Ünite 3: Gelişimsel Yetersizliği Olan Bireylerin Bakım ve Rehabilitasyonunda Cinsellik

Giriş

Cinsel gelişim, bilişsel, fiziksel, sosyal ve duygusal gelişim alanları gibi kendini başına bir gelişim alanıdır. Freud, cinsiyet rolünün kazanımında çocukların geçirdikleri psikoseksüel gelişim evrelerin etkisinden söz etmektedir. Freud’a göre beş psikoseksüel gelişim dönemi vardır. Bunlar (a) Oral dönem (0-18ay), (b) Anal dönem (18-36. ay), (c) Fallik dönem (36-60.ay), (d) Gizil (Latent) dönem (7-11y) ve Genital dönemdir (11-18y). Gelişimsel yetersizliği olan bireylerin diğer gelişim alanlarında olduğu gibi cinsel gelişim alanın da desteklenmesi gerekmektedir.

Gelişimsel Yetersizliği Olan Bireylerde Cinsel Gelişim Farklılıkları

Cinsel gelişim, fiziksel gelişim ve olgunluğu temel alan eylemsel girişimlerin zihinsel kapasiteye göre anlamlandırılmasıyla sağlanan cinse özgü duygusal ve sosyal gelişim alt yapısının oluşturulmasını hedeflemektedir. Genel inanışın aksine olgun ve yeterli bir cinsellik kavramı sadece biyolojik temellere dayanmaz. Aksine cinsellik kavramının gelişimi duygu ve aklın birlikte iş birliği ile yapılandırılır. Alanyazında gelişimsel yetersizliği olan çocukların gelişim evrelerinden aynı sıra ile ancak farklı süreçte geçtikleri fikri kabul edilmektedir. Zihin gelişimi için kabul edilen bu görüş cinsel gelişim için de kabul edilebilir. Bu durumda uygun cinsel davranışların öğrenilmesi süreç olarak farklı olsa da aynı sıra ile öğrenilmesi mümkündür.

Gelişimsel Yetersizliği Olan Bireylerde Cinsel Gelişim Destek Eğitiminin Sağlanması

Öncellikle diğer gelişim alanlarında olduğu gibi cinsel gelişim alanında da gelişimsel yetersizlik durumunda temel alınacak değişken çocuğun kronolojik yaşı değil gelişimsel yaşı olduğu unutulmamalıdır.

Gizlilik, çocuğun kendi mahremiyetini öğrenmesi için önemli bir kavramdır ve bebekliğin ilk evrelerinden itibaren desteklenebilir. Oral dönem de boşaltım davranışlarının gizlilik içinde yapılması alışkanlığının gelişmesini sağlamak mahremiyet eğitiminin ilk basamağıdır. Anal dönem , kaka kontrolünün yanı sıra kendini kontrol etme, vücudundan gelen uyarımları anlamlandırma, harekete geçme zamanına karar verme ve başarıyla eylemi sonlandırma gibi kendini yönetme becerilerinin de temel bilişsel şemalarının oluşturulduğu dönemdir. Bunu başarabilmesi için ona yeteri kadar fırsat verilme ve zaman tanınmalıdır. Girişimleri kendi başlatmaya başladığında ve boşaltım için tuvalete girdiğinde kapıyı kapatması ve pantolonunu daha sonra indirmesi, boşaltım sonrasında ise pantolonunu kaldırdıktan sonra kapıyı açması konusunda yönlendirme yapılarak gizliliğin yanı sıra örtülülük davranışının da gelişmeye başlaması sağlanmalıdır. Fallik dönem de gelişimini sağlayan uyarım bölgesi cinsel organlardır. Bu bölgenin uyarım alması fiziksel gelişime bağlı iken, bu uyarımların çocuk tarafından fark edilerek bu bölgeye yönelik davranışları başlatması bilişsel gelişim ile ilgilidir. Bu bölgenin uyarımları çocuğun cinsel organlarla oynamada ısrar etmesi, mastürbasyona yönelmesi ve bedeniyle oynamayı tekrarlayan davranış biçimine dönüştürmesine neden olabilir. Bu nedenle davranışın uygun formuna yönlendirilmeleri gerekir. Gizil dönem cinsel konulara olan merakın azaldığı ve önceki dönemlere ilişkin edinilenlerin pekiştirilme evresi olduğu söylenmektedir. Çocuğun güvenli ortamı olan evin dışındaki sosyal çevre etkileşimlerine başlamadan önce çocuğun ihmal ve istismardan korunmasını sağlayan mahremiyet becerilerinin geliştirilmesi gerekir.

Cinsel gelişim alanında öğretilen becerilerinde ön koşul becerileri söz konusudur. Bu nedenle bu becerilerin öğretimine geçmeden önce gelişimsel yetersizliği olan çocuğun bu ön koşul becerilerine sahip olup olmadığı değerlendirilmelidir.

Gelişimsel Yetersizliği Olan Bireylerde Mahremiyet Eğitiminin Tamamlanması

Mahremiyetin, mekânsal mahremiyet, kişi mahremiyeti ve bilgi mahremiyeti olmak üzere üç boyutu söz konusudur. Cinsellikle ilgili mekânsal mahremiyet kişinin yalnız kalabileceği alanının olmasıdır. Kişisel mahremiyet dokunulmazlığı ve samimiyeti dilediği sınırlarla yaşama hakkı demektir. Bilgi mahremiyeti ise kendi hakkındaki bilgiyi saklama hakkı anlamına gelmektedir. Bireyin mahremiyeti bu üç boyutu birlikte kapsamalıdır. Mahremiyet örtülülük, gizlilik ve dokunulmazlık kavramlarıyla ele alınmalıdır. Bireyin vücuduna bakılmaması için örtülü olması, dokunulmaması ve hakkında konuşulması mahrem olan bölgeleriyle ilgili gizliliğin korunması hâlidir. Bireyin mahremiyetinin korunması dendiğinde onun gizliliğinin yanı sıra dokunulmazlığın ve örtülülüğün korunmasında titiz davranmak olarak tanımlanabilir.

Cinsellik ile ilgili eğitim çok erken yaşlarda başlamalı ve aşamalı olarak devam etmelidir. Mahremiyet davranışları ile korunma davranışlarının öğretimi çocuklarda sorun davranışların gelişmesini ya da oluşmasını önleyicidir.

Tuvalet becerileri sayesinde örtülülük, gizlilik ve dokunulmazlık davranışlarının gelişimi de başlamış olur. Dolayısıyla tuvalet eğitimi cinsel eğitimin önemli aşamalarından biridir. Erken dönemde bağımsız tuvalet ihtiyacını giderme öğretilirken kazandırılan gizlilik, örtülülük ve dokunulmazlık kuralları ergenlik döneminde olumlu etkiye sahiptir. Ancak bu kuralların öğretiminde kurumun günlük yaşam rutinlerindeki tüm doğal fırsatları kullanarak öğretim yapmanız gereklidir ama yeterli değildir. Bu kurallar uygun davranış formunda öğrenilip tutum hâline gelinceye kadar kararlı ve tutarlı davranmanız çok önemlidir. Bu noktada edindirilen kuralların uygulanmasını da denetlemeniz gerekmektedir. Örtülülük, dokunulmazlık ve gizlilik kurallarına uyması hem çocuğun tacizden korunması hem de sosyal ortamlardan dışlanmaması için gereklidir.

Gelişimsel Yetersizliği Olan Bireylere Mahremiyetini Koruma Eğitimi

Alanyazında cinsel gelişim ile ilgili bilgi ve becerilerin ebeveynler tarafından öğretilmesi gerektiği belirtilmektedir. Ancak kurumsal bakım alan çocuk ve yetişkinler için bu öğretim bakım hizmeti veren kişi tarafından yapılmalıdır.

Tuvalet becerisi, erken dönemde edinildiği hâlde sonrasında ortak kullanılan yerlerde yerine getirilebilmesi gereken bir beceridir. Ortak kullanım alanlarında çocuklar için riskli durumlar oluşabilir. Becerinin öğretimi sırasında çocuğa bu beceri yardımın sadece güvenilen yetişkinden alması gerektiğini öğretmek üzere yabancıyı ayırt etme çalışması yapılması gereklidir. Güvenilir kişiyi ayırt eden çocuk, aynı zamanda arkadaşlarının her önerdiği davranışı yapmamayı, güvenilir kişilerin onayladığı davranışların her zaman uygun davranışlar olduğunu ayırt etmeyi öğrenir.

Bir diğer önemli aşamada izin alma ve verme öğretimidir. İzin alma ve verme, başkasının bedenine dokunulmadan önce izin alınması gerektiği ve benzer şekilde kendine dokunulacağı zaman izin verip vermeme kararını almanın öğretimidir. Böylece dokunulmazlık bireye izin alarak dokunulduğunda sürdürülmüş olur ve çocuğun bağımsız bir birey olduğunu ve bedeninin kendi kontrolü altında olduğunu öğrenir. Ayrıca kendi bedeni için geçerli olan dokunulmazlık kuralının diğerleri içinde geçerli olduğunu ve kendi bedeninin dokunulmaz olduğu gibi, bir başkasının bedeninin de dokunulmaz olduğu anlayışı gelişir. Bu noktada izin alma ve izin verme öğretiminin, gelişimsel geriliği olan çocuğa tacizi ayırt etme ve tepki geliştirme amacıyla başlatıldığı unutulmamalıdır.

Kişisel alanını koruma da sağlıklı cinsel gelişimin önemli bir parçasıdır. Kişisel alanını koruma, saldırganca davranmadan kendi güvenliğini sağlama davranışının öğretimidir. Kişisel alanını koruma hem fiziksel zarar görmeme hem de tacizden kaçınabilme için öğretilmektedir.

Cinsel gelişimle ilgili üzerinde durulması gereken önemli konulardan birisi de çocuklara dokunulmazlık, izin alma- izin verme ve kişisel alanını koruma öğretiminden sonra izinsiz teması reddetme ve bu durumu rapor etmeyi öğretmektir. Bu beceriler, tacizden kurtulabilme ve yetişkinin farkındalığını sağlama için öğretilmektedir. Bu nedenle bildirimde bulunma ile birlikte çalışılmalıdır. Bu noktada izinsiz temasa ilişkin rapor etme becerisinin gelişmesi amacıyla ebeveyn veya bakımını üstlenen kişilerin eğitimi de yapılmalıdır. İzinsiz teması reddetmeyi öğrenen bir çocuk bunu sadece kendisi için uygulayabilir. Bu nedenle yanlışlıkla arkadaşına izin almadan dokunduğunda karşılaştığı reddetme davranışını kabul etme ve özür diledikten sonra da hatırlattığı için teşekkür etmesi öğretilmelidir. Bunlara ek olarak İzinsiz teması reddetme ve reddi kabul etme öğretiminin yapılması, sosyal ortamlarda karşılıklı dokunulmazlığın kabul edilmesini sağlasa da dokunmasına izin verilen arkadaşların, dokunma biçimine göre sınırlanmasının öğretilmesini gerektirmektedir. Çocuklar genellikle samimi arkadaşlarına dokunma izni vermektedirler. Ancak zaman içinde bu iznin kötüye kullanılmaması için çocuklara iyi-kötü dokunmayı ayırt etmenin öğretilmesi yerinde olacaktır.

Gelişimsel Yetersizliği Olan Bireylerin Bakımlarında Cinsellikle İlgili Dikkat Edilmesi Gereken Özellikleri

Ergenlik döneminde yavaş yavaş erişkinlik becerileri kazanılmaktadır ve çocuklar hem fiziksel hem de psikolojik değişimler oluşmaya başlamaktadır. Bazı gelişimsel yetersizliği olan çocuklarımıza tüy temizliği, cilt temizliği, el ve tırnak temizliği gibi beceriler, beceri analizine dayalı olarak öğretilmek zorundadır. Zincir beceri niteliğindeki bu becerilerin bir kısmının öğretimi okulda planlı bir şekilde başlatılmaktadır. Ancak mahremiyet gerektiren becerilerin mahremiyet alanında bakımını üstlenen ve güven çemberinde bulunan kişiler tarafından çalışılması gerekmektedir.

Gelişimsel Yetersizliği Olan Ergenlerde Cinsel Davranışlar

Yalnız kalmalarına uzun süreli izin verildiğinde, gelişimsel yetersizliği olan öğrencilerimizde kendi kendine konuşma davranışının ortaya çıkma sıklığının giderek arttığı gözlenmektedir.

Ergenlik öncesinde (0 – 9-15 yaşlar arası) cinsel gelişime paralel öğretilmesi gereken bazı beceri ve kuralların öğretiminin yapılmış olması gerekir. Ergenliğe geçiş becerilerinin öğretimi, daha önce çocuğunuzun repertuvarında var olan kişisel bakım becerilerinin niteliğinin değiştirilmesidir. Örneğin, beden temizliğine dikkat etme, giysilerini değiştirmeye özen gösterme, giysi seçimine dikkat etme, beslenme alışkanlıklarını düzenleme, cildini temizleme gibi becerilerin ergenlik dönemine girerken yeniden ele alınarak bağımsız yapılabilme düzeyine getirilmesi sağlanmalıdır. Bu dönemde (a) beden temizliğine dikkat etme, (b) beslenme alışkanlıklarını düzenleme ve (c) tüylerin temizliği, menstural bakım becerileri ve mastürbasyon becerileri gibi cinsel gelişime ilişkin davranışlar kazandırılmalıdır.

Gelişimsel Yetersizliği Olan Ergenlerde Uygun Olmayan Cinsel Davranışlara Müdahale

Gelişimsel yetersizliği olan çocuklarda uygun olmayan cinsel davranışlar genellikle gelişime paralel öğretilmesi gereken beceri, kural ve davranışlar öğretilmediğinde ortaya çıkmaktadır. Bunun önüne geçebilmek üzere cinsellik bir gelişim alanı olarak düşünülmeli, gelişimsel edinimlerin sıralaması belirlenmeli ve performans alınırken neleri yapıp yapamadığı değerlendirilmelidir. Eğer erken gelişimsel dönemde edinilmesi gerekenler edindirilmemiş ise öğretim erken dönem becerileri ile başlatılmalıdır.

Uygun olmayan davranışlara örnek olarak uygun olmayan ortamlarda ya da alanlarda mastürbasyon yapma, soyunma, soyunma, vücuduyla ilgili söylememesi gereken sözcükleri sürekli söyleme verilebilir. Örneğin çocuk özellikle kalabalık ortamlarda dış kontrolün zayıfladığı anlarda birden soyunarak kalabalığın ortasına gelebilmektedir. Böyle bir durumda ilk müdahale sakin kalarak “giyinik olmadığımızda sadece odamızda oturabiliyoruz” diyerek mahremiyet alanına yönlendirip, giyinene kadar odada kalmasını sağlamaktır.