Ünite 5: Kitle İletişim Araçlarına Göre Habercilik Türleri

Giriş

Dönem dönem kitle iletişim araçlarının yapısını temelden etkileyen teknolojik gelişim, bireyi kitle iletişim araçlarına daha ilgili hale getirmiş, dolayısıyla medyayı günümüz insanının gündelik yaşamının vazgeçilmez bir unsuru haline getirmiştir. Günümüzde habere, bilgiye ulaşmanın bir olay ya da konuyu değerlendirmenin, bir düşünceyi tartışmanın en önemli ortamı kitle iletişim araçları haline gelmiştir.

Kitle iletişimi sosyal, siyasal ve ekonomik bakımlardan belirsiz, geniş, genellikle dağınık, heterojen kitlelere kitle iletişim araçları ile ulaşma olarak açıklanabilir. Kitle iletişimi kavramı ilk kez Horald D. Lasswell tarafından 1940 yılında kullanılmıştır. Kitle iletişim araçları (KİA) üzerine ilk çalışmaları yapan Lasswell, kitle iletişim araçlarının bilgi verme, toplumu ikna etme ve toplumsallaştırma işlevleri üzerinde durmuştur.

Kitle iletişim Araçlarının Toplumsal İşlevleri

Kitle iletişim araçları günümüzde artık medya olarak anılmaktadır ve günümüz insanı medyanın bir parçası haline gelmiştir. Medya bireylerin yaşamlarında oldukça fazla yer kaplamaya başlamış, fikirlerin olguların ortaya çıkışında ve yayılımında önemli bir rol oynamıştır. Bireyin eğitiminden kültürlenmesine, bilgi ve kanaat edinmesinden, kendini ifade etmesine kadar birçok işlevi bulunan medya teknolojinin ilerlemesi ile her geçen gün hayatımızda daha çok yer edinmektedir.

Basının en temel işlevi haber vermek, böylece vatandaşı içinde yaşadığı alan, toplum, ülke ve uluslararası çevrede gelişen olaylarla ilgili bilgilendirerek, kanaatlerini sürdürmesini, pekiştirmesini veya değiştirmesini sağlamaktır. Bu görev kamu yararı taşıyan bir olayı topluma haber verme, bildirme hakkıdır. Haber verme hakkına olayları açıklama hakkı da denilmektedir.

Özgürlükçü demokrasilerde basının en önemli kamusal görevi; tüm kamusal yaşantının kontrolü, tüm toplumsal yaşantının mercek altına alınıp değerlendirilmesi ve eleştirilmesidir. Vatandaşın sözcüsü basındır. Vatandaşın sözcüsü olmakla birlikte basının almış olduğu sorumluluk son derece önemlidir. Basın, kamuoyu adına siyasi iktidarın çalışmalarını, uygulamalarını, politikalarını, kurum ve kuruluşlarını denetleme ve eleştirme gibi bir işleve ve sorumluluğa sahiptir.

Kamuoyunda gerçek kanaatlerin oluşabilmesi için doğrudan kamuya seslenen, kitlesel düzeyde yayın yapabilen ve kurumsal sorumluluğa sahip araçların olması gerekmektedir. İşte bu bağlamda da basının kamuoyunun açıklanması ve oluşumu sürecinde en etkili araç olduğu ve kanaat oluşturma sürecindeki haber verici, dikkat çekici ve kültürleştirici işlevleri bulunmaktadır. Basının kamuoyunu oluşturmadaki etkisine ülkemizde bazı dönemleri örnek olarak gösterebiliriz. Özellikle kurtuluş savaşı döneminde yerel basının üstlendiği rol çok önemlidir.

Basının bir diğer işlevi de eğitim ve eğlence işlevidir. Basının, bireyin kültürel yaşantısını zenginleştirici ve kültürün yayılmasını sağlayıcı görevi vardır. Sahip olduğu iletişim gücüyle farklı düşünce ve kültür yapılarını kaynaştırma, birbirlerinden haberdar etme, kültürel alışveriş ortamı sağlama, böylelikle toplumu kültürel açıdan zenginleştirmede aracı olmaktadır.

Kitle İletişim Araçlarına Göre Habercilik Türleri

Gazete, dergi, televizyon, radyo ve internet ortamında yayın yapan tüm araçlar birer kitle iletişim aracıdır ve tümü aynı görev sorumluluk altında çalışmak durumundadırlar. Gazete, dergi, televizyon, radyo gibi geleneksel kitle iletişim araçları içeriklerinin iletimi ve hazırlanışı bakımından birbirinden farklıdır. Kitle iletişim araçları arasındaki bu fark en başta yayın yapma şekillerinden kaynaklanmaktadır. Kitle iletişim araçlarının yayın teknolojilerinden kaynaklanan bu fark başta gazete olmak üzere yüzyıllar içinde gelişerek son halini almıştır. Dolayısıyla bu kitle iletişim araçlarında haber hazırlamak da farklılaşmaktadır.

Genel olarak kitle iletişim araçlarında haber, tematik bir sınıflamayla siyaset, polis-adliye, sağlık, spor, magazin ve benzer başlıklar altında çeşitlendirilerek izler kitleye ulaştırılmaktadır. Ancak kitle iletişim aracının türüne göre de bu haberlerin yayın aşamaları değişmektedir.

Kitle iletişim araçlarının yaygınlaşmasıyla beraber mesleğe adını veren gazete haberciliği “basın” kurumunun temel dayanağı olmuştur. Mesleğe adını veren habercilik türüdür. İlk kitlesel iletişim aracı olması sebebiyle geleneksel habercilik yöntem ve süreçleri içinde gerçekleştirilir. Aslında gazetecilik mesleğinin haber yapmada bilgiye ulaşma ve toplamada yöntemleri tamamen aynıdır.

Gazetenin haber dili haberlerde bir gün öncesi aktarıldığı için di-li geçmiş zaman ile anlatılır. Planlanan olaylar ve gelecek ile ilgili olay ve durumlar haberleştirilirken şimdiki zaman ya da gelecek zaman kipi kullanılır. Günlük konuşma dilinden farklı olarak yazı dili anlatımı söz konusudur. Haber yazarken kültür ve eğitim seviyesi birbirinden farklı insanlara bilgi aktarımı yapıldığı unutulmamalıdır.

Muhabirler gazete, televizyon, radyo, haber ajanslarında haber toplamak ve yazmak ile sorumlu kişilerdir. Muhabirler her habere gidebildikleri gibi haber kaynaklarına ve uzmanlıklarına uygun olarak polis-adliye, parlamento, ekonomi, fotoğraf, spor, savaş ve kültür sanat alanlarında çalışabilirler.

Olay ve durumları fotoğraflarla belgeleyip haberleştiren kişilere foto-muhabiri denir. Habercilik meslek kurallarına göre fotoğraf çekerek olayları belgeleyen ve bu fotoğraflarla olayların kamuoyunun gözü önüne getiren foto muhabirleri, haberlerde gerçekliğin ispatı açısından önemli roller üstlenirler.

Redaktör kitle iletişim araçlarında görev yapan yazım hatalarını düzeltme görevini yerine getiren bir meslek grubudur. Tüm yazılı medyada, internet sitelerinde, basım evlerinde çalışırlar.

İstihbarat şefi gazetenin bulunduğu ilde meydana gelen tüm olaylardan ve gelişmelerden sorumludur. Kentteki gündemin belirli konu ve olaylarının takibinin yapılmasını sağlayarak haber koordinasyonunu sağlar.

Editör gazetenin büyüklüğüne göre değişmekle birlikte polis-adliye, kültür-sanat, spor ve magazin gibi servislerin sorumlusu ya da haber müdürü olarak da tanımlanabilmektedir. Örneğin bu kapsamda kültür-sanat editörü gazeteye girecek her türlü kültür sanat haberinin toplanması ve yayınlanması aşamasından sorumludur.

Sayfa sekreteri gazetelerin pikaj yapılarak hazırlandığı dönemde haberlerin yazı işleri müdürünün isteğine bağlı olarak sayfalarda nasıl yer alacağını teknik olarak hesaplayıp yerleştiren kişidir. Haberlerin fotoğraflarına ve metinlerine bakarak fotoğraf büyüklüğü ve metinlerdeki sözcük sayılarına göre gazetenin mizanpajını (tasarımını) yapan kişidir.

Görsel yönetmen yazı işleri müdürü ya da genel yayın yönetmenine bağlı olarak çalışan görsel yönetmenin gazetenin genel tasarım politikasından sorumludur. Gazetenin tasarım ilkelerini belirleyerek görsel çekiciliğini yaratan kişidir.

Gazetede birden fazla yazı işleri müdürü varsa içlerinden biri sorumlu müdür olabilir. Yazı işleri müdürü aynı zamanda gazetede çalışan personeli sorumluluk alanlarına göre görevlendirmek ve onları idare etmek ile sorumludur.

Gazetede yayınlanan her içerikten sorumlu kişi genel yayın yönetmeni dir. Gazetenin yayın politikasını belirler. Gazetenin ideolojik duruşunu ve habere olan yaklaşımına her zaman genel yayın yönetmeni yön verir.

Genel olarak gazetelerin yazı işlerindeki işleyiş küçük farklılıklara rağmen birbirine benzer. Bu süreç içinde haberler farklı şekilde toplanabilir. Bu kapsamda olaylar;

• Haber kaynaklarından gelen ihbarlar ve basın bültenleriyle toplanır,
• Haber değeri olan olaylar, etkinlikler, durumlar takip edilir,
• Toplumda kuşku oluşturan konular veya olaylar gazetecilerin yakın takibi ile incelenir (araştırmacı gazetecilik),
• Güncel olan ya da geçmişte gündem oluşturmuş konu ya da olaylar yeni bakış açılarıyla yeniden araştırılabilir,
• Kamuoyu veya toplumsal bir mutabakat oluşturmak için, genel yayın yönetmeni, editörlerin önerisi ile ya da sivil toplum kuruluşları vb. gibi sivil inisiyatif ile konular teklif edilebilir.

Haber metni 5N-1K sorularının yanıtının verildiği habere konu olan olay ya da durumun anlatıldığı yazıdır. Olayın tüm ayrıntıları burada verilir. İlk giriş cümlesinde olayın ne olduğu söylenerek belli bir anlatı planı içinde okur bilgilendirilir.

Başlık okuyucuya ne hakkında bilgi alacağını ifade eden, haberi özetleyen kısa cümledir. Okurun ilgisini çekmek üzere hazırlanan ve en önemli bilginin verildiği yazıdır. Başlıkların genellikle bir yargı bildirir ve haberin en ilgi çekici unsurudur.

Spot haberi özetleyen kısa metinlerdir. Haberle ilgili en önemli bilgileri içerir. Her gazetenin farklı şekilde spot yazma geleneği olabilir.

Fotoğrafaltı yazı habere konu olan durum ya da olayla ilgili destekleyici bilgi veren fotoğrafın altına yazılan açıklayıcı metindir. Habere konu olan kişilerin adları, demeçleri bu metin içinde yer alabilir.

Görsel öğeler temelde bilgi vermek üzere haberi desteklemek, açıklamak için kullanılan öğelerdir. Temel unsur fotoğraf olmakla beraber, bilgi grafikleri, betimleyici çizimler görsel öğeleri oluşturmaktadır.

Dergi, genel olarak günlük bir gazetenin koşuşturmasının olmadığı bir yayın türüdür. Düzenli ancak uzun bir yayım aralığında yayınlanan dergiler genellikle en az haftalık, on beş günlük, aylık, iki aylık ve üç aylık dönemlerle okur kitlelerinin önüne çıkarlar. Derginin gazete ile kitap arasında bir yayın türü olduğu da söylenebilir.

Batı’da 17. Yüzyılda ortaya çıkan dergicilik yine gazetede olduğu gibi iki yüzyıllık bir gecikme ile ülkemize gelmiştir. Dünyadaki ilk dergiler bilimsel dergilerdir. Bilimsel araştırmaların yer aldığı bu dergiler, bilimsel alanlarda bilim insanlarının tartışma, görüşme ve gerçeği arama konusunda kendilerini ifade edebilmek için önemli bir kamusal alan oluşturmuştur.

Reklama dayalı yayım yapan tüketici dergilerinin ticari amaçlarının başında daha fazla okura, dolayısıyla bayi ya da abone satışına ulaşmak yatar. Bu dergiler magazin, popüler kültür, kadın, erkek, çocuk, spor, edebiyat, kültür- sanat, bilim ve teknoloji, tarih, ekonomi, hobi ve siyasi dergileri olarak sınıflanmaktadır.

Dergi haberlerinde ön plana çıkan özellik alan uzmanları tarafından yazılmış olmalarıdır. Örneğin popüler tarih dergilerinin yazarları tarih konusunda uzman, o alanda eğitim almış kişilerdir.

Radyo, Marshall Mcluhan’ın dediği gibi sıcak bir iletişim aracıdır çünkü sadece tek bir duyuya hitap eder. Dolayısıyla herhangi bir iş yaparken aynı zamanda radyo da dinleyebilirsiniz. Örneğin trafikte araba kullanırken haberleri, evde yemek yaparken müzik dinleyebilirsiniz.

Radyo haberleri genellikle ters piramit yöntemiyle yazılır. Kısa haberlerde 5N-1K’den en az üç tanesine yer veren özetleyici giriş yöntemi kullanılır. Radyo haberi yazarken dikkat edilmesi gereken kuralları şöyle sıralayabiliriz:

• Günlük konuşma dili kullanılır.
• Her haber konusuna göre en çok merak edilen bilgiler verilmeye çalışılmalıdır.
• Radyo haberinin bir sonraki bültene kadar tekrar dinleme olasılığı olmadığı için cümleler kısa ve anlaşılır olmalıdır.
• Vurgu ve tonlamalar bir tek ses ve duraklamalar ile yapılabildiğinden noktalama işaretlerine özen gösterilmelidir.
• Haber sunucusu duyguları açığa çıkartan ya da kışkırtan sunum yapmamalıdır.
• Haberde dikkati dağıtacak gereksiz ayrıntılara yer verilmemelidir.
• Sade bir dil kullanılmalı, yabancı ve teknik terimlerden oluşan sözcükler kullanılmamalıdır.
• Akıcı, birbirini tekrar etmeyen sözcükler kullanılmalıdır.

İnternet haberciliği, Türkiye’nin son 25 yıllık iletişim geçmişinde önemli değişimler yaratmış, tüm dünyada ve hayatımızın her alanına girerek yaygınlaşmıştır. İnternetin bilgiye ulaşma ve yayma konusunda getirdiği fırsatlar ve kolaylıklar, interneti habercilik alanı için kaçınılmaz bir biçimde çekim alanı haline getirmiştir. İnternet haberciliği, günümüz teknolojisinin bizlere sunduğu fırsatlar sonucu artık ihtiyaç olmanın dışında bir gereklilik halini almıştır.

Yöndeşme kavramı, radyo, televizyon, gazete, telefon ve posta gibi iletişim faaliyetlerinin dijital ortamda bir araya gelerek bilgisayarların ve akıllı mobil telefonların işlevsel bir parçası haline gelmesidir.

E-gazete elektronik ortamda yayın yapan gazetelere verilen isimdir. E-gazete adından da anlaşılacağı üzere gazete olmakla beraber tüm kitle iletişim araçlarında yapılan habercilik faaliyetlerini kapsamaktadır. İçerik olarak geleneksel (basılı) gazetede olan bütün konu ve bölümler olmakla beraber diğer kitle iletişim araçlarının özelliklerini bir araya getirdiği için bir gazeteden daha fazlasını ifade etmektedir.

Dijital ortamda geleneksel medyada olduğu gibi tek yönlü iletişim olmadığı için pasif konumda bir kullanıcı yoktur. Aktif, etken mesajları anlamlandırabilen ve içerik üretebilen geleneksel medyadakinin tam tersine bir kullanıcı söz konusudur. Yeni medya okur ile etkileşimli hale gelmiş, içerik üreticisi ve tercih ettiği mesajları seçen enformasyon kanalları ve enformasyonun içeriği üzerinde belirleyici bir kullanıcı, okuyucu/ izleyici ortaya çıkmıştır.

Web sayfalarında ya da e-gazetelerde bir konuyla ilgili yayınlanmış haber başka web sayfalarına bağlantılar (linkler) ile zenginleştirilebilir. Fazladan bilgi ve ayrıntı için okur bu linkler vasıtasıyla bu sayfalara ya da gazetelere yönlendirilerek, daha çok bilgilendirilmesi sağlanabilir. Web’in hipermetinsel (hypertext) özelliği ile haber geniş bir platformda sunabilir. Tek kanalda kalmayarak farklı perspektif ve görüşlere açık olarak sunulabilir.

Etkileşim, iletişimde bulunanların karşılıklı olarak iletilerinin birbiriyle ilişkili olması, paylaşması ve birbirlerinin müdahalesine imkan vermesidir. Bununla birlikte alıcı ve verici tarafların hem eş zamanlı hem de eş zamansız iletişimidir.

Eşzamansızlık, internet ortamında iletişimde bulunan kullanıcılar için kendilerine uygun bir zamanda (istediği anda) bir ileti gönderme veya alma imkanıdır. İnternet ortamında iletişimin aynı anda ve karşılıklı gerçekleşmesi zorunlu değildir.

Mobil iletişim alt yapısının olduğu her yerden habere ulaşmayı sağlayan teknoloji ile okur, başka bir ifadeyle kullanıcı haberi takibe alıp, yorum yapabilir. Aynı şekilde muhabirler için de haber yapma zaman ve mekan kavramı ortadan kalkmaktadır.

Geleneksel kitle iletişim araçları kişiye özel iletişim kurmazlar. Geleneksel medyada genel özellikleri bakımından birbirine benzer ya da değil, bireylerin tümüne genel yayın yapılır. Örneğin yelken, su sporları ve denizcilik konusunda yayın yapan bir basılı dergi genellikle birbirine yakın gelir grubunda, benzer coğrafi koşullarda yaşayan, benzer yaşam şekline sahip benzer niteliklerdeki bir okur kitlesine yönelik yayın yapar.

E-gazeteciliğin daha demokratik ve katılımcı bir gazetecilik olma, geleneksel kitle iletişim araçlarıyla yapılan gazeteciliğin yanlılığını aşma ve geleneksel medyada görünür olamayanlara seslerini duyurma fırsatı vermesi, alternatif medya, yurttaş gazeteciliği, katılımcı gazetecilik, radikal medya, etkileşimli gazetecilik vb. kavramlarla birlikte tartışılmasına neden olmaktadır.

Haber Kaynakları

Haber kaynakları haberciler için en önemli unsurdur. “Kaynak”, bir gazeteciye bilgi sağlayan tüm kişilerdir. Habere konu olan olay ya da durum hakkında bilgi alınan kişi, kuruluşlar haber kaynağıdır. Ayrıca yine bilgi içeren her türlü kitap, araştırma, rapor, arşiv, kitle iletişim araçlarının kendisi haber kaynağı olarak tanımlanır.

Haberde kaynağın kimliğinin açık olması haberin doruluğu açısından önemli bir güvencedir. Ancak kaynağın can güvenliği, kişisel hak ve özgürlükleri söz konusu olduğunda haberciler kaynağın kimliğini açıklamak zorunda değildirler. Haber kaynağı gizli kalmak istemişse, kaynağın kimliği deşifre edilmemelidir. Böyle durumlarda, kaynağa, deşifre etmeden atıfta bulunulmalı, kişiyi ve özelliklerini tarif eden bilgiler de kaynağın deşifre edilmesi sonucunu doğurabileceğinden, bu bilgiler de kullanılmamalıdır.

Haberci bakımından dikkate edilmesi gereken hususlardan birisi de kaynak-haberci ilişkisidir. Kurumsal ya da bireysel haber kaynaklarıyla ilişkilerde, haberciliğin gerektirdiği mesafe korunmalıdır. Sansasyonel haberciliği körükler şekilde taraflara ya da tanıklara para teklif edilmesi habercilik mesleğine zarar vermekte, güven eksikliğine neden olmaktadır.

Birinci el kaynaklar , doğrudan, aracısız kaynaklardır. Haber kaynaklarının ulaşılabilir olması gazeteciler için önemli bir avantajdır. Muhabirin doğrudan görüştüğü, olayı yaşayan, tanık olan herkes ya da olayı yaşayan muhabirin kendisi birinci el kaynaktır. Birinci el kaynak şahıstır.

İkinci el kaynaklar ise olaylı kaynaklardır. Haberciler gözlemleyemeyecekleri olaylara ilişkin bilgileri ikinci elden öğrenme yoluna giderler. Gazetecilerin olaylar ve durumlarla ilgili olarak yetkili kişilerle görüşmeden elde ettikleri basın bildirileri, bültenler, internetten yapılan bilgilendirmeler, haber ajanslarından gelen haberler, kitle iletişim araçlarına gönderilen açıklamalar ve diğer kitle iletişim araçlarının yaptıkları haberler, her türlü belge ikinci el kaynaklardır.

Tüm haber merkezlerine haberler genellikle muhabirler yoluyla toplanarak, haber ajanslarından, sosyal medyadan ya da diğer basın kuruluşlarında yayınlanan haberlerden elde edilerek ulaşır. Bunların dışında vatandaşların ihbarları ile ya da kendi olanaklarıyla elde ettikleri bilgi ve görüntüler ile de olaylar haber merkezlerine ulaşmaktadır. Burada da yine aynı şekilde olayların tarafları ya da tanıkları da olsalar bu vatandaş haberleri ikincil kaynaklardan elde edilmiş haberler olarak tanımlanabilir.