Ünite 1: Bitkilerde Hastalık Kavramı ve Hastalık Oluşumunu Etkileyen Faktörler

Fitopatolojinin Tanımı ve Konusu

Fitopatoloji 17. yy’da Avrupa’da Patoloji adı altında Botaniğin bir kolu olarak ortaya çıkmış ve daha sonraları Fitopatoloji’ye dönüşmüştür. Fitoloji bitki hastalıkları bilimidir. Fitopatoloji bitkilerin sağlığının bozulmasının yanı sıra bitkilerin saklanması, ambalajlanması ve ulaşımı sırasındaki bozuklukları incelemektedir.

Fitopatoloji bilimi çeşitli bilim dallarının temel bilgilerini bir araya getirerek kullanır. Bitkilerdeki hastalık etkenlerinin neler olduğunu, hastalık belirtilerini, hastalıktan korunmayla alakalı yöntemleri içerir.

Bitki hastalıkları alanında bilgilerimizin artmasını sağlamıştır. Bitki hastalıklarının korunmayla ilgili çalışmaları da içerir.

Bitkilerde de hastalığa neden olan virüs, viroid, bakteri, mantar gibi mikroorganizmalar vardır. Çevresel faktörler de bitkilerin hastalıklarıyla yakından ilişkilidir. Fitopatolojinin meydana geldiği bilim dalları şunlardır; mikoloji, bakteriyoloji, viroloji ve herbolojidir.

Fitopatoloji bitki hastalıklarını, bu hastalıkların sebeplerini ve hastalıklardan korunma ve mücadele yöntemlerini araştırır. Fitopatolojinin amacı elde edilen bilgilerin üretim sahasında kullanılması ve bu sayede bitkilerin ve tarım ürünlerinin sağlıklarının korunması

Bitki hastalıkları ekonomiyi nasıl etkiler? denilince ilk olarak hastalıkların sebep olduğu kayıpların oranı ve ekonomik değeri aklımıza gelir. Toplam ekonomik önem hastalıkları önlemek adına yapılan her türlü girişim ve masrafları hesaba katarak ifade edilir. Bitki hastalıkları ekonomiyi birkaç şekilde etkiler. Bunlar arasında başlıcaları bitkiden alınan verimi düşürmesi, bitkinin pazar değerini düşürmesi, hastalıkları önlemek için kullanılan kimyasallar maliyeti yukarı çekmesi ve ilaç kalıntıları çevre kirliliğine sebep olmasıdır.

Bitkilerde Hastalık Tanımı

Bitkilerde insanlar ve hayvanlar gibi hastalanır ve hastalıklarının evreleri vardır. Bitkiler hastalık nedeniyle karşılaşırlarsa, normal fonksiyonlarındaki bozulmalar sonucu hastalanırlar. Bitkilerdeki fonksiyonlar birbirine bağlı olduğu için yaşam fonksiyonlarından birisinin bozulması diğer fonksiyonlarda da bozulmaya neden olmaktadır.

Bitkiler hastalık etkenlerine bağlı olarak hücrelerini kaybeder veya hücre aktivitelerinde değişiklik olur. Bu bitkinin hastalanması anlamına gelir. Geniş alanlara yayılmış reaksiyonlar bitkide çıplak gözle görülebilen değişiklikler meydana getirir. Buna hastalık belirtisi denir. Bitkinin reaksiyonuna bağlı olarak fonksiyonlarında ileri derecede değişim veya bitkinin tamamında ölüm meydana gelir.

Hastalanma yaşam fonksiyonlarının bitkiye zarar verecek düzeyde veya sürede bozulması olarak tanımlanabilir. Fonksiyonlardaki kısa ve uzun süreli bozulmalar hastalığın geçici veya kalıcı olmasında etkilidir. Fonksiyonlardaki bozukluklar bitkinin ölümüne kadar devam ettiğinde sürekli hastalanma meydana gelir.

Hastalık bulaşan bitki dokusunun çeşidi değişik fizyolojik fonksiyonları etkilemektedir. Köklerdeki bozulma kök çürüklüğüne sebep olur. Bu durumda bitkiler topraktan su ve besin alamazlar. Bitkinin ksilem dokusundaki enfeksiyon sonucunda bitkinin üst kısmına su ve mineral taşınması işlevi zarar görür. Bitkinin yapraklarında meydana gelen enfeksiyon sonucu yaprakta değişik renkler ve şekil bozukluğu ortaya çıkar. Çiçek ve meyve de enfeksiyon olduğunda ise üreme olumsuz etkilenir.

Bazı bitkiler gençken hastalıklara karşı daha hassastırlar. Yaşlandıkça ve hastalığa direnç kazandıkça güçlenirler. Yabani bitki formları genellikle hastalıklara karşı daha dirençlidirler.

Bitkilerin hastalıklara yakalanma oranının yüksek olmasının bazı nedenler vardır. Bunlar; Bitkilerin hareketsiz olması, Bitkilerin dış yüzeyinin hayvan ve insanlara nazaran geniş olması ve bitkilerde dış etkenlere karşı kendilerini koruma özelliklerinin bulunmamasıdır.

Hastalık Nedenleri ve Sınıflandırılması

Bitkilerde hastalığı oluşturan çeşitli etkenler vardır. Bu etkenlere sebepler kompleksi denir. Sebepler kompleksinin içinde mikroorganizma, çevre şartları ve bitkinin kendisi vardır.

Hastalığa neden olan patojenler bitkilere etki etmelerine göre farklılık gösterir. Bitki hastalıkları hastalık belirtilerine göre, hastalığın çıktığı organa göre, etkilediği ürün grubuna göre gruplandırılır.

Hastalık sınıflandırmada en yaygın ölçüt hastalığa neden olan etmenin tipidir. Hastalıklar bulaşıcı ve bulaşıcı olmayan şeklinde ikiye ayrılır. Bulaşıcı hastalıklar bir bireyde diğerine geçer ve tekrar bulaşma yeteneğine sahiptir. Canlı organizmaların neden olduğu bulaşıcı hastalıklara canlı hastalık nedenleri denir. Bulaşıcı olmayan hastalıkları çevre şartları meydana getirir. Bunlara fizyolojik hastalıklar denir.

Hastalanmanın nedenini etiyoloji bilim dalı inceler. Cansız hastalık nedenlerine fizyojen, canlı hastalık nedenlerine de patojen denir.

Hastalık Oluşumunu Etkileyen Faktörler

Hastalık oluşumunu etkileyen üç faktör vardır

• Canlı veya cansız hastalık nedenleri
• Konukçu bitki
• Çevre koşulları

Canlı ve cansız hastalık nedenleri içerisinde cansız hastalıkların nedeni çevresel faktörlerdir. Bitkinin sıcaklık nem mineraller, çevre kirliliği, vs. gibi özelliklerin bitkinin tolere edebileceği sınırları aşması durumunda bitkide hastalık oluşmaktadır. Canlı hastalık nedeni olan patojenler salgıladıkları enzimler, toksinler, büyüme düzenleyici maddeler sayesinde bitki hücrelerinin metabolizmasını bozarlar. Patojenisite (patojenlerin hastalık yapma yeteneği) hastalık şiddetini oluşturur. Patojenisitesi düşük hastalık bitkide düşük şiddetli hastalık meydana getirirken, patojenisitesi yüksek hastalık etmeni yüksek şiddette hastalık potansiyeline sahiptir.

Konukçu bitki hastalık oluşumuna hastalığa elverişli olmasıyla katkı sağlar. Konukçu bitkinin konstitüsyonu ( bitkilerdeki kalıtsal nitelikteki ortak yapı) hastalık oluşmasında önemlidir. Bitki türlerinin kendilerine özgü konstitüsyonu vardır. Bitki konstitüsyonunun zararlı mikroorganizmaların girişine yatkın olmasına dispozisyon adı verilir ve bitkinin dayanıksız olduğunu ifade eder. Bitkilerin patojen saldırılarına önceden elverişli hale gelmesine predispozisyon denilir. Çevre koşulları bitkinin içinde bulunduğu toprak ve atmosferdeki olaylardır.

Çevre koşulları bitkinin hastalanması ve hastalığın derecesi konusunda etkili olmaktadır. Çevre koşulları patojenleri de etkilemektedir. Patojenlerin çoğalıp salgın oluşturmalarında çevre koşullarının büyük etkisi vardır. Konukçu bitkinin gelişmesi, patojen organizmaların artması, konukçupatojen ilişkisi çevre koşulları tarafından etkilenmektedir. Enfeksiyon hastalıkları için önemli çevre koşulları sıcaklık ve nemdir. Işık, toprak ph’ı, toprağın besin elementleri de diğer etkenlerdir.

Nemin etkisi çevre faktörleri arasındaki birinci unsurdur. Nem hastalığın süresinde ve patojen mikrobun enfeksiyon yapma kabiliyetinde etkilidir. Sıcaklık ta nem gibi enfeksiyonun başlamasında ve gelişiminde büyük öneme sahiptir.

Patojenlerin aktive olmasından önce nemin olması şarttır. Bitkilerin yetişme döneminde yoğun yağış alan yerlerde hastalıklar görülür ve bu hastalıkların şiddeti yüksektir.

Hastalık etmenlerinin gelişmeleri ve bitkileri hasta edebilmeleri için ihtiyaçları olan nem miktarı ve nemli kalma süresi değişiklik göstermektedir.

Sıcaklığın etkisi bitkilerin ve patojenlerin gelişimlerinde ortaya çıkmaktadır. Bitkinin toprak üstü kısımlarında atmosfer sıcaklığı önemliyken, toprak altı kısımlarında toprak sıcaklığı önem kazanmaktadır. Düşük sıcaklık derecelerine sahip mevsimlerde patojenlerin aktive olması gereken minimum sıcaklıklar sağlanamadığından hastalıklar görülmez. Yüksek sıcaklıklarda ise patojenler aktive olur ve bitki hastalanır.

Patojenlerin hastalık yapabilmeleri için tercih ettikleri minimum sıcaklık değerleri farklıdır. Bazı hastalıklar düşük sıcaklıkta gelişirken bazı hastalıklar yüksek sıcaklıkta ortaya çıkmaktadır.

Eğer sıcaklık patojenlerin gelişmesi için en iyi koşulda ve bitkinin gelişmesi için gereken değerin altında veya üstünde ise koşullar patojenlerin lehine işler ve hastalık hızla yayılır. Sıcaklık bitki için en uygun düzeyde ve patojen için gereken değerin altında veya üstünde ise hastalık gelişimi yavaştır.

Rüzgarın etkisi bitkiler üzerindeki ıslaklıkların kurumasıyla, bitkiler üzerindeki yaraların çoğalmasıyla, bitki patojenlerinin yayılmasıyla kendini gösterir.

Yağmurla birlikte gelişen rüzgar hastalık gelişiminde önemli bir faktördür. Rüzgar ve yağmur enfekte bitkilerdeki bakteri ve sporların serbest kalmasını sağlarlar ve diğer bitkilere taşınmasında rol alırlar.

Rüzgar bitki dokusunda yaralanmalara neden olur ve bitki patojenleri de bu yaralı dokulardan içerir girerek bitkiyi hasta eder.

Işığın etkisi sıcaklık ve nemden daha azdır. Işık bazı bitkilerde patojenlere karşı bitkinin hassasiyetini arttırır veya azaltır. Hastalık şiddetinde de etkisi vardır. Işık şiddeti az olduğunda bitkinin parazitlere ve virüs enfeksiyonlarına karşı hassasiyeti artar.

Toprak asitliği ve toprak yapısının etkileri bitki hastalıklarının oluşmasında ve şiddetinde önemli rol oynamaktadır. Patojenlerin toprak asitliği tercihleri farklıdır. Bazı patojenler düşük asitlikte yaygın ve şiddetli görülürken bazı patojenler yüksek asitlik derecesinde gelişirler.

Topraktaki besin elementleri de bitki gelişiminde etkili olup bitkilerin mikroorganizmalara karşı dirençli olmalarını sağlarlar.

Bitkilerdeki hastalık hali üç faktörün birbirleri ile etkileşim içerisinde olmalarıyla meydana gelir. Bu faktörler;

• Hassas olan konukçu
• Saldırgan bir patojen
• Uygun çevre koşullarıdır.

Bu faktörler olmazsa olmaz faktörlerdendir. Bu faktörlerin birisinde değişim olursa hastalığın ilerlemesinde de değişim görülür.

Hastalık faktörleri arasında bitki hassas durumda, patojenlerin sayısı ve saldırganlığı fazla ise enfeksiyon hızlı gelişir. Çevresel faktörler de enfeksiyona hazırlayıcı nedenler olarak ikinci sırada yer alırlar. Eğer patojen saldırgan, bitki hassas durumda fakat çevre koşulları uygun değilse enfeksiyon endemik seyreder. Her üç faktör uygun durumda ise enfeksiyon pandemik seyreder.

Sporadik hastalıklar etrafa çok yayılma özelliği göstermezler.

Endemik hastalıklar dada etrafa yayılma özelliği yoktur. Küçük bir bölgede çıkarlar ve zaman zaman yükselişler görülür.

Epidemik karakterdeki hastalıklarda ise hastalık bir bölgede görülür ve diğer bölgelere yayılım gösterir.

Bazı hastalıklar ülkelere yayılım gösterir. Bir bölgeden diğer bölgeye, bir kıtadan diğer kıtaya yayılabilir. Epidemilerin atlama yapmasına pandemi adı verilir ve pandemilerde rüzgarın rolü büyüktür.