Ünite 8: Türev Ürünler

Giriş

Türev ürünler, iki taraf arasında nitelikleri önceden belirlenmiş bir ya da daha fazla varlığın gelecekteki değerine bağlı olarak bugünden alım satımının yapılması için oluşturulan finansal sözleşmeler olarak tanımlanır. Spekülasyon, arbitraj ve riskten korunma (hedging) olmak üzere üç genel amaçla kullanılmaktadır. Türev ürünlerin uygun şekilde kullanılması, işletmeleri ve yapılan işlemleri, beklenmeyen piyasa hareketlerine karşı korur ve yapılan işlemleri ve manipülasyonları önler.

Spot ve Türev Piyasalar

Spot piyasalar, gerçekleştirilen alım satım işlemlerinde ödeme ve teslim yükümlülüğünün aynı anda veya çok kısa bir süre zarfında yapıldığı piyasalardır.

Türev piyasalar, ilerideki bir tarihte teslimatı veya nakit uzlaşması yapılmak üzere herhangi bir malın veya finansal aracın, bugünden alım satımının yapıldığı piyasalardır.

Türev piyasalarda yaygın olarak kullanılan araçlar forward sözleşmeler, future sözleşmeler, opsiyon sözleşmeleri ve swap sözleşmeleri olarak sıralanabilir.

Türev Ürün Kavramı

Piyasa katılımcılarının karşılaştıkları finansal riskleri yönetmek amacıyla geliştirilen finansal araçlar türev ürünler olarak adlandırılmaktadır. Türev ürünleri, değerleri bir başka finansal varlığın değerine dayalı olan enstrümanlar olarak tanımlayabiliriz. Temel türev ürünler forward, future, opsiyon ve swaplar olarak sıralanırken bununla birlikte faiz oranları, döviz kurları, borsa endeksi, hisse senedi ve mal fiyatlarına bağlı çok sayıda üründen söz edebiliriz.

Türev Ürünlerin Gelişimi: Finansal türevlerin, finansal piyasalarda gelişimi 1970’li yıllardan sonra olmuştur. 1940’lı yıllardan beri uygulanan Sabit Döviz Kuru Rejiminin 1973 yılında yıkılmasıyla, daha önceleri sabitlenen döviz kurları, bu tarihten sonra arz ve talebin baskısıyla oluşmaya başlamıştır. Döviz kurlarında yüksek dalgalanmalar meydana gelmiştir. Bu yeni durum iş dünyasının yeni risklerle tanışmasına yol açmıştır. Bu riskleri yönetme ihtiyacından dolayı döviz türevleri ortaya çıkmıştır. Değişken döviz kurları sistemi, artan riskleri düşürme teknikleri bulma ihtiyacı doğurmuş ve benzer şekilde spekülasyon fırsatları yaratmıştır. Oluşan bu yeni durum kısa dönem faiz oranlarının ve dolayısıyla uzun dönem faiz oranlarının da dalgalanmasına yol açmıştır.

Türev Ürünlerin Kullanım Amaçları: Türev ürünler genellikle spekülasyon, arbitraj ve riskten korunma olmak üzere üç genel amaçla kullanılmaktadır.

Spekülatörler, sözleşme konusu olan ürünü fiziki olarak elde etme amacı taşımayıp, düşük fiyata satın almak ve bu ürünleri gelecekte daha yüksek bir fiyattan satmak beklentisiyle türev piyasalarda yer alırlar. Spekülatörlerin alım satım işlemleri ani fiyat hareketlerine sebep olmakla birlikte piyasanın likiditasyonuna önemli katkıları olduğu ve işlem hacmini artırdıkları bilinmektedir.

Arbitraj işlemlerinde, yatırımcılar herhengi bir risk üstlenmeksizin, fiyat veya faiz hadlerinde oluşan dengesizliklerden yararlanarak her şartta belli bir kârı garanti etmeyi amaçlamaktadırlar. Arbitrajcılar, hiçbir riske katlanmadan bir finansal ürünün gelecekteki fiyatı ile günlük piyasa fiyatı arasındaki farktan yararlanarak kâr elde etmeye çalışırlar. Arbitrajcılar ile spekülatörler arasındaki en önemli fark, risk üstlenme bakımından olmaktadır.

Riskten korunma amaçlı işlemler, mevcut ya da gelecekte olabilecek risklerin azaltılması amacıyla türev ürünlerin kullanılmasıdır. Bu tür yatırımcılar, genellikle gelecekte fiziki olarak almak veya satmak istedikleri ürünün fiyat riskinden korunmak amacıyla işlem yapan yatırımcılardır.

Türev Ürünlerin Özellikleri: Türev ürünler korunma aracı olarak kullanılabilir. Türev piyasalar finansal piyasalarda dolaşan para için alternatif yatırım olanakları sunarak, hem paranın piyasalardaki dolaşım hızının artmasına, hem de piyasaya gelen bilgilerin fiyatlara daha hızlı yansımasına yol açar, piyasa etkinliğini arttırır. Spot piyasada işlem gören mal veya kıymetlere olan yatırımcı ilgisini arttırması nedeniyle türev piyasalar, spot piyasanın daha likit olmasını sağlamaktadır. Türev piyasalarda az sermaye ile pozisyon almak mümkündür. Kazanç çok fazla olabileceği gibi, kayıp da bazen çok yüksek tutarlara ulaşabilir.

Forward Sözleşmeler

Forward sözleşmeler, herhangi bir varlığın vadesi, fiyatı ve miktarının bugünden belirlenerek ileri bir tarihte teslimini öngören sözleşmelerdir. Forward sözleşmelerde, sözleşmenin yapıldığı anda genel olarak bir ödeme yapılmamaktadır. Bankalarla veya diğer finans kurumları ile tezgah üstü forward anlaşmalarının öngörülen teslim ve ödeme süresi genellikle bir yıldan kısadır.

Forward sözleşmelerde, sözleşmeye konu olan varlığı belirlenen tarihte ve belirlenen fiyattan satın almakla yükümlü olan taraf uzun pozisyon almış olur. Ürünü teslimat vadesi geldiğinde belirlenen fiyat ve miktarda satmakla yükümlü olan taraf ise kısa pozisyon almış olmaktadır.

Forward sözleşmelerde teslimi garanti eden herhangi bir kurum ya da kuruluş da yoktur. Forward işlemlerde, taraflardan herhangi birisinin sözleşmeye uymaması ve iflası halinde karşı tarafın zararını karşılayabilecek herhangi bir mekanizmanın bulunmaması, özellikle spekülatif amaçlardan uzak, riskini minimize etmek isteyen üreticilerin bu işlemlere soğuk bakmasına sebep olmakta ve forward işlem yapmak isteyen bir taraf, karşı tarafı bulmakta oldukça güçlük çekmektedir. Forward işlemler bütün dünyada hem tür hem de hacim olarak sınırlı kalmakta ve yerlerini hızla future piyasalara bırakmaktadırlar.

Forward Sözleşmelerin Özellikleri: Bu özellikler şu şekilde özetlenebilir.

• Sözleşmede ileri bir tarihte, alımı veya satımı yapılacak varlığın miktarı, teslim yeri ve teslim fiyatı belirlenir.
• Sözleşmede ilgili varlığın satıcı tarafından satılması, alıcı tarafından alınması zorunluluğu getirilir.
• Sözleşmenin gerçekleşme tarihine kadar, tarafların birbirine ödeme yapması söz konusu değildir.
• Merkezi bir pazar yeri olmayan ve bankalarla müşterileri arasında gerçekleşen işlemlerdir.
• Bu sözleşmeler, standart sözleşmeler değildir. Sözleşmelerin iptal edilmesi tarafların mutabık kalmalarıyla mümkündür. Ayrıca, sözleşmelerin takas edilmesi de söz konusu değildir. Forward işlemler teslimle son bulur.
• Sözleşmelerin tarafları, birbirlerini çok iyi tanıyan ve güvenen kişilerdir. Bu sözleşmeler, üçüncü kişilere devredilemez. Bunun sonucu olarak, forward sözleşmelerin ikincil piyasası bulunmamaktadır.

Forward Sözleşmelerin Çeşitleri: Forward sözleşmeler, her tür malla ilgili yapılabilir ve yapıldıkları ürünlere göre çeşitlere ayrılabilirler. Genellikle, döviz ve faiz üzerine yapılmaktadır. Bu nedenle forward sözleşmeleri, faiz ve döviz forward işlemler olarak iki grupta incelemek mümkündür.

Forward Faiz Sözleşmeleri: Bu sözleşme ile taraflar, belli tutardaki bir anaparaya, ileri bir tarihte, belli bir süre uygulanacak faiz oranı üzerinde anlaşırlar. Bu orana forward faiz oranı denilmektedir. Bu işlemlere taraf olanların amacı, kendilerini ilerideki faiz değişmelerine karşı korumaktır.

Forward Döviz Sözleşmeleri: Dövizin ulusal para karşılığında, gelecekte belirli bir tarihte teslim edilmek şartıyla, alımı veya satımı için bugünden yapılan sözleşmelerdir. Bu sözleşmeler, genellikle, yatırımcılara ileri bir tarihte, döviz kuru garantisi sağlamaktadır. Böylece, ihracatçı ve ithalatçıların yaptıkları işlemlerde fiyat değişimlerinden doğan kur risklerinden korunma imkânı verir.

Vadeli işlemlere uygulanan kurlara vadeli döviz kuru adı verilir. Vadeli kur, cari kurdan yüksek ise, aradaki fark “forward kur primi” olarak; vadeli kur cari kurdan düşükse aradaki fark “forward kur iskontosu” olarak ifade edilir.

Forward Sözleşmelerin Avantaj ve Dezavantajları: Forward sözleşmelerin organize borsalarda yapılmaması; fiyat, miktar ve vade gibi unsurların standart olmayıp, tarafların karşılıklı anlaşmasıyla belirlenmesinden dolayı, alıcı ve satıcı taraflara ihtiyaçlarına göre vade, büyüklük gibi unsurları serbestçe belirleyebilme imkânı sağlamaktadır.

Forward sözleşmeler, alıcı ve satıcı açısından gelecekteki belirsizlikleri ortadan kaldırmakta ve taraflara geleceğe yönelik rasyonel planlar yapma imkânı tanımaktadır.

Forward sözleşmeleri, tabiatı gereği, sözleşmeyi yapanlar için bir risk üstlenmek demektir.

Futures Sözleşmeler

Futures sözleşmeler, belli nitelikteki ve miktardaki bir varlığın, gelecekte belirlenmiş bir tarihte ve belirlenmiş bir fiyattan alım ya da satımını düzenleyen anlaşmalar olarak tanımlanabilir. Future sözleşmeler organize bir piyasada işlem gören standart sözleşmelerdir. Futures sözleşmelerin taraflar birbirini tanımak zorunda değildir; birbirlerine olan yükümlülüklerinin yerine getirileceği borsa takas merkezi tarafından garanti edilmektedir. Futures sözleşmelerinde amaç, fiyat dalgalanmalarının getirdiği belirsizliği ortadan kaldırmak, belli bir vade için söz konusu finansal aracın fiyatını sabitleştirmektir. Futures sözleşmeleri; tarım ürünleri, metaller, değerli metaller, finansal araçlar, enerji ürünleri ve diğer (gübre, sigorta, deniz ürünleri, ipek, kereste vb.) varlıklar üzerine yapılabilmektedir. Türkiye’de Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 2005’te faaliyete geçmiştir.

Futures Sözleşmelerin Özellikleri: Bu özellikler şu şekilde özetlenebilir.

• Organize borsalarda alınıp satılırlar. Borsalarda kayıt altına alınırlar ve standartlar dışında future sözleşme düzenlenemez.
• Sözleşmeye konu olan varlığın özellikleri, miktarı, vadesi standartlaştırılmıştır.
• Futures sözleşmelerin amacı, sözleşmeye konu olan ürünün gelecekteki fiyatının alınıp satılmasıdır.
• Futures sözleşmenin fiyatı, anlaşmanın yapıldığı tarihte belirlenir.
• Futures sözleşmesine konu olan mallar alan ve satan tarafları yükümlülük altına sokar.
• Futures sözleşmeler hamiline yazılıdır. Bu nedenle devredilebilir.
• Futures sözleşmelerde, sözleşmeye taraf olan kişilerin birbirini tanımaları gerekmemektedir. Takas odaları, işleyişi sağlar.
• Futures sözleşmelerde, günlük hesaplaşma ve teminat sistemi vardır. Teminat miktarı, takas odası tarafından belirlenir ve bu tutar, genellikle sözleşmenin %10’u kadardır. Bu teminata, başlangıç marjini denir.

Futures Sözleşmelerin Avantaj ve Dezavantajları: Future piyasalar, piyasada yer alan taraflar için, gelecek üzerindeki belirsizlikleri azalttığından dolayı, gerek üretici gerekse mali kesime gelecek üzerine planlar yapma olanağı tanımaktadır.

Future piyasalar, spot piyasalarda da gerek spekülasyon ve gerekse arbitraj yoluyla fiyat etkinliğinin sağlanmasına yardımcı olur. Future piyasalarda sözleşme konusu olan malların spot piyasalarının gelişimine olumlu etkilerde bulunur. Future piyasaların bütün piyasalarla sıkı bir ilişki içerisinde olması ve ekonominin bütün kesimleriyle bağlantılı olmasından dolayı, bünyesinde önemli bir riski taşımaktadır.

Futures Sözleşmeler ile Forward Sözleşmeler Arasındaki Farklılıklar:

• Future sözleşmeler belirli merkezlerde kurulmuş organize borsalarda yapılırken, forward sözleşmelerde böyle bir organizasyona ihtiyaç yoktur. Sözleşme taraflar arasında yapılır.
• Future sözleşmelerde, işlem konusu varlığın miktar ve teslim tarihi standart hale getirilmiştir. Sözleşmeler geneldir. Forward sözleşmelerde ise, miktar ve tarih tarafların ihtiyaçlarına göre belirlenir.
• Borsaların tespit ettiği kıymetler dışında futures sözleşme yapılamazken, forward sözleşmeler her türlü varlık üzerine yapılabilir.
• Forward sözleşmelerde diğer piyasa katılımcıları yapılan sözleşmeden habersizken, futures sözleşmeleri borsada şeffaf bir şekilde işlem görür.
• Forward işlemlerde amaç, ürünün fiziki olarak tedarik edilmesi iken, futures işlemlerde sözleşmelerin alınıp satılarak ürünün gelecekteki fiyatının belirlenmesidir.
• Forward işlemler, iki taraf arasında karşılıklı güvene dayalı olarak gerçekleştirilir. Futures işlemler piyasasında alıcı ve satıcılar birbirlerini tanımak zorunda değildir. Tarafların birbirlerine olan yükümlülüklerinin yerine getirileceğini, borsa takas merkezi garanti eder.
• Futures sözleşmeler, tarafların kârını ya da zararını günlük olarak gerçekleştirmelerine imkan verirken, forward sözleşmeler ancak vade tarihinde yerine getirilir.
• Bir forward işlemi gerçekleştirmek için belirli bir teminat yatırma zorunluluğu yoktur. Futures sözleşme yapabilmek için taraflar “marjin” adı verilen işlem konusu varlığın değerinin belli bir yüzdesini başlangıçta teminat olarak yatırmak zorundadır.
• Forward sözleşmelerin devredilmesi söz konusu olmadığı için ikinci el piyasası yoktur. Futures sözleşmeler ise vade sonuna kadar tekrar alınıp satılabilir, dolayısıyla ikincil piyasası mevcuttur.
• Forward işlemlerde, tarafların sorumluluğu vade sonuna kadar devam eder. Vade geldiğinde teslimat işlemi ile sona erer. Futures işlemlerde ise, sözleşmeyi likidite etmek için taraflar sözleşme süresinin dolmasını beklemek zorunda değildir. Ters yönlü işlem ile pozisyonlarını kapatarak her an pozisyondan çıkabilirler.

Opsiyon Sözleşmeleri

Opsiyon sözleşmesi, belli bir vadeye kadar, opsiyona dayanak varlık oluşturan belli miktardaki bir varlığı belli bir fiyattan alma ya da satma hakkını, belirli bir prim karşılığında opsiyonu satın alan kişiye veren, ancak zorunlu tutmayan, buna karşın opsiyonun satıcısını alıcı tarafından talep edilmesi halinde satmaya zorunlu tutan sözleşmedir.

Opsiyonlarla İlgili Temel Kavramlar: Opsiyon sahibi veya alıcısı, belli bir fiyat veya prim karşılığında, satın aldığı opsiyon sözleşmesini, sözleşmede belirtilen süre içerisinde veya vade sonunda, kullanım hakkına sahip olan taraftır.

Opsiyon satıcısı, opsiyonu alan kişiden tahsil ettiği prim karşılığında, opsiyonun vadesinde veya vadesi dolana kadar olan herhangi bir tarihte, opsiyona dayanak oluşturan belli miktardaki bir varlığı, opsiyonu alan yatırımcının talebi halinde belirli bir fiyattan alma yada satma yükümlülüğünü üzerine alır.

Satın Alma ve Satma Opsiyonu: Satın alma opsiyonu, alan yatırımcı, belirli bir vadeye kadar veya vadede, opsiyona dayanak oluşturan belirli miktardaki varlığı, opsiyonu satan yatırımcıya ödediği bir prim karşılığında belirli bir fiyattan satın alma hakkına sahip olur. Satın alma opsiyonu satan yatırımcı ise, belirli bir vadeye kadar veya vadede, opsiyona dayanak oluşturan belirli miktardaki varlığı, opsiyonu alan yatırımcının talebi halinde belirli bir fiyattan satmakla yükümlüdür.

Satma opsiyonu, alan bir yatırımcı, belli bir vadeye kadar veya vadede, opsiyona dayanak oluşturan belli miktardaki varlığı, opsiyonu satan yatırımcıya ödediği bir prim karşılığında belli bir fiyattan satma hakkına sahiptir. Satım opsiyonu satan yatırımcı ise, belli bir vadeye kadar veya vadede, opsiyona dayanak oluşturan belli miktardaki varlığı satım opsiyonu alan yatırımcının talebi halinde belli bir fiyattan satın almakla yükümlüdür.

Avrupa Tipi Opsiyon ve Amerikan Tipi Opsiyon: Avrupa tipi opsiyon sahibi hakkını sadece vade bitim tarihinde borsa tarafından belirlenen zaman diliminde kullanabilmektedir.

Amerikan tipi opsiyonlarda ise opsiyon sahibi hakkını opsiyonun yazım tarihi ile vadesi arasındaki her hangi bir süre içinde kullanabilir.

Kullanım Fiyatı ve Opsiyon Fiyatı (Primi): Alıcının talebi halinde, opsiyon satıcısının opsiyona konu olan dayanak varlığı almak veya satmak için ödeyeceği belirlenen sabit fiyata kullanım fiyatı denir.

Satın alma ya da satma hakkını elde etmek için opsiyon alıcısının, opsiyon satıcısına ödediği bedele opsiyon fiyatı (primi) denir.

İşlem Tarihi ve Vade Tarihi: Opsiyon sözleşmesinde, önceden üzerinde anlaşılan ve opsiyonun işleme konulacağı tarihe işlem tarihi denilir. Opsiyonun kullanılabileceği en son gün ise vade tarihi olarak bilinir.

Kârda, Başabaşta ve Zararda Opsiyonlar: Satın alma opsiyonunda, opsiyonun bağlı olduğu varlığın piyasa fiyatı kullanım fiyatının üzerinde olursa, bu opsiyon kârda opsiyon olarak adlandırılır. Satma opsiyonunda ise, opsiyonun bağlı olduğu varlığın piyasa fiyatı kullanım fiyatından düşük olduğunda opsiyon kârda olur.

Satın alma opsiyonunda, opsiyonun bağlı olduğu varlığın piyasa fiyatı kullanım fiyatına eşit olduğu durumda opsiyon başabaş olarak nitelendirilir. Satma opsiyonunda da durum aynıdır.

Zararda opsiyonlar kârda opsiyonların tam tersidir.

Swap Sözleşmeleri

Swap sözleşmeleri, tarafların belirli bir süre boyunca belirli miktarlarda ödeme yükümlülüklerini birbirleriyle takas etmeleri işlemidir. Swap sözleşmeleri bir borçlanma veya yatırım yöntemi olmayıp sadece mevcut borçların veya yatırımların nakit akımlarını değiştirmeye yarayan finansal araçlardır.

Swap sözleşmeleri ile işletmeler, düşük maliyetli finansman bulmak, yüksek getirili varlıklar elde etmek, faiz ve döviz riskine karşı korunmak, kısa vadeli aktif/pasif yönetim stratejilerini tamamlamak, aracılık ücreti elde etmek ve spekülasyon yapmak gibi değişik amaçları hedefleyebilmektedirler. Aynı zamanda swap sözleşmeleri kâr elde etmek veya varlık ya da yükümlülükleri riskten korumak amacıyla da kullanılabilmektedir.

Swap sözleşmeleri türev araç olmalarının yanında aynı zamanda bir para piyasası aracıdır. Ancak swap sözleşmeleri, sermaye piyasası araçlarını da referans varlık olarak kullanabilirler ve standart sözleşmeler olmamalarından dolayı organize bir piyasada değil, tezgahüstü piyasalarda işlem görürler. Swap sözleşmelerinin ikinci el piyasası da bulunmamaktadır. En yaygın kullanılan swap sözleşmeleri, faiz oranı, döviz swap sözleşmeleridir.

Faiz Oranı Swap Sözleşmeleri: Faiz oranı swap sözleşmesi, tarafların belirli bir süre zarfında faiz ödemelerini veya faiz gelirlerini birbirleriyle değiştirdikleri vadeli bir işlem çeşididir. Faiz ödemelerinin el değiştirdiği sözleşmelere borç swapı, faiz gelirlerinin el değiştirdiği sözleşmelere de varlık swapı adı verilir.

Faiz swap sözleşmelerinin kullanım nedenleri: Faiz riskinin yönetimi, alternatif finansman olanağı, faiz ödeme ve gelirleri ile borç stokunun yeniden yapılandırma olanağıdır.

Para Swap Sözleşmeleri: Para swap sözleşmeleri iki taraf arasında düzenlenen farklı para birimleri cinsinden ifade edilen faiz yükümlülüklerinin veya gelirlerinin değiştirilmesini konu alan yasal sözleşmelerdir. Para swapı bir geri satın alma anlaşmasıdır. Bu anlaşmada taraflardan biri belirlenen tutarda bir yabancı parayı belirlenen bir döviz kuru üzerinden satar. Ancak bu satış, satıcının söz konusu yabancı parayı, önceden belirlenen bir kur üzerinden gelecekte belirli bir tarihte geri satın almayı kabul etmesi koşuluyla gerçekleştirilir. Faiz swap sözleşmelerinden farklı olarak vade başında ve sonunda nominal değerler el değiştirir.

Para swap sözleşmelerinin kullanım nedenleri: Kur riski yönetimi, düşük fon maliyeti, piyasalara erişim ve farklı para biriminde nakit akışıdır.

Swap Sözleşmelerinin Avantaj ve Dezavantajları: Swap sözleşmelerinin en önemli avanajı işlemi yapan tarafların borçlanma maliyetini azaltması ve sermaye maliyetini düşürmesidir. Ayrıca değişken oranlı faizi, sabit oranlı faize çevirerek riski azaltır. Para swaplarında taraflar anlaşma sonunda geçerli kuru bildiklerinden döviz riskine karşı korunmaktadırlar. Swap işlemleri aynı zamanda, şirketlerin aktif ve pasiflerinin korunması için de kullanılabilir. Swap işleminde iki temel risk söz konusudur. Bunlardan biri piyasa riskidir, diğeri ise kredi riskidir.