Ünite 5: Gelişimsel Yetersizliği Olan Bireylerin Bakım ve Rehabilitasyonunda İş Birliği

Giriş

İnsan hakları konusunda yaşanan gelişmeler, teknolojinin ilerleyişi, yeni bilimsel gelişmelerin ortaya çıkışı gibi gelişmelerle birlikte birçok ülke, yetersizliği olan bireylere yönelik yeni politikalar geliştirmiş ve onların da diğer bireyler gibi eşit imkânlardan faydalanması için çalışmalar yapmış ve yapmaya da devam etmektedir. Bireylerin yaşadıkları evde ve çevresinde düzenlemeler yapılması ve bu sayede yetersizlik durumlarının olumsuz etkilerinin olabildiğince azaltılması bakım hizmetlerinin temel amaçlarındandır.

Yetersizliği olan bireylerin ihtiyaçları yasalar ve yönetmelikler yoluyla güvence altına alınmıştır. 30. 07. 2006 tarih ve 26244 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan “Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tespiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmelik” ile birlikte, bakıma muhtaç olan bireylerin bakımına ilişkin kişisel bakım hizmetlerini ve psiko-sosyal destek hizmetlerini kapsayan düzenlemeler yapılmıştır.

Yetersizliği olan bireylere ilişkin çeşitli sınıflandırmalardan biri de yetersizlik türlerinin gelişimsel yetersizlik başlığı altında ele alınmasıdır. Gelişimsel yetersizliği olan bireylerin bakım hizmetleri sırasında en çok gereksinim duydukları alanlar ise kişisel bakım hizmetleri ve psiko- sosyal destek hizmetleri olduğu söylenebilir.

Gelişimsel yetersizliği olan bireylerin gereksinim duyduğu kişisel bakım hizmetleri:

• Bireyin tuvalet ihtiyacının giderilmesi konusunda yardımcı olunması ve gerekli durumlarda temizliğinin yapılması
• Tırnak kesimine yardımcı olunması
• Saçlarının taranmasına yardımcı olunması
• Dişlerini fırçalama, temizleme ve ağız bakımı konusunda yardımcı olunması
• Banyo yaptırılması
• Yemek yerken yardım edilmesi
• El, yüz ve ayak temizliğinde yardımcı olunması
• Kulak ve burun temizliğinde yardımcı olunması
• İstenemeyen tüylerin temizliğinde yardımcı olunması
• Kıyafetlerini giyip çıkarmasına yardımcı olunması
• Yatağının temizlenmesi ve düzeltilmesine yardımcı olunmasıdır.

Gelişimsel yetersizliği olan bireylerin bakım sırasında en çok gereksinim duyduğu hizmetlerden biri olan psikososyal destek hizmetleri ise şunlardır:

• Bakıma muhtaç olan engelli bireylerin ailelerinin, engelli bireyi ve engel durumları kabul etmelerine, konu hakkında bilgilendirilmelerine yönelik bireysel veya grup çalışmaları yapılması
• Bakıma muhtaç olan engelli bireylerin engel durumunu ve içinde bulunduğu durumu kabullenmelerine, konu hakkında bilgilendirilmelerine, gelişim alanlarının desteklenmesine yönelik bireysel veya grup çalışmaları yapılması
• Bakıma muhtaç olan engelli bireylerin ve ailelerinin sosyal hakları ve var olan kaynakların kullanılmasına yönelik bireysel veya grup çalışmaları yapılması
• Bakıma muhtaç olan engelli bireylerin sosyal hayata uyum ve katılımına, bağımsız yaşama becerisine yönelik sosyal, kültürel, sanatsal ve sportif etkinliklere katılması konusunda destek hizmetlerinde bulunma
• Bakıma muhtaç olan engelli bireylerin yalnızlık, umutsuzluk, intihar eğilimi, stresi depresyon, reddedilme gibi olumsuz durumlardan kurtarılmasına yönelik bireysel veya grup çalışmaları yapılmasıdır.

Bu hizmetlerin karşılanmasının, gelişimsel yetersizliği olan bireyin yaşam kalitesinin arttırılmasına, sosyal yaşama katılmalarına katkı sağlayabileceği düşünülmektedir. Bu tür destek hizmetlerinin yasal düzenlemeler ile zorunlu hâle getirilmesi de son derece önemlidir. Gelişimsel yetersizliği olan bireylerin bakım ve rehabilitasyon sürecinde çeşitli uzmanların iş birliği içinde çalışması gerekmektedir.

Gelişimsel Yetersizliği Olan Bireyler ve Bakım Hizmetleri

Bakım ve Rehabilitasyon Hizmetleri: Türk Dil Kurumuna göre bakım ifadesi, bir şeyin iyi gelişmesi, iyi durumda kalması için verilen emek, birinin beslenme, giyinme, vb. gereksinimlerini üstlenme ve yerine getirme işi olarak tanımlanmaktadır. Gelişimsel yetersizliği olan bireyler, yetersizlikten etkilenme düzeylerine bağlı olarak çeşitli düzeylerde bakıma gereksinim duymaktadırlar. Verilen bu hizmetlerin, gelişimsel yetersizliği olan birey ve ailesinin yaşam kalitesini artırmasının yanı sıra toplum kaynaklarının doğru kullanılmasına da olanak sağlamaktadır.

Gelişimsel Yetersizliği Olan Bireylere Verilen Bakım Hizmeti Türleri, ülkemizde iki ana başlık altında değerlendirilmektedir. Bunlar:

• Evde Bakım Hizmetleri
• Kurum Bakım Hizmetleri

Evde Bakım Hizmetleri: Engelli/yetersizliği, yaşlı, süreğen hastalığı olan veya hastalık sonrası iyileşme döneminde bulunan bireyleri kapsar. Bu bireyleri yaşadıkları ortamda destekleyerek, sosyal hayata adaptasyonlarını sağlamak, yaşamlarını mutlu ve huzurlu bir biçimde devam ettirerek toplumla bütünleşmelerini sağlamak, aile üyelerinin bakım sorumluluğunu hafifletmek için birey ve aileye sunulan psiko-sosyal, fizyolojik ve tıbbi destek hizmetleri ile sosyal hizmetleri içeren bir bakım modeli şeklinde tanımlanmaktadır. Bu hizmetin temel amacı, yetersizliği olan bireylerin kaliteli, gereksinimleri doğrultusunda ve düşük maliyetli hizmet almasıdır. Bu sayede onların daha bağımsız olmaları ve yaşam kalitelerinin arttırılması hedeflenmektedir.

Evde bakım hizmetleri birçok destek hizmetini kapsamaktadır. Talepte bulunan bireylerin evde doktor muayenesi ve hemşire bakımı, fizyoterapist desteği, ultrasonografi ve EKG gibi hizmetlerden yararlanma hakkı bulunmaktadır. Sağlık Bakanlığının 01.02.2010 tarihinde 3895 sayılı Bakan Onayı ile “Sağlık Bakanlığınca Sunulan Evde Sağlık Hizmetlerinin Uygulama Usul Ve Esasları Hakkında Yönerge” yürürlüğe girmiştir. Yönergenin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren 81 ilde, Sağlık Müdürlükleri bünyesinde kurulan 34 adet mobil ekip ve hastaneler bünyesinde kurulan 408 evde sağlık birimi olmak üzere toplam 442 adet Evde Sağlık Hizmet biriminin Sağlık Bakanlığınca tescili yapılmıştır. Ayrıca aile hekimleri vasıtası ile de bu hizmetler sunulmaktadır.

Evde bakım hizmetleri üç şekilde sınıflandırılır.

1. Tıbbi hizmetlerin yanı sıra sosyal hizmetleri de kapsar.
2. Kısa süreli (30 günlük tıbbi hizmet) ya da uzun süreli (tıbbi ve sosyal hizmet) olabilir.
3. Formel (farklı meslek elemanları tarafından) ve informel (aile üyeleri tarafından) bakım hizmetlerini kapsar.

Evde bakım hizmetlerinin ihtiyacı olan bireylere yönelik avantajları şu şekilde sıralanabilir:

1. Özgürlük ve otonomi sağlar.
2. Bireylerin kendi duygu ve düşüncelerine ve kurallarına değer verilir.
3. Bireylerin hastalık ve enfeksiyon riskini azaltır.
4. Diğer hizmetlere göre maliyeti düşüktür.
5. Bireylerin yaşam kalitelerini olumlu etkiler.
6. Bazı hastalık ve yetersizlik durumlarında bireye ulaşabilmenin tek yoludur.

Evde bakım hizmetlerinin dezavantajları da şu şekilde sıralanabilir:

1. Birçok ülke açısından yeni bir hizmet olması nedeniyle bazı riskleri barındırır.
2. Birey ve hizmeti veren personel arasındaki ilişki istenen düzeyde olmayabilir.
3. Bakım ihtiyacı olan bireyin, banyo, tuvalet, temizlik vb. ihtiyaçları aile üyeleri tarafından doğru bir şekilde karşılanamayabilir. Bu durum da bireylerin baskı ve stres yaşamasına neden olabilir.
4. Hizmet sunan sağlık personeli sürekli hastanın yanında bulunamaz.

Genel olarak evde sağlık hizmetlerinde yer alan çalışanlar, doktorlar, hemşireler, sosyal hizmet uzmanları, psikologlar, özel eğitim çalışanları, fizyoterapistlerdir.

Kurum Bakım Hizmeti: Evde destek verilmesine rağmen bakılamayacak derecede yardıma gereksinim duyan ya da ailesinin yanında bakılması mümkün olmayan bireyler için verilen bir hizmettir. Kurum bakım hizmetler birbirinden farklı kurumlarda yapılır. Bunlar arasında bakım ve rehabilitasyon merkezleri, aile danışma ve rehabilitasyon merkezleri, özel bakım merkezleri, engelsiz yaşam merkezleri yer almaktadır. Gelişimsel yetersizliği olan bireylere verilen kurum bakım hizmeti üç bakanlığa bağlı kurumlar tarafından yürütülmektedir. Bu bakanlıklar, Millî Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı ve Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığıdır.

Gelişimsel yetersizliği olan bireylere verilecek bakım hizmetlerini planlanma süreci bazı bileşenleri ve aşamaları içermektedir. Bu temel bileşenler ve aşamalar şunlardır:

1. Değerlendirme
2. Bakım gereksinimlerinin tanımlanması
3. Bakım planı hazırlama
4. Bakım planını uygulama
5. Gözden geçirme

Gelişimsel Yetersizliği Olan Bireylein Bakımında Dikkat Edilmesi Gereken Unsurlar:

• Birey ve ailesine güler yüzlü, anlayışlı ve hşgörülü olunmalıdır.
• Birey içten ve samimi bir şekilde dinlenilmelidir.
• Gerekli tıbbi açıklamalar sade ve yalın bir dille yapılmalıdır.
• Empatik davranılmalıdır.
• Bakımın verileceği fiziki ortamın uygun olmasına dikkat edilmelidir.
• Bireyin özel hayatı ve mahremiyetine saygı duyulmalıdır.

Uzmanlar, bu bireylere bakım hizmetini verirken bir iyilik yapmamakta aksine gelişimsel yetersizliği olan bireylerin yasalar tarafından güvenceye alınmış olan haklarını kullanmalarına yardımcı olmaktadır.

Rehabilitasyon Hizmetleri: Bakım hizmetinden farklı olarak özel eğitim ve rehabilitasyon hizmetleri bireyin gelişimsel sürecine katkı sağlamayı amaçlayan hizmetler olarak de- ğerlendirilmelidir. Bu bağlamada, rehabilitasyon; doğuştan var olan ya da sonradan oluşan (hastalık, kaza ya da yaralanma vb.) durumlardan ötürü bazı yeteneklerini ve işlevlerini kaybetmiş bireyin tıbbi, psikolojik, sosyal ve mesleki yönlerden mümkün olan en iyi düzeye ulaştırılmasını amaçlayan, kalıcı sakatlıkların sonuçlarını en aza indirmek için düzenlenen tedavi edici bir çalışma sürecidir.

Genel olarak rehabilitasyon hizmetlerinin olumlu etkileri şu şekilde sıralanabilir:

• Gelişimsel yetersizliği olan bireylerin, yetersizlik durumlarından dolayı yaşamlarını kolaylaştıracak cihazları kullanmaları ve bu sayede daha bağımsız olmalarını sağlama,
• Hastalığın/yetersizliğin etkilediği organ ve yapıların işlevini arttırmaya çalışmak
• Gelişimsel yetersizliği olan bireyin hastanede daha az süre kalmasını sağlamak
• Gelişimsel yetersizliği olan bireye psikolojik açıdan destek olmak, yaşam alanlarını daha uygun hâle getirerek daha kaliteli bir yaşam sürmelerini sağlamaktır.

Rehabilitasyon hizmetlerinin amaçlarına ulaşabilmesi uzmanlar arası işbirliğine bağlıdır.

Gelişimsel Yetersizliği Olan Bireyler ve Özel Eğitim ve Rehabilitasyon Hizmetleri

Ülkemizde bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinin gelişimsel yetersizliği olan bireylere verilmesi ya devlet kurumları aracılığıyla ya da devlet kurumlarından onay olan özel kurumlar aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Bakım hizmetleri gibi üç bakanlık tarafından yürütülür.

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın Sunduğu Hizmetler: Evde bakım hizmeti, yatılı bakım ve rehabilitasyon merkezi, umut evleri ve özel bakım merkezleridir.

Sağlık Bakanlığı’nın sunduğu Hizmetler: Tıbbi sosyal hizmet ve evde sağlık hizmetidir.

Milli Eğitim Bakanlığının Sunduğu Hizmetler: Millî Eğitim Bakanlığı tarafından ağır ve orta düzeyde yetersizliği olan bireylere bağımsız sınıflarda eğitim imkânı sunulmakta, hafif düzeydeki engellilere de özel eğitim ya da kaynaştırma eğitimi sunulmaktadır. Ayrıca, Otistik Çocuklar Eğitim Merkezleri ve Özel Eğitim Uygulama Merkezi ve Özel Eğitim İş Uygulama Merkezlerinde de özel gereksinim gruplarına ihtiyaçları doğrultusunda katkı sunulmaktadır. Bunun yanı sıra Milli Eğitim Bakanlığı yetersizliği olan bireylere özel özel eğitim ve rehabilitasyon merkezleri aracılığıyla da hizmet vermektedir.

Özel eğitim ve rehabilitasyon merkezleri, gündüzlü bakım kurumlarıdır. Bu merkezler, 573 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ve 31.05.2006 tarih ve 26184 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’ndeki esaslar doğrultusunda yürütülür.

Bu merkezlere, üniversite ve devlet hastaneleri ile sosyal sigortalar kurumuna bağlı hastanelerin birinden tıbbi tanı almış ve sağlık raporu bulunan kişiler başvuruda bulunabilmektedir. Özel eğitim merkezlerindeki uzmanlar, 5580 Sayılı Özel Öğretim Kurumları Kanunu doğrultusunda çalışmaktadırlar. Bu kişilerin nitelikleri de aynı Kanun’un 34. maddesinin e bendinde şu şekilde belirtilmiştir:

18 Mayıs 2012 gün ve 28296 sayılı Resmî Gazete’ye göre yöneticiler; Özel Eğitim ve Rehabilitasyon merkezlerinde, kurumda uygulanan öğretim programına göre zihin, görme, işitme engelliler sınıf öğretmenliği, okul öncesi öğretmenliği/çocuk gelişimi ve eğitimi öğretmenliği veya uzmanı, rehber öğretmen, dil ve konuşma terapisti, fizyoterapist, psikolog, odyolog, sosyal hizmet uzmanı olma koşullarını taşımak ve resmî/özel öğretim okulla- rında en az iki yıl öğretmenlik ya da alanında görev yapmış olmak şeklindedir. Bahsi geçen uzmanların görev tanımları belirlenmiştir.

Kurumlarda görev alan fizyoterapistlerin temel görevleri: Gelişimsel yetersizliği olan bireylere özgü bireyselleştirilmiş eğitim programı (BEP) geliştirme birimiyle işbirliği yapmanın yanı sıra fiziksel rehabilitasyona alınan özürlü bireylerdeki gelişimleri takip etmek ve gelişim raporu hazırlamak, aileyi ve kurumu süreçten haberdar etmek, aile eğitimi ve danışmanlığı programlarında görev almaktır.

Özel eğitim kurumlarında çalışan odyoloji ve konuşma bozuklukları uzmanı veya eğitim odyoloğunun görevleri: BEP geliştirme birimiyle işbirliği yapmak, işitme kaybı olan bireyleri değerlendirmek, alanına uygun program hazırlamak ve uygulamak, işitme kaybı olan bireylerin gelişimlerini takip ederek kaydetmek, aile eğitimi ve danışmanlığı programlarında görev almaktır.

Kurumda görevli rehber öğretmen veya psikoloğun görevleri: BEP geliştirme birimiyle işbirliği yapmak, Kurum rehberlik ve psikolojik danışma hizmetleri programını merkezde uygulanan destek eğitim programına göre hazırlar, personele rehberlik eder. Özürlü bireylerin ilgi alanları, yetenekleri, yeterlilikleri ve iletişim becerileri gibi özelliklerini tanımalarına, temel problem çözme stratejilerini geliştirmelerine yönelik psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerini planlar ve yürütür. Rehberlik ve psikolojik danışma biriminde kullanılacak ölçme araçları, doküman ve kaynakları hazırlar, geliştirir ve uygular. Aile işbirliği yapar, aile eğitimi ve danışmanlığı programların- da görev alır.

Engelli Bireylerin Bakım ve Rehabilitasyonunda İşbirliği: Gelişimsel yetersizliği olan bireylerin bakım ve rehabilitasyonu gibi kapsamlı bir konuda, hizmetler yürütülürken farklı kurum ve şahıslarla iş birliği yapılması, bu hizmetlerin etkililiğini arttıracaktır. Başarılı bir iş birliği süreci için bazı temel özellikler bulunmaktadır. Bunlar:

• İşbirliği sürecine gönüllü katılım önemlidir.
• İş birliği süreci eşitliğe dayalıdır.
• İş birliği süreci ortak bir hedefin belirlenmesini gerektirmektedir.
• İş birliği süreci tüm kararlar için sorumluluğun paylaşılmasını gerektirir.
• İşbirliği süreci ortak kaynaklar gerektirmektedir.
• İşbirliği süreci çıktıların ortak olarak değerlendirilmesini gerektirmektedir.

İşbirliğine dahil olacak bireylerin bakış açıları, fikir alış verişine değer verip vermedikleri, iş birliğine yatkın olup olmadıkları önemlidir. Etkili iletişim becerilerine sahip olmaları da oldukça önemlidir. Gerekirse bu konuda eğitim almalarını sağlamak etkin bir iş birliğini sağlamaya katkı verir. Ayrıca iş birliği yapılacak kurum veya birimde bulunan insanların iş birliğine açık olması ve aynı zamanda fiziksel şartlarında iş birliğine uygun düzenlenmesi gerekmektedir.

İş Birlikli Hizmet Modelleri

Gelişimsel yetersizliği olan bireyler, aileleri, uzmanlar ve öğretmenler arasındaki iş birliği, uzmanların koordineli çalışmasıyla mümkündür.

Belirlenen hizmet modeli tüm uzmanlar tarafından benimsenerek uygulanmalıdır. Bu modeller:

• İş birliği ile danışmanlık
• İş birliği ile öğretim/bakım/rehabilitasyon
• Ailelerle işbirliği kurma
• Akran destekleme modeli
• Doğrudan ve dolaylı işbirliği modelleridir.

İş Birliği ile Danışmanlık: Bakım verenlerin ihtiyaç duydukları konularda yeterliliği olan uzmana danışmalarını temel alan modeldir. Uzmanlar, gelişimsel yetersizliği olan bireye bakım ve rehabilitasyon hizmeti veren kişiye, bakım programı, eğitim programlarını, gereksinim duyulan araç-gereçlerin nasıl kullanılacağını anlatarak yardımcı olurlar. Örneğin gelişimsel yetersizliği olan bireyde davranış problemleri gözlendiğinde psikoloğa baş vurmak gibi.

İş birliği ile Öğretim/Bakım/Rehabilitasyon : Hem gelişimsel yetersizliği olan bireyi hem de normal gelişim gösteren bireyleri destekleyen bir modeldir. Model kapsamında uzmanlar, aile, bakım veren diğer kişiler öğretimi/bakımı/rehabilitasyonu planlama, uygulama ve değerlendirme konusunda görev almakta ve aynı ortamda çalışmaktadırlar. Bu modelin farklı biçimleri de bulunmaktadır. Bunlar:

• Bir öğretim/bakım/rehabilitasyon yapan, bir de yardımcı uzmandan oluşan modeldir.
• İstanyon öğretimi/bakım ve rehabilitasyon modelinde, gelişimsel yetersizliği olan bireylere en uygun yöntemler belirlenir. Sürecin parçalara ayrılıp, daha sonra çalışmaların bütünleştirildiği modeldir.
• Ekip öğretimi/bakımı/rehabilitasyonu: Ekip öğretiminde, bakımında/rehabilitasyonunda, uzmanların süreç içinde sorumlulukları aynı düzeydedir.

Ailelerle İş Birliği Kurma: Ailelerin sürece katılımı önemlidir. Aileler her yönüyle tanınarak, saygı ve güvene dayalı ilişki kurulur. Ailenin sürece nasıl ve ne şekilde katılabileceğine ilişkin modeller şu şekildedir:

• Koruyucu model: Koruyucu model kapsamında genel olarak gelişimsel yetersizliği olan bi- reylerin bakım ve rehabilitasyonları resmî kurum- larda verilmektedir.
• Uzman Modeli: Uzmanlar bakım ve rehabilitasyona dair tüm görevleri üstlenerek aileyi süreç hakkında bilgilendirirler.
• Geçiş Modeli: Tüm kararları uzmanlar verir. Ancak ailelerin aktardığı bilgilerden yararlanılır.
• Zenginleştirilmiş Model: bakım ve rehabilitasyon imkânlarının ve programlarının çeşitlendirilip, içeriği daha da ileri taşımak amacıyla yapılan bir farklılaşma stratejisidir.
• Müşteri Model: Bu modelde bakım ve rehabi- litasyon süreci, gelişimsel yetersizliği olan bireyin ailesi ile hizmet verenler arasında karşılıklı alışveriş süreci olarak görülmektedir.
• Eşli Model: Sürecin hizmet verenler/ uzmanlar ve aileler ile birlikte eş güdümlü olarak yürütülmesini ifade etmektedir.

Akran Destekleme Modeli: Gelişimsel yetersizliği olan birey ile normal gelişim gösteren bireyler arasındaki etkileşimin arttırılması, birbirlerinden öğrenerek karşılıklı çıkar sağlamalarına imkan sağlamaktadır. Doğru bir akran desteği için, destekte bulunacak akranların doğru bir şekilde yetiştirilmesi gerekmektedir.

Doğrudan ve Dolaylı İşbirliği Modelleri : Doğrudan ve dolaylı işbirliği modelleri daha çok kaynaştırma öğrencileri için kullanılan modellerdir.

Doğrudan iş birlikli hizmet modelleri arasında birlikte öğretim, tamamlayıcı öğretim, destekleyici öğretim ve ekip öğretimi; dolaylı iş birlik hizmet modelleri arasında ise işbirliği yaparak problem çözme ve grupla problem çözme yöntemleri bulunmaktadır.

Sonuç

Gelişimsel yetersizliği olan bireylerin bakım ve rehabilitasyon süreçlerinde uzmanlar, aileler ve bireyin hayatında rol oynayan diğer kişiler arasındaki iş birliği son derece önemlidir. Ancak gelişimsel yetersizliği olan birey- lerin bakım ve rehabilitasyonun sürecinde görev alan kişiler arasında hangi model temelinde iş birliğinin kurulacağı da son derece önemlidir. Seçilen modelin uzmanlar arasındaki iş birliğinin niteliğini belirlemesi nedeniyle model bakım ve rehabilitasyonun başarısını etkilemektedir.

Ayrıca, gelişimsel yetersizliği olan bireyler için en çok fayda sağlayacak modelin tespit edilip bu doğrultuda çalışma yapılmasıdır. Gelişimsel yetersizliği olan bireyin iyi tanınması da önemlidir.