaplarını tutmak, saymanlık hizmetlerini yapmak.
4. Gelir düzenlemelerine ilişkin çalışmalar yapmak.
5. Her türlü gelir işlemlerine ait mevzuatı hazırlamak, her türlü gider işlemlerine ait mevzuatın hazırlanmasına katkı sağlamak.
6. Bakanlığın ilgili kuruluşlarının işletme ve yatırım programlarını inceleyerek onaylamak ve yıllık programlara göre faaliyetlerini takip etmek vedenetlemek.
7. Suç gelirlerinin aklanmasının önlenmesine ilişkin usul ve esasları belirlemek.
8. Vergi incelemesi ve denetimine ilişkin temel politika ve stratejilerin belirlenmesi amacıyla çalışmalar yapmak ve belirlenen politikaların uygulanmasını sağlamak.
9. Hazine işlemleri, kamu finansmanı, kamu sermayeli kuruluş ve işletmeler ve devlet iştirakleri, ikili ve çok taraflı dış ekonomik ilişkiler, uluslararası ve bölgesel ekonomik ve mali kuruluşlarla ilişkiler, yabancı ülke ve kuruluşlardan borç ve hibe alınması ve verilmesi ile ilgili işlemleri yapmak.
10. Ülkenin finansman politikaları çerçevesinde sermaye akımlarına ilişkin düzenleme ve işlemleri yapmak.
11. Kambiyo rejimine ilişkin faaliyetleri düzenlemek, uygulamak, uygulamanın izlenmesi ve geliştirilmesine ilişkin esasları tespit etmek.
12. Bakanlıkların ve kamu kurum ve kuruluşlarının ekonomi politikalarını ilgilendiren faaliyetlerine katılım sağlamak.
13. Uluslararası kuruluşlarla iletişim içerisinde çalışarak ileriye dönük stratejiler geliştirme amacıyla çalışmalar yapmak ve topluma perspektif sağlayan politika önerilerini katılımcı bir yaklaşımla belirleyerek özel kesim için ortave uzun dönemde belirsizlikleri giderici genel bir yönlendirme görevini yerine getirmek.
14. Kanunlarla veya Cumhurbaşkanlığı kararnameleriyle verilen diğer görevleri yapmak.

Bakanlık çatısı altına giren Hazine Müsteşarlığının görevleri 4059 sayılı ‘Hazine Müsteşarlığı ile Dış Ticaret Müsteşarlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun’da aşağıdaki gibi belirlenmiştir:

• Ekonomi politikalarının tespitine yardımcı olmak,
• Hazine işlemleri ve kamu finansmanına ilişkin faaliyetleri yürütmek,
• Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve devlet iştiraklerine ilişkin pay sahipliğinin gerektirdiği faaliyetleri yürütmek,
• İkili ve çok taraflı dış ekonomik ilişkileri düzenlemek,
• Uluslararası ve bölgesel ekonomik ve mali kuruluşlarla ilişkileri yürütmek
• Yabancı ülke ve kuruluşlardan borç ve hibe alınması ve verilmesine ilişkin işlemleri yürütmek,
• Ülkenin finansman politikaları çerçevesinde sermaye akımlarına ilişkin düzenlemeleri yapmak ve kambiyo rejimine ilişkin faaliyetleri yürütmek,
• Sigortacılık sektörüne ilişkin izleme ve düzenleme faaliyetleri yürütmek,
• Devlet destekleri ilke ve esaslarını belirlemek üzere araştırma ve çalışmalar yapmak, devlet desteklerini izlemek ve değerlendirmek,
• İlgili mevzuatla verilen diğer görevlerini yerine getirmek, olarak sıralanmaktadır.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB): Temel amacı fiyat istikrarını sağlamak olan TCMB’nin görevleri arasında finansal sistemde istikrarı sağlamak, para ve döviz piyasaları ile ilgili düzenleyici tedbirler yer almaktadır. TCMB’nin temel görevleri;

• Açık piyasa işlemleri yapmak,
• Hükümetle birlikte Türk Lirasının iç ve dışdeğerini korumak için gerekli tedbirleri almak ve kur rejimini belirlemek,
• Türk Lirasının yabancı paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi için döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım satımı ile dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve diğer türev işlemlerini yapmak,
• Bankaların ve bankaca uygun görülecek diğer mali kurumların yükümlülüklerini esas alarak zorunlu karşılıklar ve umumi disponibilite ile ilgili usul ve esasları belirlemek,
• Reeskont ve avans işlemleri yapmak,
• Ülke altın ve döviz rezervlerini yönetmek,
• Türk Lirasının hacim ve tedavülünü düzenlemek, ödeme ve menkul kıymet transferi ve mutabakat sistemleri kurmak, kurulmuş ve kurulacak sistemlerin kesintisiz işlemesini ve denetimini sağlayacak düzenlemeleri yapmak, ödemeler için elektronik ortam da dâhilolmak üzere kullanılacak yöntemleri ve araçları belirlemek,
• Finansal sistemde istikrarı sağlayıcı ve para ve döviz piyasaları ile ilgili düzenleyici tedbirler almak,
• Mali piyasaları izlemek,
• Bankalardaki mevduatın vade ve türleri ile özel finans kurumlarındaki katılma hesaplarının vadelerini belirlemek olarak sıralanmaktadır.

Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF): TMSF; tasarruf sahiplerinin haklarını korumak, kendine devredilen bankaları ve varlıkları en uygun şekilde çözümlemek gibi iki temel fonksiyonu üstlenir. TMSF’nin fonksiyonlarını mevduat sigortacılığı ve çözümleme başlıkları altında değerlendirmek ve şu şekilde özetlemek mümkündür;

• Tasarruf sahiplerinin hak ve menfaatlerinin korunması amacıyla, mevduatın ve katılım fonlarının sigorta edilmesi,
• Fon bankalarının yönetilmesi, mali bünyelerin güçlendirilmesi, yeniden yapılandırılması, devri, birleştirilmesi, satışı ve tasfiyesi,
• TMSF alacaklarının takip ve tahsil işlemlerinin yürütülmesi ve sonuçlandırılması,
• TMSF varlık ve kaynaklarının yönetilmesi.

Tasarruf Mevduatı ve Katılım Fonu Sigortası : Mevduat ve katılım fonu toplamaya yetkili mevduat ve katılım bankalarının BDDK tarafından faaliyet izinlerinin kaldırılması durumunda, mevduat ve katılım fonu hak sahiplerinin maruz kalacağı kayıpların devlet veyabu amaçla kurulmuş özel bir kurum tarafından kısmen ya da tamamen ödenmesinin garanti edilmesidir.

Meslek Birlikleri: Türkiye Bankalar Birliği (TBB), üyeleri için, meslek ilke ve standartlarını belirler. TBB’nin amaçları;

• Serbest piyasa ekonomisi ve tam rekabet ilkeleri çerçevesinde, bankacılık düzenleme ve ilke ve kuralları doğrultusunda bankaların hak ve menfaatlerini savunmak,
• Bankacılık sisteminin büyümesi, sağlıklı olarak çalışması ve bankacılık mesleğinin gelişmesi, rekabet gücünün artırılması amacıyla çalışmalar yapmak,
• Rekabetçi bir ortamın yaratılması ve haksız rekabetin önlenmesi için gerekli kararları almak/alınmasını sağlamak, uygulamak ve uygulanmasını talep etmek, olarak belirlenmiştir.

Türkiye Katılım Bankaları Birliği (TKBB) , Türkiye’de faaliyette bulunan katılım bankalarının bir araya gelmesiyle oluşur. TKBB’nin amaçları;

• Serbest piyasa ekonomisi ve tam rekabet ilkeleri çerçevesinde, bankacılık düzenleme ilke ve kuralları doğrultusunda katılım bankalarının hak ve menfaatlerini savunmak,
• Bankacılık sisteminin büyümesi, sağlıklı olarak çalışması ve bankacılık mesleğinin gelişmesi, rekabet gücünün artırılması amacıyla çalışmalar yapmak,
• Rekabetçi bir ortamın yaratılması ve haksız rekabetin önlenmesi için gerekli kararları almak/alınmasını sağlamak, uygulamak ve uygulanmasını talep etmek, olarak belirlenmiştir.

Türkiye Sermaye Piyasası Birliği (TSPB) , sermaye piyasası aracılık faaliyeti yetki belgesine sahip tüm banka ve aracı kurumların üye olduğu birliktir.

TSPB’ninamaçları;

• Sermaye piyasasının ve aracılık faaliyetlerinin gelişmesini sağlamak,
• Birlik üyelerinin dayanışma, gerekli özen ve disiplin içerisinde çalışmalarını sağlamak,
• Haksız rekabetin önlenmesini ve mesleki konularda üyelerin aydınlatılmasını sağlamak, olarak sıralanmaktadır.

Türkiye Sigorta Birliği(Türkiye Sigorta, Reasürans ve Emeklilik Şirketleri Birliği) , sigortacılık mesleğinin geliştirilmesi, şirketler arasında dayanışma sağlanması ve haksız rekabetin önlenmesi amacıyla kurulan, tüzel kişiliğe haiz kamu kurumu niteliğinde bir meslek kuruluşudur.

Finansal Kurumlar Birliği , Finansal Kiralama, Faktoring ve Finansman Şirketleri Birliği 21. 11. 2012 tarih, 6361 no’lu Finansal Kiralama, Faktoring ve Finansman Şirketleri Kanunu’nun ilgili maddelerine göre teşekkül eden, tüzel kişiliği haiz, kamu kurumu niteliğinde bir meslek kuruluşudur. Şirketler (Türkiye’de kurulu finansal kiralama şirketleri, faktoring şirketleri ve finansman şirketleri) faaliyet izni aldıkları tarihten itibarenbir ay içinde Birliğe üye olmak, bu statü hükümlerine uymak ve birliğin yetkili organlarının aldığı kararlara uymak zorundadır. İlgili kanunla gelen düzenlemeye göre, birliğin görev ve yetkileri;

• Mesleğin gelişmesini sağlamak, üyelerin birlik ve dayanışmasını artırmak, eğitim, tanıtım ve araştırma faaliyetlerinde bulunmak,
• Meslek ilkelerini belirleyerek üyelerin birlik ve mesleğin gerektirdiği disiplin içinde ekonominin ihtiyaçlarına uygun olarak çalışmalarını sağlamak,
• Üyelerin uyacakları meslek ilkeleri ve standartlarını belirlemek,
• İlgili mevzuat uyarınca alınan kararlar ile Kurumca alınması istenilen tedbirleri üyelerine duyurmak,
• Üyeleri arasında haksız rekabeti önlemek amacıyla gerekli her türlü tedbiri almak ve uygulamak,
• Üyelerin ilan ve reklamlarında uyacakları esas ve şartları tür, şekil, nitelik ve miktarı itibarıyla tespit etmek,
• Üyelerinin ortak menfaatlerini ilgilendiren konularda yönetim kurulu kararına istinaden dava açmak,
• Üyeleri arasında ortak projelere ilişkin iş birliğini temin etmek ve bu Kanunda sayılan diğer görevleri yerine getirmektir.