Ünite 4: İşletmelerin Kuruluşu ve Büyümesi

İşletmelerin Kuruluşu

Kar elde etmek için üretim faktörlerini bir araya getirip verimli bir biçimde kullanan kişi girişimci olarak tanımlanmaktadır. Girişimciler, kar elde etme amacının yanında toplumda saygınlık ve statü kazanmak, kendi işini kurmak, tüketicilerin ihtiyaçlarına cevap vermek ve iş arayanlara iş yaratmak amacıyla da işletme kurmak isterler.

Girişimci, bu amaçlara ulaşabilmesi için bazı unsurları göz önünde bulundurmalı ve bir plan çerçevesinde hareket etmelidir. Belirlenen bu plan şu aşamaları kapsar:

Yatırım: İşletmeye kar sağlamak için yapılan harcamaların tümünü kapsamaktadır.

Yatırım Projesi: Başlangıç ve bitiş noktalarının gösterildiği bir kuruluş planlamasıdır.

Ön Araştırma: Kesin projeden önce yapılan araştırmalardan oluşur.

Fizibilite Çalışmaları: Kurulmak istenen işletmenin üreteceği malın maliyeti, satış fiyatı, müşteri beklentileri, kurulacağı yer ile ilgili araştırmaları içeren çalışmadır.

Ekonomik Araştırmalar: Yapılacak yatırımın ekonomik anlamda verimliliğinin, karlılığının ve rasyonelliğinin incelendiği araştırmalardır. Ekonomik araştırmalar şu araştırmaları içerir:

• Piyasa araştırması ve talep tahmini: Girişimci ürettiği ürün veya hizmeti sunacağı piyasanın durumunu, müşteri profilini, talep düzeyini, müşterinin satın alma gücünü saptayarak üretim miktarına ve dolayısıyla kurulacak işletmenin büyüklüğüne karar verir.
• Kuruluş yerinin seçimi
• Büyüklük ve kapasite seçimi: Piyasa araştırması ve talep tahmini çalışmalarından elde edilen bilgilere göre işletmenin büyüklüğü ve kapasitesi belirlenir.

Teknik Araştırmalar: İşletmenin kullanacağı üretim teknolojileri, iş akış şemaları, makineleri, yerleşim planı, fabrika binasının inşaatı gibi teknik analizleri kapsar.

Finansal Araştırmalar: Projenin gerçekleştirilebilmesi için gerekli finansal kaynakların miktarı, nereden ve nasıl sağlanacağına ilişkin kararları kapsar.

Hukuki Araştırmalar: İşletmenin kuruluşu ve üretime geçilebilmesi için gerekli yasal prosedürlerin yerine getirildiği aşamadır.

Örgütsel Araştırmalar: İşletmede çalışacak insan gücünün ve özelliklerinin belirlendiği aşamadır.

Bahsi geçen araştırmalar yapıldıktan sonra işletmenin kuruluşuna ilişkin bir rapor hazırlanır ve bu rapor değerlendirilirken verimlilik, iktisadilik ve karlılık gibi ölçütler dikkate alınır. Verimlilik, emek, sermaye, arazi, malzeme, enerji ve bilginin etkin kullanımıdır. Girişimci, yatırım kararı almadan önce şu aşamalara da dikkat etmek zorundadır:

• Kesin proje
• Projenin Uygulanması
• Deneme üretimi

Kuruluş yerinin belirlenmesi; girişimcinin işletme ile ilgili vereceği önemli kararlardan biri de kuruluş yeridir. İşletmelerin faaliyetlerini sürdürecekleri yer kuruluş yeri olarak tanımlanır.

Kuruluş sırasında yapılacak işlemler ; girişimcinin kuruluş yeri belirleme sürecinde yerine getirmesi gereken birtakım yasal yükümlülükler mevcuttur. Bu işlemler:

• Sanayi ve Ticaret Bakanlığından (Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü) işletmenin kurulması ile ilgili iznin alınması,
• Ticaret Sicil Memurluğuna yeni kuruluş tescili için gerekli belgelerin verilmesi ve kuruluş ilanı,
• Esnaf ve Sanatkârlar Sicil Memurluğundan tescil ve ilan işlemleri,
• Tutulması zorunlu olan defterlerin kırtasiyeden alınması ve notere onaylattırma,
• Vergi dairesine vergi mükellefiyetinin tescili, vergi levhası, yazar kasa levhasının onayı ve damga vergisinin yatırılması,
• Maliye Bakanlığı’nın anlaşmalı olduğu matbaa işletmelerine gerekli belgelerin bastırılması,
• Sanayi Odası ya da Ticaret Odasına kayıt işlemleri,
• Belediyelerden işyeri açma ve çalışma ruhsatı alınması,
• Sosyal Güvenlik Kurumu işlemleri (İş yeri sicil numarasının alınması ve işe giriş bildirgelerinin verilmesi).

Kuruluş dosyası hazırlama ; bu aşamalar tamamlandıktan sonra girişimci kuruluş dosyası hazırlar. Bu süreç, noterden ticaret unvanı tasdiği alınmasıyla başlar. Ardından girişimci sırasıyla iş yerinin bulunduğu belediye başkanlığından işe başlama belgesi alır, gerekli belgeleri belediye başkanlığına ve Ticaret Sicil Memurluğuna verir ve işletmenin kuruluşunu tescil eder.

İşletme kurmada yasal izinler; Ticaret ve Sanayi Odasına üye olmak, bölge sanayi müdürlüğüne başvurmak, belediyeden izin almak, vergi dairesine kayıt, sağlık izinleri ve Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirimleri içerir.

Kuruluş yeri seçimini etkileyen faktörler ; kuruluş yeri seçiminde dikkat edilmesi gereken birtakım faktörler mevcuttur. Bu faktörler:

• Hammadde: Üretilecek ürünün temel kaynağı olan hammaddeye yakınlık işletmelere bazı avantajlar sağlamaktadır. Bunlardan ilki hammaddenin yoğun olarak bulunduğu yerlerde hammaddenin fiyatının daha düşük olmasıdır. Bunun yanında, bazı hammaddeler çabuk bozulma özelliğine sahip olduğundan bozulma riski en aza inmektedir. Bir diğer avantaj ise, taşıma maliyetlerinin düşük olmasıdır.
• Pazara Yakınlık: İşletmenin ürettiği ürünleri kısa zamanda müşteriye sunarak onları tatmin etmesi avantajı sunduğu için işletmenin pazara yakın bir yerde kurulması önemlidir.
• Ulaştırma: İşletmelerin hem girdileri zamanında alarak zamanında çıktı üretebilmeleri hem de toplam maliyetleri düşürebilmeleri için ulaşım bakımından kolay ulaşılabilir bir yerde kurulmaları gerekmektedir.
• İşgücü: Girişimci, işletmenin kurulacağı yerde nitelikli işgücünün olup olmadığına dikkat etmelidir.
• Enerji ve Su Kaynakları: Üretimde kullanılacak enerji türüne ve su kaynaklarına yakınlık işletmelere hem rekabetçi üstünlük sağlayacak hem de işletmenin maliyetlerini düşürecektir.
• İklim Koşulları: İşletmenin kurulacağı yerdeki iklim koşulları, üretilecek veya işlenecek ürünler üzerinde etkili olduğundan kuruluş yeri seçiminde dikkate alınmalıdır.
• Teşvik ve Sınırlamalar: Hükümetler, ülkenin bölgelerine göre farklı teşvik ve sınırlamalar uyguladıklarından kuruluş yeri seçimini doğrudan etkilemektedir.

İşletmelerde Büyüme

İşletmenin kuruluşundan itibaren, yapısını oluşturan maddi ve beşeri unsurlarda oluşan gözlenen ve ölçülebilir değişmeler ve gelişmelerdir.

İşletmelerin büyüme nedenleri ; şu şekilde açıklanabilir:

• İşletmelerin kârlarını arttırmak istemeleri
• Piyasada iyi bir yer edinerek hammaddeye daha kolay ve uygun şartlarda ulaşmak istemeleri
• Büyük işletmelerin yenilikleri takip etmesi ve satın almasının daha kolay olması
• İşletmeler büyüdükçe, iş arayanların veya yöneticilerin de çalışmak istediği, daha fazla tercih edilen işletmeler olmaları
• Büyük işletmelerin, diğer işletmelerle, yerel yönetimle, resmî dairelerle ve medyayla da ilişkilerinin iyi olmasıdır.

İşletmelerde büyüme şekilleri ; işletmelerde büyüme iki şekilde gerçekleşir:

İçsel büyüme: İşletmelerin sahip olduğu kaynaklarını kullanarak büyümesidir. İçsel büyümenin iki yolu bulunmaktadır:

• Yatay Büyüme: İşletmelerin kaynaklarını kullanarak büyümesidir. Yatay büyüme, pazara nüfuz etme, ürün farklılaştırma ve pazarı farklılaştırma olmak üzere üç farklı strateji ile sağlanabilir. Pazara nüfuz etme, mevcut ürün ile mevcut pazarda daha fazla satış yapmak olarak ifade edilir. Ürün farklılaştırma, mevcut üründe yapılacak değişikliklerle aynı pazarda etkililiği artırmaktır. Pazar farklılaştırma ise mevcut ürünleri farklı pazarlara da sunmaktır.
• Dikey Büyüme: Birbirlerini bütünleyen fakat farklı faaliyetler gerçekleştiren işletmelerin birleşmeleri veya ortak iş yapmalarıdır. İki türü bulunmaktadır. İşletmenin, ürünlerini tüketicilere veya müşterilere ulaştırmasını sağlamak için pazarlama ve dağıtım kanallarıyla birleşmesine ileri doğru dikey büyüme, işletmenin ürünlerini başka işletmelerin ürettikleri girdilere bağlı kalmadan, kendisinin üretmeye başlamasına ise geriye doğru dikey büyüme ismi verilmektedir.

Dışsal büyüme: İşletmelerin, başka işletmelerin tamamını veya bir bölümünü ele geçirerek ya da yönetimlerini kontrol altına alarak büyümesidir. Dikey büyüme üç şekilde gerçekleşir:

• Dikey Birleşme: İşletmenin dağıtım veya pazarlama işletmesiyle birleşmesidir.
• Yatay Birleşme: İşletmelerin kendileriyle aynı sektörde yer alan işletmelerle birleşmesidir.
• Çapraz Birleşme: Farklı sektördeki işletmelerin birleşmesidir.

Büyümenin Getirdiği Yararlar ve Sakıncalar

İşletmeler büyüyerek yarar sağlamayı amaçlarlar. Ancak büyümenin yararları olduğu kadar birtakım zararları da vardır.

Büyümenin işletmeye faydaları şunlardır:

• Pazarda yer edinme,
• Tanınmak ve marka olma,
• Ar-ge Farkı,
• Uluslararası Bağlantılar,
• Uzmanlık.

Büyümenin sakıncaları ise:

• Bürokrasinin artması,
• Çalışanların olumsuz etkilenmesi,
• Koordinasyon sorunudur.

Büyümenin sakıncaları ile başa çıkma yöntemleri; işletmeler büyük işletmelerin sahip olduğu ayrıcalıklardan yararlanmak için büyümek isterken aynı zamanda küçük işletme olmaktan kaynaklanan ayrıcalıklarını da sürdürmek isterler. Bu konuda işletmelerin izleyebilecekleri iki yaklaşım vardır:

• Büyükten küçüğe yaklaşımı: Küçük işletmelerin pek çok özelliğini taşıyan büyük bir işletme amacı taşır.
• Küçükten büyüğe yaklaşımı: Büyük olmanın üstünlüklerini taşıyan küçük işletmelerin oluşturulması ile ilgilidir.

Hukuki ve Ekonomik Açıdan Birleşmeler

Ne yatay ne de dikey birleşme türüne giren hukuki birleşme türleri şunlardır:

Centilmenlik Anlaşması: Birkaç işletmenin aralarında iş birliği kurmak, rekabeti sınırlandırmak ve sektördeki durumlarını güçlendirmek amacıyla yaptıkları anlaşmadır.

Konsorsiyum: Belirli bir işin yapılması için kurulan birlik veya ortaklık anlamına gelmektedir.

Kartel: Aynı sektörde ve aynı işi yapan iki veya daha fazla işletmenin, hukuki bağımsızlıklarını yitirmeden yaptıkları anlaşmalardır. Dört türü bulunmaktadır:

• Miktar Kartelleri: Kartel anlaşması yapan işletmeler, üretim miktarına karar verirler ve belirledikleri miktarda üretim yaparlar.
• Fiyat Kartelleri: İşletmeler fiyat kartel anlaşması yaparak ürün fiyatını belirler ve böylece haksız rekabeti önlerler.
• Pazarlama Kartelleri: İşletmeler ürünlerini bir tek işletme aracılığıyla satmak için anlaşırlar.
• Satın Alma Kartelleri: Bu tür karteller, aynı hammaddeyi kullanan işletmeler arasında yapılır.

Konsern: Aynı iş kolunda çalışan az sayıda işletmenin bir araya gelmesinden oluşur ve işletmeler karteldeki gibi kârlarını artırmayı amaçlar. Ancak buradaki işletmelerin sayısı, kartele girenlerden daha az olur ve birbirleriyle çok daha sıkı iş birliğine girerler.

Tröst: İki veya daha fazla işletmenin tekelci güç oluşturmak amacıyla hukuki bağımsızlıklarını yitirerek sermaye ve yönetimlerini birleştirmeleridir.

Holding: Bir şirketin başka şirketlerin hisse (pay) senetlerinin büyük bir bölümünü (% 50'den fazlasını) satın alarak onların yönetim ve denetimini ele geçirmesiyle oluşan şirketler grubudur.

Merger (Tam Birleşme): İki veya daha fazla işletmenin tek işletme hâline gelmesi durumudur. Bir işletme, başka bir işletmeyi satın alıp kendi bünyesine katabileceği gibi, her iki işletmenin yeni bir işletme olarak ortaya çıkması da olasıdır.

İşletmelerde küçülme ; gereksiz büyüme sonucu verimin düştüğü işletmelerde küçülme çok yararlı ve bazen de zorunlu bir yöntemdir. İşletmeler küçülmeye bazı nedenler yüzünden karar verir. Bu nedenler şunlardır:

• İşletmedeki maliyetleri düşürmek,
• İşletmedeki karar sürecini hızlandırmak,
• Rakiplerin yaptıklarına daha kısa sürede cevap verebilmek,
• İşletmenin iç ve dış çevresinde yaşanan iletişimle ilgili sorunları azaltabilmek,
• Sonuç odaklı bir işletme hâline gelebilmek,
• Müşteri odaklı bir işletme olabilmek,
• Verimliliği arttırmak.