Ünite 4: Ekonomi Haberciliği

Ekonomi Haberciliği ve Gelişimi

Gazeteciliğin doğuşunda ekonomik bilgiye olan ihtiyacın önemli bir faktör olduğu söylenebilir. 14. ve 15. yüzyıllarda ticari haberleşme için kullanılan yazılar ve bültenler, ekonomi haberciliği adına bir başlangıç sayılabilir. Ekonomi haberciliğinin gelişmesinde emtia borsalarının açılması önem taşımaktadır. Bilinen en eski ekonomi gazetesi İngiltere’de 1760’da yayımlanan Public Ledger’dır. Bunu 18. ve 19. yüzyıllarda Farmer Weekly Museum, Journal of Commerce, New York Herald, The Economist, Financial Times, London Times takip etmiştir. Günümzde halen yayın hayatına devam eden Reuters, The Wall Street Journal ve Nihon Keizai Schimbun da vardır.

Osmanlı’da ise 19. yüzyılda ilk olarak azınlıklar tarafından ekonomi gazeteleri yayımlanmıştır. Türk basınında Takvim-i Vekayi ve Ceride-i Havadis’te geniş çapta ekonomik yorumlara rastlanmaktadır. Daha sonraki gazetelerde ise ülkenin ekonomik modelinin belirlenmesine yönelik tartışmalara ve diğer ülkelerdeki ekonomik doktrinlerin tercümeli yorumlarına girişilmiştir.

Tanzimat Fermanı sonrası dönemde 1857’de çıkan Ceride-i Ticaret ilk Türkçe ekonomi gazetesidir. Türkiye’de ilk uzmanlık gazetesi olarak Dersaadet Ticaret Odası Gazetesi 1884’te yayımlanır. Günümüzde bu gazete İstanbul Ticaret adıyla yayımlanmaya devam etmektedir. 1908’de İkinci Meşrutiyet’in ilanı ile teorik yayınlarda bir artış yaşanır ancak bu yayınlarda yetişmiş yazar-kalem bulunmamaktadır.

Türkiye’de ekonomi haberciliğinin gelişiminde ise, 1920’de kurulan Anadolu Ajansı’nda Ticari servis beş yıl sonra açılmıştır. Cumhuriyet’in ilanından sonra yayımlanan ilk ekonomi gazetesi Ekonomi’dir. 1942’de kurulan İzmir Ticaret ise günümüzde yayınına devam etmektedir. Günlük gazetelerdeki ekonomi sayfalarının ilk adımları 1940’ların sonlarında Vatan gazetesinde Fasih İnal tarafından atılmıştır.

Türkiye’nin ilk günlük Türkiye Ticaret Postası 1946’da çıkarılmış ancak bir yıl sonra yayın hayatına son verilmiştir. Yine Vatan’da 1952-1960 arasında Ahmet Emin Yalman ‘Ekonomi-Piyasa’ köşesini yayımlar. 1960 darbesi sonrasında, ekonomi konularını gazetenin içinde ayrı bir bölüm olmasına Milliyet gazetesi öncülük eder. 1971 askeri müdahale sonrası ise konularında uzmanlaşmış kişilerin gazeteciliğe girdiği ve ekonomi haberlerinin manşete taşındığı yıllardır. 1980’li yıllara kadar ekonomik konular sıkça haberlerde yer almıştır.

24 Ocak 1980 Ekonomik Kararları ile ‘serbest piyasa’ modeline geçilmiştir. Bu ekonomik bilgi ve habere olan ihtiyacı artırmış ve ekonomi muhabirliğini zorunlu hale getirmiştir. Pek çok gazeteci için bu tarih, ekonomi muhabirliğinin miladı olarak tanımlanır. Bu dönemde yaşanan siyasal, toplumsal ve ekonomik dönüşüm medya sektörünü de içine almış ve medya dışı sektörden sermaye sahipleri bu alanda patronluk yapmaya başlamıştır.

Ekonomi sayfalarının sayısı hızla artmış, Dünya, İzmir Ticaret ve Rapor gibi ekonomi gazetelerinin tirajları yükselmiştir.

İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nın 1985 yılı Aralık ayında açılmasından sonra toplumun tüm kesimlerinde hissedilen para ve sermaye piyasaları ağırlıklı bilgi ihtiyacı karşısında basın, bu talebi değerlendirme yoluna gitmiştir. Ayrıca üretimin artması ve çeşitlenmesi, iş bölümünün gelişmesi, serbest piyasa ekonomisinin yaygınlaşması, pazarda rekabet unsurunun talebi doğrudan doğruya etkilemesi, içe kapanık ekonomilerin dünya ticaretine açılmaları, ekonomide karar alma sıklığının artması, bilgilerin çeşitlenmesi ve bilgi akışının hızlanması, haber ajanslarının ekonomi ağırlıklı haberler sağlaması, uzman kişilerin gazetecilikteki ağırlıklarının artması ve ekonomi servislerinin kurulması gibi unsurlar da ekonomi haberciliğinin bu dönemde gelişmesine etkide bulunmuştur.

1983’te ‘basında Ekonomi ve Ekonomi Basını’ konulu bir seminer düzenlenmiş, 1987’de ise Ekonomi Muhabirleri Derneği kurulmuştur. 1990’lı yıllarda ekonomi ve ticaretle ilgili dergi sayısı 120’yi bulmuştur. 1994’te yeni ekonomik kararların açıklanmasından sonra ekonomi ve finans piyasalarında ani hareketlerin yaşandığı dönemde ekonomi habercileri ülkenin ekonomik yaşamı konusunda rehberlik niteliği taşımıştır. Gazeteler dışında ekonomi dergileri de bu dönemde çok tutulmuştur. 1990’lı yıllarda yayım hayatına başlayan Para, Ekonomist ve Ekonom günümüzde halen mevcut ekonomi dergileridir. Benzer şekilde yanı yıllarda farklı televizyon ve radyo kanalları da ekonomi haberleri yapmıştır.

2000’li yıllarda ise ekonomik kriz ve deprem gündemi etkilemiş, 2002 sonrasında Adalet ve Kalkınma Partisi hükümetiyle ekonomide yeniden yapılanma, özelleştirme, enflasyon ve işsizlik gündemin başlıca konu başlıkları olmuştur.

Ekonomi Haberciliğinde Temel Kavram, Konu Ve Kaynaklar

Ekonomi, insanların yaşayabilmek için üretme, ürettiklerini bölüşme biçimlerinin ve bu faaliyetlerden doğan ilişkilerin bütününü kapsayan ve bu ilişkileri inceleyen bilim dalının adıdır. Ekonomi haberciliğinde de sıkça kullanılan ekonominin temel kavramları şu şekilde sıralanabilir: kıtlık, kaynak, iş gücü, sermaye, finans, oran, veri, ithalat, ihracat, dış ticaret, dış ödemeler dengesi açığı/fazlası, iç borçlanma, dış borçlanma, borç stoku, piyasa, gerçek piyasa, mali piyasa, para piyasası, sermaye piyasayı, fiyat, enflasyon, durgunluk/resesyon, ÜFE, TÜFE, yatırım, tasarruf, borsa, faiz, rant, repo, emek, işsiz, ekonomik/iktisadi büyüme, ekonomik/iktisadi kalkınma, Gayrisafi Yurt İçi Hasıla, Gayri Safi Milli Hasıla. Başlıca ekonomik göstergeler şunlardır: büyüme, enflasyon, döviz kurları, dış ticaret dengesi, ödemeler dengesi ve cari açık, borç stoku, kamu kesimi borçlanma gereği ve finansmanı, istihdam.

Ekonomi makro ve mikro olma üzere ikiye ayrılır. Mikro iktisat, iktisadın insan davranışı ve insanların piyasa, endüstri, firma ve birey gibi nispeten küçük birimlerle ilgili tercihlerini inceler. Makro iktisat ise bir bütün olarak ekonomiyi ve toplumsallaştırılmış ekonomik davranışı inceler. Ekonomi haberciliği de bu iki kategoride sınıflandırılabilir; ancak muhabir her iki alanda da kendini geliştirmek durumundadır.

Para, mal, mali işlerle ilgili haberler finans habercilerinin alanına girer. Finans gazeteciliği tasarrufçu-yatırımcı arasındaki para-kaynak alışverişini kamuoyu adına takip eder. Finans haberciliğinde kullanılan temel kavramlar şunlardır: sermaye piyasaları,, para piyasaları, hisse senedi, tahvil, banka mevduatı, hazine bonoları, finansman bonoları ve repo.

Ekonomi haberlerin haber kaynakları iş ve sermaye çevreleri, devletin ekonomik karar alma merkezleri ve ekonomik kurumları, resmi kurumlar, akademisyenler, reklam verenler ve halkla ilişkiler birimleri olarak sıralanabilir.

Ekonomi haberlerinin konuları ise toplumsal yaşamın her boyutundaki gelişmelerle yakında ilgilidir. Döneme göre değişmekle birlikte, 1970’li yıllardan itibaren ekonomi sayfalarında en çok işlenen konular tarım, ihracat, dış haber, enflasyon, toplu iş sözleşmeleri, grev, bankacılık, para piyasaları, sendikalar, banak kredileri, Merkez Bankası, vergi, yasal düzenlemeler, özelleştirme, yatırım ve girişimler, otomotiv, turizm, Avrupa Birliği, sosyal güvenlik, dış ticaret, ekonomik kriz, hayat pahalılığı, yabancı yatırımlar, ithalata, piyasa hareketleri, milli gelir, istihdam ve iş dünyası gibi sıralanabilir.

Günümüzdeki ekonomi haberleri değerlendirildiğinde, finans konularına aşırı ağırlık verilmesi, haberlerin teknik ve ağdalı bir dille yazılması, bu haberlerin göz ardı edilmesine sebep olduğu söylenebilir. Bu açıdan ekonomi haberciliğinin geniş kitlelere açılması zorunluluğunun altı çizilmelidir.

Ekonomi Haberi Yazarken Dikkat Edilmesi Gerekenler

Dil ve Anlatım Yapısı

Genel olarak ekonomi haberlerinin iki tür okuyucusu, izleyicisi ya da dinleyicisi olduğu belirtilebilir. Bunlardan ilki, ekonomi konularında belirli bir bilgi birikimine sahip, iş, para ve sermaye piyasalarıyla meşgul ya da bu alanlarla ilgili kişilerdir. Bu gruptakilere “ekonomist okuyucular” denilebilir. İkinci grup ise “genel halk kitlesi” olarak tanımlanabilir. Haber yazma tekniği açısından ekonomi haberi yazmanın genel haber yazma kurallarından pek de bir farkı yoktur. Örneğin ters piramit tekniğiyle yazılacak bir ekonomi haberinde muhabirin neyin ya da nelerin en önemli olduğunu görebilmesi, haberine uygun bir giriş yazabilmesi ve daha az önemli konulara doğru yapacağı bir sıralama içinde haberini tamamlaması beklenir. Eğitimli insanlar için basit gibi algılanabilecek pek çok kavram; örneğin enflasyon, ekonomi, sermaye, ithalat, ihracat gibi kavramlar bile halkın genelinin zihninde doğru bir anlama sahip olmayabilir. Haberin içeriği ve anlatımı hedef kitleye uygun olmalıdır. Örneğin belirli kavram ta da göstergelerin ne anlama geldiğini metin içinde açıklanması, parantez içinde anlamının yazılması ya da ayrı bir kutu ya da çerçeve içinde verilmesi yararlı olacaktır. Rakamsal fark yerine oransal değişim vurgulanmalıdır. Rakamların yazılması konusunda ekonomi muhabirlerine şu öneriler bulunulmaktadır:

• Haberi destekleyen sayı ve oranları, tüm yazının içinde dağıtın.
• Bir paragrafta ikiden fazla rakam bulunmasın ve rakamlar arka arkaya gelmesin.
• Çok sayıda rakam vermeniz gerektiğinde bunları küçük bir çizelgede örgütleyin ve yazınızı ferahlatın.
• Ekonomi haberlerinde “ilk kez”, “en yüksek”, “en düşük” ve rekor kelimelerini kullanmadan önce mutlaka bir ön araştırma yapın.
• Haber kaynağından gelen rakamları ve kendi hesaplarınızı iki hatta üç kez kontrol edin.

Haberin rakama boğulmaması ekonomi haberciliği açısından önemli bir kuraldır. Grafiklerin de karmaşık olmaması, olabildiğince sade, basit ve anlaşılır tutulması gerekir. Ekonomi haberciliğinde belki de en önemli unsur hız ya da zamandır. Verilen bilginin hangi kurum, sektör, olay ya da duruma ilişkin olduğunun başta belirtilmesi de bir başka önemli noktadır. Örneğin hayvancılık sektörüne ilişkin alınan bir karar, bu belirtilmeden duyurulursa, farklı sektörlerdeki okuyucuları bunu kendi sektörlerine yönelik bir bilgi olarak algılanmamalı ve meselenin aslını haberin sonunda öğrenmemelidir. İşlevsellik de ekonomi haberciliğinin ana unsurlarından biridir. İnsanlar para ya da günlük geçimleriyle ilgili karar alırken mümkün olduğu kadar çok bilgi sahibi olmak isterler. Ayrıca haberciliğin her alanında olduğu gibi gerçeklere uygunluk ve kesinlik ekonomi haberciliği için de büyük önem taşır.

Ekonomi Haberciliğinde Etik

Her haber türü için gerçeğe saygı ve doğru bilginin verilmesi en yüce mesleki değerlerdir. Bir haberin zamanında verilmesi, geç verilmesi ya da hiç verilmemesi piyasalar üzerinde doğrudan etki ve değere sahiptir. Haberde “nesnellik, tarafsızlık ya da objektiflik ilkesi diğer haber türlerinde olduğu gibi ekonomi haberciliği içinde büyük önem taşır. Ancak ekonomi haberciliğinde bu önem daha büyüktür. Ekonomi muhabirinin ya da yayınlarının haber kaynaklarıyla ilişkilerinde de belirli bir mesafenin korunması diğer haber türlerinden daha önemlidir. Bu anlamda ekonomi haberciliğinde çapraz kontrol yani elde edilen bilginin başka kaynaklarca da doğrulanması büyük önem taşır. Doğrulatılmayan bilgi, söylenti ya da dedikodu haber halinde gelirse her zaman tartışmaya açık olacaktır. Bir başka tartışma ekonomi habercilerinin hediye alma durumuna ilişkindir. Yılbaşlarında, bayramlarda, çeşitli fuar ya da toplantılarda ekonomi habercilerine özel bazı hediyelerin verilmesi ve bunun karşılığında haber yapılmasının beklenmesi geçmişte önemli tartışmalara neden olmuştur. Bu bağlamda TGC’nin Bildirgesinde yayın öncesi kararlarla ve yayınlarla ilgili önyargı, kuşku yaratacak her türden kişisel hediye ve maddi menfaat reddedilmelidir denmektedir.

İdeal Ekonomi Haberciliği ve Başarılı Ekonomi Muhabirliği

İdeal Ekonomi Haberciliği

Nasıl demokrasilerde basın yasama, yürütme ve yargı güçleri arasında dördüncü güç olarak tanımlanıyorsa; ekonomi gazetecileri de üretim sürecinde rol alan üretim faktörleri açısından bilgi sürecinde aktif rol oynayarak beşinci üretim faktörünü yerine getirirler. Ekonomi habercileri, yaşanan toplumsal ve ekonomik gelişmelerin barometresini ellerinde tutarlar. Bu nedenle, aynı zamanda muhtemel gelişmeleri koklayan ve onları önceden haber veren bir uyarıcıdırlar. Özellikle ekonomik kriz dönemleri ekonomi haberciliğine olan ihtiyaç artar. Bu dönemlerde ortaya çıkan belirsizlik ekonomi habercilerinin sağladığı bilgiyle giderilmeye çalışılır. Haberciler gerektiğinde toplumun moral bekçiliğini yapan kişilerdir; ancak ekonomik şartlar ne olursa olsun iyiyi daha iyi göstermek gibi kötüyü daha kötü göstermek de aynı şekilde ekonomiye zarar verecektir. Bireysel yatırımcılara parasını nereye yatırabileceğine, hangi alanda girişimde bulunabileceğine ya da gelecekle ilgili beklentilere dair bilgiler aktarmak ekonomi haberciliğinin önemli işlevleri arasındadır. Ekonomi çoğunlukla bir güç aracıdır. Toplumda bu gücün kullanıldığı grup ve odakları ortaya çıkartmak ve onları toplumla tanıştırmak yine ekonomi habercilerinin görevleri arasındadır. Çoğu zaman kamuoyu ile iktidar arasındaki iletişimi sağlayan ekonomi habercileri toplumsal uzlaşmanın sağlanması noktasında bilgi akışının sağlıklı sürmesi, işbirliği ve görüş birliği ortamlarının sağlanması noktalarında önemli işlevler görürler. Ekonomi habercileri elbette ki ekonomi yöntemindeki eleştirecek, ekonomi aktörlerine ve ekonominin tabanında faaliyet gösterenlere rehberlik edecektir. Ancak bunları yaparken elde ettiği bilgileri çarptırmamak, manipüle etmemek ve kamu oyunun doğru bilgilerle oluşmasını sağlamak da önemlidir.

Başarılı Ekonomi Muhabirliği

Ekonomi muhabirlerinin temel işi ekonomik olay ve gelişmeleri takip etmektir. Sektörel bazda uzmanlıkların giderek geliştiği ekonomi haberciliğinde otomotiv sektörü, gayri menkul, emlak sektörü, tüketici hakları, bankacılık, finans, turizm, tarım gibi alanlarda muhabirler uzmanlaşma çabaları içindedir. Gazetecilik en başta soru sorma işidir. Ekonomi muhabirlerinin de en başta ekonomiden belirli bir düzeyde anlaması gerekir ki doğru haber kaynaklarına ulaşıp doğru soruları sorabilsin ve doğru yanıtlar alabilsin. İyi bir ekonomi muhabiri en başta ekonomiyle ilgili kavramları, kurumları, kişileri ve gelişmeleri bilmelidir. Bu sayede haber kaynaklarına sorular yöneltebilmeli, onlardan gündeme ilişkin açıklamalar alabilmelidir. Bütün bunları yaparken en başta rakam hafızası iyi olmalı, rakamlarla uğraşmayı sevmeli ve rakamlarla başa çıkmayı becerebilmelidir. Bunun yanında geleceğe ilişkin tahminlerde bulunmak ve ortaya çıkan belirsizlikleri gidermeye yönelik haber yapmak da ekonomi habercilerinin görevleri arasındadır. Dolayısıyla ekonomi muhabirlerinin yalnızca ekonomi bilmesi yetmez, çünkü ekonomik olayların arkasında her zaman küresel, uluslararası, siyasi, hukuksal, tarihsel, toplumsal ya da kültürel bağlar da vardır. Daha ileride ise ekonomiyi yorumlama, değerlendirme, ardındaki gerçek amaç ve hedefleri ortaya çıkarıp okura manipülasyondan arınmış doğru bilgiyi ulaştırma becerisine sahip olmalıdır. İyi bir ekonomi muhabirinin haber kaynaklarıyla kurduğu ilişkide kuşkucu, uyanık ve bilinçli olması da gerekir. Çünkü sonuçta para ve piyasayla ilgili haberler çoğu zaman; doğrudan olmasa bile, dolaylı olarak birilerinin çıkarına hizmet edebilir. Ekonomi muhabiri olmak için bu koşulların hepsine en başta sahip olmak da gerekmez. Ancak zaman içinde gerekli eksiklerin tamamlanması bir muhabirin daha iyi ve nitelikli kılar. Ekonomi haberciliğinde hız para demektir. Örneğin borsada küçük ya da büyük herhangi bir haberin erken ya da geç duyulması kazanç ya da kayıp anlamına gelir.

Ödüllü Ekonomi Haberleri

Ekonomi muhabirler derneği tarafından her yıl Altın Kalem Ödülleri verilmektedir. Ekonomi gazetecileri derneği, ekonomi haberciliğinin teşvik ve başarının ödüllendirilmesi amaçlarıyla her yıl Ekonomi Basını Başarı Ödülleri vermektedir. Müstakil Sanayici ve İşadamları Derneği, her yıl Ekonomi Basını Başarı Ödülleri vermektedir.