Ünite 4: Haberin Anatomisi

Giriş

Hangi sorunların daha önemli ve acil çözüm beklediğinden başlayarak daha az önemli konulara doğru uzanan bir sıralamadır bu. Konular ya da haberler arasındaki önemlilik sıralamasına yayın organlarında “gündem” adı verilir.

Ülkeyi ilgilendiren en önemli problemleri gündeme getirmek yerine başka konuları gündeme getiren yayın organları bu nedenle “suni gündem yaratmak” eleştirisiyle karşı karşıya kalabilir. Bu aslında ülkede daha önemli konular varken dikkatin başka yere çekilmesi ya da çekilmeye çalışılmasına yönelik bir eleştiridir.

Haber Hiyerarşisi

Her gün elinize aldığınız kağıda basılı bir gazeteyi gözünüzün önüne getirin. Gazete sayfalarında genellikle farklı ilgi alanlarına yönelik içerikler sayfalar halinde ya da köşeler bazında birbirinden ayrılmış halde bulunur. Gazetelerin ilk sayfası “baş sayfa” ya da “vitrin sayfası” olarak adlandırılır.

Bir gazetenin iç sayfaları genel olarak siyaset, magazin, yaşam, insan, bilim, sağlık, dizi yazı, ekonomi, finans, dünya, yurt haberleri, dış haberler, kültür, sanat, köşe yazısı ve spor gibi bölümlere ayrılmıştır.

Sürmanşet haber” ise olağan üstü durumlarda tercih edilen, manşet haberden çok daha önemli haberlere karşılık gelir. Dolayısıyla geleneksel gazetecilik anlayışında normal bir günde sürmanşet haber uygulamasına gerek yoktur; çünkü gazetenin en önemli haberi manşet haber olarak sayfada yer alacaktır; ancak çok daha önemli gelişmelerin yaşandığı nadir durumlarda sürmanşet uygulamasına gidilir.

Başlıkların puntosu” (harf büyüklüğü) de haberin önemine göre azalır. Önemli haberler en büyük puntolu başlıklarla sayfaya yerleştirilmiş haberlerdir. Daha az önemli haberler ise daha küçük puntolu başlıklara sahip haberlerdir.

Bir gazetedeki haberin büyüklüğü basit alan hesabıyla bulunur; ancak bunun için “sütun x santimetre” hesabı yapılır. Bir gazete sayfası genellikle aralarında yaklaşık yarım santimetre ya da daha az boşluk bulunan dikey, yukarıdan aşağıya doğru uzanan kolonlar dikkate alınarak tasarlanır. Bu kolonların her birine “sütun” adı verilir.

Genel olarak bir haber bir gazete için ne kadar alan kaplıyorsa o kadar önemlidir denilebilir. Bir konuya gazetenin “tam sayfa” yer ayrılması, o konunun gazete için oldukça önemli olduğunu gösterir. İki ya da daha fazla yer ayırması neredeyse olağanüstü bir duruma karşılık gelir. Aynı şey derginin tamamının bir konuya ayrılmasıyla örneklendirilebilir.

İnternet haber portallarında ya da gazetelerin internet sayfalarında en önemli haberler genellikle ana sayfadaki en üst bölümde yer alan görsel ya da fotoğraflarla tanımlanır. Gazetelerin “manşet” kısmına karşılık geldiği söylenebilecek bu bölümde birden çok habere ait görsel sürekli döner. Okuyucu, okumak istediği haberin üzerini tıklayarak haberin tamamına erişebilir. Bu bölümde kimi web sayfalarında sayısı 20’ye kadar ulaşabilen haberlere ait görsellerin ardı ardına sunulduğu görülür.

Radyo ve televizyon haberciliğinde en önemli haberler, ana haber bültenlerinde ya da ara haber bültenlerinde ilk ya da en önce verilen haberlerdir. “İlk haber” bültenin en değerli, en önemli haberine karşılık gelir. Bülten haberciliğinde haberler en önemliden başlayarak daha az önemliye doğru sıralanır. Bir haberin bültenin kaçıncı haberi olduğu o haberin önemlilik düzeyini gösterir.

Habere son şeklinin verilmesinde ve yayımlanmasında etkide bulunan başka unsurlardan da söz edilmelidir. Literatürde oldukça geniş yere sahip bu konudan özetle “medya içeriklerini etkileyen unsurlar” bağlamında söz edilebilir. Literatürde bu unsurlar genel olarak beş ayrı düzeyde tanımlanır. Bunlar yayın organındaki sorumlu kişilerin kişisel tecrübe, siyasi görüş ve bakış açıları (bireysel unsurlar); yayın organının yayın politikası, kurumsal amaçları, karlılık hedefi, patronaj (kurumsal unsurlar); yayın süresi, periyodu, yer ve zaman kısıtlılığı (medya rutinleri); rakipler, reklam verenler, hammadde sağlayanlar, baskı güçleri, yasal düzenlemeler ve diğer (kurum dışı) unsurlar ve ideolojik unsurlar şeklinde sıralanmaktadır.

Haber Bileşenleri

Haberde başlık kompozisyonunun öğeleri üst başlık, ana başlık (haber başlığı), alt başlık (sayfa spotu) ve haber metninin içinde yer alan ara başlıklar şeklinde sıralanır. Haberde başlıklar dışında haber spotu ya da spotları, haber metni ve görsel unsurlar da bulunur.

Ana başlığın üzerinde ya da satır boşluklarına göre sağ ve sol yanında yer alan, ana başlığın üçte biri, dörtte biri ya da beşte biri yükseklikte büyük puntolarla yazılan başlıklar üst başlıklardır. Çoğunlukla 5-10 sözcükten oluşan ve tek satırı aşmayan bir cümle halinde sunulur. Kimi zaman haberi özetleyen en çarpıcı yargıyı bildiren cümle niteliğindedir.

Her haberin ana ya da temel bir başlığı bulunur. Ana başlık, haber metninin üzerinde bulunan ve genellikle haberi özetleyen ya da tanımlayan türde bir ifadedir. Ana başlık, haberi okutan en önemli özelliktir ve bu nedenle özenle seçilmesi gerekir.

Haber başlıklarının bulunmasında muhabirlere verilen en önemli tavsiye, “şimdi yazdığın bu haberi yakın bir arkadaşına özetlemen gerekirse, birkaç kelime ile ona ne söylerdin?” şeklindeki soruya yanıt verilmesidir. Bu sorunun yanıtı habere atılması gereken başlığı ya da başlığa ilişkin ipucunu verecektir.

İyi bir haber başlığının nasıl olması gerektiğine ilişkin belli başlı noktalar üzerinde durulacak olursa özetle şunlara dikkat edilmesi gerektiğinin altı çizilebilir;

• Başlıklar haberi okutmak için okuyucuyu isteklendirmelidir.
• Okuyucunun ilgi ve dikkatini çekmelidir.
• Haber unsurlarını içermelidir.
• Kısa ve anlaşılır olmalıdır.
• Haberin özünden uzaklaşılmamalıdır.
• Habere yorum getirmemelidir.

Ana başlığın altında yer alan, başlığı açıklayan özellikte ve tam bir cümle yapısında olan haber özeti ya da girişi niteliğinde de olan ifadeler alt başlıklar ya da sayfa spotlarıdır. Bunlar ana ve üst başlığa göre daha küçük ama haber metnine göre daha iri puntolu harflerle dizilir. Seçilen karakterler genellikle basık koyu renk veren harflerdir.

Haberin 15-20 sözcüklük özet ifadeleri ya da haberin okunmasını sağlayacak ilgi çekici anlatımlar haber spotlarıdır. Bunlar genellikle haberlerin girişlerinde ya da sayfa tasarımına göre haber içerisinde uygun bir yere yazılan, haber metninden 4 ya da 6 punto daha büyük harflerle ve ayrı yazı karakterleri ile sunulan ifadelerdir.

Haber metninin içinde paragrafların arasında kimi zaman okuyucuyu rahatlatmak, uzun haber metinlerinde okuyucunun aradığını bulmasını sağlamak, haberdeki farklı unsurların birbirinden ayrılmasını sağlamak, tek düzeliği ortadan kaldırmak ve haberde görsel bir başlık dengesi kurmak gibi amaçlarla ara başlıklar kullanılır.

Gazete, dergi ve internet haberciliğinde görsel unsurların temel görevi haberi desteklemektir. Başka bir deyişle haberde geçen olay, kişi, konu ya da diğer unsurları okuyucuya göstermektir. Bunlar genellikle fotoğraflar olarak bilinir. Ancak bunun yanında illüstrasyon, karikatür, tablo, grafik ya da logo gibi görsel malzemeler de olabilir. Böylece okuyucu haber kaynağının kim olduğu, haberde adı geçen kişinin kim olduğu, sözü edilen kurumun logosu, binası, yeri, olayın en çarpıcı görüntüsü, ayrıntısı hakkında görsel olarak bilgi sahibi olur.

Gazete ve dergilerde de fotoğrafların altında “fotoğraf altı yazısı” bulunur. Bu yazının teknolojik imkanlar çerçevesinde kimi zaman fotoğrafın içine uygun yerlere; çoğunlukla boş alanlara yazıldığı da görülür. Yazıda fotoğraftaki kişi ya da kurumun adı, elde edilen bilgi ya da söylenenlere ilişkin bir cümle bulunabilir. Kimi zaman da fotoğrafta görülen konu ya da olayı anlatan anlatımlar yer alır.

Haber Ögeleri ve Haber Giriş Teknikleri

Haber metinleri genellikle üç ayrı bölümden oluşur: Haber girişi, ayrıntıların açıklandığı gelişme bölümü ve sonuç paragrafı. Hangi yazım tekniği kullanılırsa kullanılsın genellikle bu üç bölümün varlığından söz edilebilir; ancak kısa ya da kısaltılmış haberlerde bu bölümlerin hepsini bir arada görmek pek mümkün değildir; çünkü tek paragraf olarak yazılmış bir haberde bu üç bölüm aranmaz.

Bir haberi oluşturan temel unsurlar “5N1K” formülünde ifadesini bulan ve haber öğeleri olarak da bilinen altı sorunun yanıtından oluşur. Dolayısıyla bir haberi yazmadan önce muhabir bu soruların yanıtlarını mutlaka toplamış olmalıdır. Yaptığı görüşmeler, sorduğu sorular ve araştırmalarla muhabirler “bilgi toplama” aşamasında temel olarak şu sorulara yanıt ararlar;

• Ne? Ne oldu? Konu ya da olay nedir?
• Kim? Olayın/konunun kahramanları kimdir? Bilgi veren kişiler kimlerdir? Hangi kurumlardır?
• Nerede? Olay nerede gerçekleşmiştir? Olayın meydana geldiği ya da konunun geçtiği yer neresidir?
• Ne zaman? Olay ne zaman yaşanmıştır? Açıklama ne zaman yapılmıştır? Konu ne zaman ortaya çıkmıştır?
• Neden? Olayın nedenleri neler? Konunun nedenlerini ortaya koyan görüşler nelerdir? Nedene ilişkin ipuçları nelerdir? Kesin neden belli olmuş mudur?
• Nasıl? Olay nasıl gerçekleşmiştir? Konu nasıl meydana gelmiştir?

Haber yazmada giriş paragrafının yazılması konusunda geliştirilmiş kimi tekniklerin var olduğu söylenebilir. Bu tekniklerden ilki ve en çok kullanılanı “özetleyici giriş tekniği” adıyla bilinir. Bu teknikte asıl olan 5N1K formülü sayesinde elde edilen bilgilerden en önemlilerini haberi özetleyecek bir şekilde sunmaktır.

Aynı tür olay ya da konuların söz konusu olduğu ya da tekrarlandığı durumlarda genelleyici girişte bulunulabilir. Böylece okurun daha önceki olayları hatırlaması ve ilişki kurması sağlanabilir.

Haberde en önemli, en ilginç ya da en çarpıcı unsurun haber kaynağının söylediği bir söz olduğu kimi durumlarda bu söz haberin girişinde verilebilir. Bu tür girişlere “alıntı giriş” adı verilmektedir.

Habere ilgi çekmek ve okuyucuda merak uyandırmak üzere girişte soru sormak bir diğer haber giriş tekniğidir. Haberin konusuyla ilgili soru ya da sorular sorarak habere giriş yapılabilir.

Masal ya da hikaye okumuşsunuzdur. Haber metinlerinin de bir öykü anlatıyormuş gibi yazılmasına “öyküleyici anlatım” denir ve bu tür haberlerin başında genellikle öyküleyici bir giriş bulunur.

Haber tanımlarında “köpeğin insanı ısırması değil ama insanın köpeği ısırması haberdir” denir. Dolayısıyla her gün karşılaşılan olaylar habercilikte “rutin” olarak görülür ve haber değeri düşük bulunur. Sıra dışı, farklı, nadir, beklenmedik, şaşırtıcı şeyler her zaman daha fazla haber değerine sahiptir. Bu bağlamda bir olayda alışık olunanın dışında bir durumun varlığı ön plana çıkartılarak habere giriş yapılabilir.

Haber Yazma Teknikleri

Haber yazma tekniklerinin “kral tahtı”nda “Ters Piramit Tekniği” yer alır; çünkü yazılı ya da okumaya dayalı gazete, dergi, internet ya da bu yayınlar için haber üreten ajans haberciliğinde en pratik ve en kullanışlı yazım tekniği ters piramittir. Bu teknikte habere yönelik bilgilerin haber değerine göre, en önemliden daha az önemliye doğru hiyerarşik bir sıralanma öngörülür. Genellikle haberin girişinde “özetleyici giriş tekniği” ile yazılmış bir giriş bulunur. Haberde en önemli bilgiler özet bir şekilde bu girişte sunulur. Ardından ikinci, üçüncü ve dördüncü derecede önemli olan ne varsa farklı paragraflar halinde sıralanır. Bu haliyle haber yapısının önemin büyüklüğüne göre “ters dönmüş bir piramidi andırdığı” söylenebilir.

Ters piramit tekniğinin uygun bulunmadığı ve genellikle bir olay değil de bir konunun ele alındığı durumlarda en çok tercih edilen tekniklerden biri dörtgen tekniğidir. Haber yapılacak bilgilerin eş değer bulunması durumunda bu tekniğe başvurulur.

Haberde “ne zaman” sorusunun yani zaman unsurunun öne çıktığı durumlarda en fazla başvurulan haber yazma tekniği “kronolojik dizi” ya da “kum saati tekniği” adıyla bilinir. Bu teknikte esas olan genellikle 24 saatten daha az bir süre içerisinde meydana gelen olayları ya da yaşananları saat saat, dakika dakika, oluş sırasına göre baştan sona anlatmaktır.

Ayrıntıların önemli olduğu, nispeten daha kısa haberlerin yazımında piramit tekniğinden yararlanılabilir. Bu teknikte yaşanan olaya ilişkin bir ayrıntı ön plana çıkartılarak o ayrıntıdan başlayarak haberin diğer unsurları ya da ayrıntıları ortaya konur.

Radyoda haberler sese ya da işitsel unsurlara dayanır. Televizyonda ise bununla birlikte görüntü de önem kazanır. Hatta en önemli unsurun görüntü olduğu söylenir. Radyo ve televizyonculukta haberler “ara haber bülteni” ya da “ana haber bülteni” şeklinde sunulur.

Haber Anlatım Türleri Cümle ve Yüklem Yapısı

Haber muhabirinin en temel görevi hayatta neler olup bittiğini ve kimlerin ne söylediğini haberciliğin gerekleri içinde kamuoyuna aktarmaktır. Muhabir haber için bilgi toplarken ya kendi gözlem ya da araştırmasıyla elde ettiği bilgileri kullanır ya da başkalarından aldığı bilgileri aktarır.

Muhabirin kendi gözlem ya da tanıklığına dayalı olarak bir konu ya da olayın anlatıldığı ifadelerde genellikle neler olup bittiğine ilişkin; yani bir durum ya da eyleme ilişkin cümleler kurulur. Bu cümlelerde geçmiş, şimdiki zaman ya da geleceğe ilişkin bilgi verilebilir.

İkinci ve üçüncü tür anlatım cümleleri bir haber kaynağının verdiği bilgileri kapsar. Haber kaynaklarının verdiği bilgi ya da yaptığı açıklamaların haber metninde aktarılmasında kullanılan ilk teknik, söylenenlerin anlamını değiştirmeden muhabirin kendi sözcükleriyle özetleyerek anlatmasına dayanır.

Diğer cümle ve yüklem türü ise haber kaynağının sözlerinin kelimesi kelimesine; yani olduğu gibi aktarılmasına dayanan, aktarılan sözlerin aktaran kişinin adı belirtilerek tırnak içinde yazıldığı “doğrudan anlatım” tekniğine dayanır.