Ünite 2: Görüşme Kavramının İncelenmesi: Sosyal Hizmetlerdeki Yeri ve Önemi

Giriş

Görüşme sayesinde bireylerin yaşadıkları dünyayı nasıl algıladıklarını anlarız. Görüşmenin sağladığı etkileşim sayesinde başkasının dünyasıyla tanışır, onun yaşamı nasıl anlamlandırdığını öğreniriz.

Görüşme, sosyal hizmet alanında çalışanlar için diğer meslek gruplarından farklı olarak bu meslekte temel bir amaçtır. Sosyal sorunların ne kadar çeşitli olduğu ve hepsinden önemlisi ne kadar bireye özgü olduğu düşünüldüğünde, görüşme tekniğinin önemi daha kolay anlaşılabilir.

Görüşmede en temel kaynak olan bilgiye ulaşılmakta, bu bilginin değerlendirilmesiyle sosyal hizmet mesleğinin işlevlerini yerine getirmek mümkün olmaktadır. Bu ünitenin amacı ise; temel unsurlarıyla görüşme kavramının incelenmesi ve görüşme tekniğini sosyal hizmet alanında incelemektir.

Görüşme Kavramının Tanımı

İnsan varlığını anlamanın en güçlü ve en sık kullanılan yollarından biri olarak karşımıza “görüşme” olgusu çıkmaktadır. Çünkü görüşmenin sağladığı etki ve iletişim sayesinde; başkalarının dünyasını tanımak, yaşamı nasıl anlamlandırdıklarını öğrenmek mümkün olmaktadır.

Görüşme, içinde olmadığımız olaylar veya deneyimler hakkında detaylı bilgi alabilmemizi sağladığı ve bireylerin başlarına gelen olayları nasıl anlamlandırdıklarını öğrenmemize imkan tanıdığı için son dönemde oldukça üzerinde durulan bir teknik olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenle görüşme karmaşık ve titizlikle yönetilmesi gereken bir süreçtir. Görüşmede kelimelerin, cümlelerin ve ifadelerin taşıdığı belirsizlikle mücadele edilmesi gerekmektedir.

Görüşme tekniğini basit bir bilgi alış verişine veya sohbete indirgemek oldukça yanlış bir yaklaşım olacaktır. Bilimsel süreçlerin adım adım takip edilmesi ve bilimsel bilgi üretiminin ön planda tutulması gereken bir teknik olan görüşmenin, profesyonel bir nitelik taşıması gerekir.

Bir amacı olan ve planlı bir süreç olan görüşme tekniğinin uygun ve etkin kullanılması gerekir. Sosyal hizmetler gibi zor, karmaşık, büyük bir özveri gerektiren bir meslek dalında görüşme en önemli ve en sık uygulanan sosyal hizmet becerisidir. Çünkü sosyal hizmet faaliyetlerinin içeriği ve izleyeceği yol yönünde bilgi verir. Bu nedenle de görüşme tekniğini kullanan bir sosyal çalışmacının tam anlamıyla bu beceriye sahip olması yaşamsal bir öneme sahiptir. Bu tekniğin doğru kullanılması, sosyal hizmetlerin sorun çözme ve değişim yaratma amacını destekler nitelikte olacaktır.

Görüşme sürecinde sorular ve verilen cevaplarla bilgi akışı sağlanmaktadır. Görüşmecinin yaptığı gözlemler ise; görüşme sonunda elde edilen bilgilerin zenginliğini beraberinde getirmektedir. Bu durum görüşmede sadece sözlü iletişim kullanılmadığı anlamına gelmektedir.

Görüşme içerisinde kullanılan sözsüz iletişim de sözlü iletişim kadar etkili bilgi kaynağıdır. Sözsüz iletişim önemlidir, çünkü dil ile söylenilenden çok daha fazla anlam ve önem taşır. Mesajların yorumlanmasında, kişinin gerçekte ne söylediğini ya da söylemek istediğini anlamada güvenilir ipuçları sağlamaktadır. Yani gözlem yoluyla görüşme sonunda elde edilen bilgilerin kalitesi artmaktadır.

Görüşme en basit tanımıyla katılıcımlar arasında belirledikleri bir amaç doğrultusunda yapılan bir sohbet olarak tanımlansa da görüşme ve sohbet kavramları arasında farklılıklar bulunmaktadır: Bu farklılıklar şu şekilde sıralanabilir:

• Görüşmenin bir amacı vardır ve görüşmeci bu amaç doğrultusunda görüşmenin içeriğini belirlerken; sohbet dağınık bir içeriğe sahip olabilir ve her konuyu kapsayabilir.
• Görüşmede rol ilişkileri belirlenmiştir ancak; sohbette bir rol ve sorumluluk söz konusu değildir.
• Görüşmede görüşmecinin bir takım ayrıcalıkları vardır. Görüşmede, içeriği görüşmeci belirlerken; sohbette karar verme yetkisi katılımcılara eşit şekilde dağılmaktadır.
• Görüşme planlı ve organize edilmiş bir süreçtir fakat tamamen doğal bir süreçte planlanmadan da gelişebilirken; sohbet için bu durum geçerli değildir.
• Görüşmeci yapılan plan doğrultusunda görüşmeyi başlatıp amaca yönelik devam ettirmek zorundayken; sohbette böyle bir zorunluluk yoktur.
• Görüşmecinin tamamen görüşmeye odaklanması, çok dikkatli dinlemesi, her detayı ve bilgiyi kaydetmesi gereklidir. Sohbette ise; böyle bir durum söz konusu değildir.
• Görüşme için belirli bir yer, zaman ve süre belirlenmektedir. Görüşmeci az, başvuran daha fazla konuşur. Sohbette ise; yer, zaman süre ve konuşmada bir sınırlılık bulunmamaktadır.
• Görüşmede farklı özellikleri olan kişilerle belirlenen amaç doğrultusunda görüşmenin gerçekleştirilmesi gerekliyken; sohbette konuşmak istenilen kişi seçilebilir ve istenmeyen kişiyle konuşulmayabilir.
• Görüşme normalde tercih edilmeyen konular üzerine olabilir. Sohbette ise; kişiler memnuniyetsizlik yaratacak konuları konuşup konuşmamakta belirleyici olabilirler.
• Görüşmede kullanılan dil resmi, kusursuz ve iyi organize olmalıdır. Sohbette duraksamalar ve tekrarlar olabilmektedir.
• Görüşmecinin tüm görüşme verilerini kaydetmesi gerekirken; sohbette böyle bir gereklilik yoktur.

Görüşmeyi sohbetten ayıran bu özelliklerin tamamı görüşmecinin görüşme teknikleri becerisine sahip olması gerektiğini vurgularken; görüşmenin profesyonel bir süreç olduğunu göstermektedir.

Sosyal Hizmetlerde Görüşme Kavramı ve Diğer Görüşmelerden Farkı

Sosyal hizmet mesleğinin amacı; sosyal refahı artırmaktır. Bireylerin sosyal sorunlarını teşhis etmek ve çözüm yollarını geliştirmek temel odak noktasıdır. Bunu yaparken de bilimsellikten ayrılmaması gerekir. Aksi takdirde bireylerin sorunlarını tahmin etmeye çalışır; kişisel yorumlar yaparak, sezgilerini kullanarak başvuranın sorunlarına çözüm bulmaya çalışır. Bilimsel olmayan bu yöntem ise; oldukça hatalı ve zararlı sonuçların üretilmesine neden olur. Başvuranlara yanlış tedavi yöntemleri uygulanır; büyük bir zaman ve para kaybına neden olur.

Başvuranın sorunlarını teşhis etmek ve doğru çözüm yöntemlerini geliştirmek için bilimsel süreç ve yöntemlerden faydalanmak gerekir. Bunu sağlayan araçlardan bir tanesi görüşme tekniğidir.

Sosyal hizmetlerde görüşme, başvuranın psikososyal durumunun belirlenmesi ve iyileşmesine yönelik yardım etmeye dayalı, sosyal çalışmacının bilgi, beceri ve tekniğini sürece dâhil ettiği başvuran ile sosyal çalışan arasında gerçekleşen bir süreçtir. Sosyal hizmet görüşmelerinde hem sosyal sorunların teşhisi hem de bu sorunları gidermeye yönelik bilgilerin toplanması söz konusudur.

Belirli bir amaca yönelik gerçekleştirilen görüşmede görüşmeci ve başvuran arasında ki sosyal etkileşim görüşme ilerledikçe değişebilir. Her aşama bir sonraki aşamanın içeriğini belirler, görüşme adım adım ilerler böylelikle her aşamada toplanan bilgi sürekli artar. Sosyal çalışmacılara getirilen sorunların ayrıntılı ve belirsiz olması, sosyal çalışmacıların detaylı bilgiler toplayabilecekleri konular içeren görüşmeler yapmasına neden olur.

Sosyal Hizmetlerde Görüşmenin Amaçları

Sosyal hizmetin işlevleri; (a) bilgi toplamak, (b) bilgileri değerlendirmek ve (c) bir değişim yaratmaktır.

Bu işlevler sosyal hizmetlerde kullanılan görüşmenin amaçlarını oluşturur. Bu amaçlar şöyle sıralanabilir:

• Başvuranın ailesi, akrabaları, arkadaşlarından, başvuranın sorunu hakkında bilgi toplamak,
• Başvuranın iç dünyasını ve hislerini keşfetmek,
• Başvuran ve görüşmeci arasında karşılıklı bir ilişki geliştirmek,
• Başvuranın sorunları, ihtiyaçları, kaynakları hakkında bilgi sahibi olmak,
• Başvurana duygusal bir rahatlama fırsatı vermek, güvende olduğu hissini yaşatmak, sorunları ve nedenleri hakkında bir görüşe sahip olmak,
• Başvurana kendisine yapılacak yardım hakkında ve ondan neler beklendiği konusunda bilgi vermek,
• Başvuranın şimdiki sorunuyla ilgili geçmişte yapılan tedavileri hakkında bilgi toplamak, psikolojik ve medikal geçmişi, aile geçmişi ve şimdiki ortamı hakkında bilgi sahibi olmak,
• Başvuranın zihinsel durumunu anlamak,
• Başvuranın ruhsal durumunu, düşünme sürecini ve hafıza gücünü incelemek.

Burada önemli olan doğru ve yeterli bilgiye sahip olmaktır. Yapılan sosyal hizmet görüşmeleri üç başlık altında incelenebilir;

Bilgi toplama ve sosyal inceleme görüşmeleri: Burada amaç başvuranın sorununa ilişkin sağlanacak en uygun hizmetin ne olduğunu belirlemektir. Amaca yönelik olarak başvuranın sorunu ve geçmiş yaşantısı ile ilgili bilgi toplanır. Bu bilgiler hem nesnel (yaş, cinsiyet, meslek vs.) hem de öznel (duygu, düşünce, tutum vs.) bilgileri içermelidir. Sosyal inceleme görüşmelerinde seri görüşmeler yapılır ve bilgiler biriktirilerek verilecek hizmet belirlenir.

Teşhis veya karar verme görüşmeleri: Bu görüşmeler amaç odaklı bir görüşme türüdür ve belirli kararlar almaya yöneliktir. Amaca ve soruna yönelik kesin ve net bilgiye ihtiyaç duyulur.

Tedavi görüşmeleri: Bu görüşmelerin uygulamasında amaç; başvuran ve başvuranın sosyal çevresinde değişim yaratmaktır. Bu görüşmeler tamamen kişiye özeldir. Bu nedenle görüşmenin içeriğini önceden belirlemek güçtür.

Görüşme Teknikleri

Görüşme teknikleri görüşmeciyi ilgilendiren bir durumdur. Görüşmeci, başvuranın sorunu ve durumuna göre görüşmede kullanacağı tekniği önceden belirlemelidir. Bu aşamada yapılandırılma derecesinin belirlenmesi gereklidir ki, bu aynı zamanda görüşme aracının önceden belirlenme derecesidir.

Görüşme tekniklerini 3 başlık altında incelemek mümkündür:

Yapılandırılmış görüşme: Sorular önceden belirlenir ve görüşme yapılan herkese aynı sorular sorulur. Belirlenen soruların dışına çıkılmaz. Soruların hangi sırada sorulacakları bellidir. Görüşmede ne verilen cevaplar ne de soruların anlamları ile ilgili bir yorum yapılmaz. Görüşmecinin kontrolünde ilerleyen bir tekniktir.

Yarı yapılandırılmış görüşme: Sorulacak sorular genel anlamıyla belirlenmiştir fakat; görüşmeci cevaplara bağlı olarak yeni sorular ekleyebilir ya da dikkat çeken bir noktayı detaylandırabilir. Bu şeklide elde edilen bilginin güvenilirliği düşüktür. Ayrıca yapılandırılmış görüşmeye göre daha fazla zaman alır. Bu teknik, sık karşılaşılan benzer sorunlar ve olaylarla ilgili yapılan görüşmelerde kullanılır.

Yapılandırılmamış görüşme: Görüşmenin temel yapısı oluşturulmadan başvuranın cevaplarına ilişkin şekillendirilen ve her cevaba göre yeniden yapılandırılan bir tekniktir. Diğer tekniklere göre daha fazla zaman alır.

Her görüşme tekniğinin bir takım avantaj ve dezavantajları bulunmaktadır. Yapılandırılmış görüşmede, daha derin ve kapsamlı bilgi toplamak mümkündür. Fakat yarı yapılandırılmış ve yapılandırılmamışa göre; yapılandırılmış görüşmenin belirli sınırlılıkları bulunmaktadır. Başvuranın anlatmak istediği konular görüşme dışında kalabilir. Bu durum her tekniğin başvuran kişi, sorun ve olaya göre belirlenmesi gerektiğini göstermektedir.

Odak grup görüşmeleri: Bir grup konuşma tekniğidir. Bireysel hikayelerden çok, belirli bir grup ya da topluluğun belli bir konu üzerindeki davranışlarını tartışmaya yöneliktir. Amaç; moderatör kontrolünde önceden belirlenen bir tartışma akışı çerçevesinde ve belirlenen zaman dilimi içerisinde hedeflenen bilgilere ulaşmaktır. En önemli katkısı grup içi etkileşim ve grup dinamiğinin etkisiyle yeni ve farklı fikirlerin ortaya çıkmasını sağlamasıdır.

Görüşme Tekniğinin Üstün ve Zayıf Yönleri

Sosyal hizmet mesleğinin temel amacı; bireylerin sosyal sorunlarına çözüm bulmaktır. Bilimsel bir süreçten faydalanmak ve gerçek bilgilere ulaşmak için görüşme tekniği, kullanılabilecek tekniklerden bir tanesidir. Bu tekniğin üstün ve zayıf yönleri vardır. Bunları bilmek görüşme sırasında ve sonrasında doğacak sıkıntıları fark etmek ve çözmek açısından önemlidir.

Detaylı bilgiye ulaşmada ve duyguların ortaya çıkarılmasında görüşmenin tekniği çok fayda sağlamaktadır. Bu faydaları üç başlıkta sıralayabiliriz:

Derinlemesine bilgi: Bireylerin özellikleri yanında inanç ve düşünceleri hakkında da geniş bilgi sağlar. Bilinçaltına saklanmış, dile getirilmek istenilmeyen ve daha az görünür birçok bilgiye ulaşmayı sağlar. Başvuranın beden dilinden, tepkilerinden, anlık geliştirdiği cevaplardan bile detaylı bilgi sağlanabilir.

Doğallık: Çoğu kişi için konuşma ortamında gerçekleşen bir görüşme daha kolay ve doğal gelir. Bu doğallıkla daha rahat bilgi sunabilirler.

Görüşme yapılacak kişilere ulaşmak: Görüşme sayesinde okuma yazma bilmeyen kişilerden de bilgi toplamak mümkündür.

Her başvuran ve her sorun için görüşme yeterli ya da geçerli bir teknik olmayabilir. Başvuranın özelliklerine göre görüşmenin etkisi de değişebilmektedir.

Kişisel yakınlık: Görüşmelerde hiç istenilmeyen durum objektif olamamaktır. Önyargıların gerçek bilgilerin önünü tıkaması ve yanlı davranılması görüşmeyi etkisiz kılacaktır. Hem görüşmeciden, hem de başvurandan kaynaklanabileceği gibi görüşmeci-başvuran etkileşimden de kaynaklanabilmektedir. Bilerek ya da bilmeyerek kişisel önyargı ve duyguları görüşme sürecinin içerisine sokmak önemli yanılgılar yaratabilir.

Yanlış anlaşılmalar ve eksik/hatalı bilgi toplanması: Gerek kullanılan kelimelerin belirsizliğinden, gerekse de soruların yanlış anlaşılmasında kaynaklı yanılgılar oluşabilmektedir. Görüşmecinin verilen cevaplara tepki vermesi yorum yapması, mimik kullanması başvuranın bilgileri aktarmasında sınırlılık yaratabilir. Ayrıca görüşme konuları genellikle geçmişe aittir. Geçmişte yaşanılan olayların her zaman doğru sırada hatırlanması mümkün olmamaktadır. Bu durum da olayın farklı yorumlanmasına neden olabilmektedir.

Bunların dışında em önemli sorun ise başvuranın hiç tanımadığı bir yabancıya güvenmesidir ki; bu bilgi gizliliğine veya yanıltıcı bilgiye neden olabilmektedir.

Özel yaşamın gizliliği: Görüşme yapılan kişilerin özel yaşamının gizliliği önemli bir unsurdur ki; bu konuda tereddütlü olan birisi doğru bilgi vermek konusunda da güvenilir olmayacaktır.

Zaman ve maliyet: Görüşme tekniği özellikle zaman açısından belli bir süreç almaktadır ve görüşme zamanını planlamak dahi belirli bir çaba ve zaman gerektirmektedir. Anket gibi tekniklerle karşılaştırıldığında; görüşme tekniğinin dezavantajlı olduğu ortaya çıkmaktadır.