Ünite 2: Halk Hikayesi İnceleme Yöntemleri ve Hikaye Araştırmacıları

Halk Hikayelerini İnceleme Yöntemleri

Türk halk hikayeleri ile ilgili çalışmalar çok gerilere kadar gidebilse de, konunun metodik olarak ele alınışı oldukça yenidir. Halk hikayeleri ile ilgili yöntemler dört başlık altında toplanabilir:

• Tarihi- Coğrafi Fin Yöntemi
• Yapısalcı Halk Bilimi Yöntemleri
• İdeolojik Halk Bilimi Kuramı
• Bağlam Merkezli Halk Bilimi Kuramları

Tarihi Coğrafi Fin Yöntemi

“Fin Folklor Kuramı” ve “Karşılaştırmalı Folklor Kuramı” gibi adlarla da anılır. Metinlerin tarihi ve coğrafi dağılımda arandığı bu yöntemle her kayıt birbiriyle karşılaştırılarak ilk metne ulaşmak hedeflenmiştir. Fin Julius Krohn ve oğlu tarafından geliştirilen bu yöntemde anlatı tipi ve motif kataloglarından yararlanılır.Türkiye’de daha çok masal araştırmalarında kullanılan bu yöntem daha sonra halk hikayelerine (Tahir ile Zühre hikayesi, Yaralı Mahmut Hikayesi, vb.) de uygulanmaya başlanmıştır. Bu yöntem iki başlık altında uygulanmıştır:Epizot ve Motif.

Epizotlarına Göre İnceleme:

1. Kahramanın Ailesi: Genellikle erkeğin ailesinden söz edilir. Baba genellikle padişah veya beydir.
2. Kahramanın Doğumu: Bu padişahın çocuğu olmaz.Bir derviş gelir ve bir elmanın yarısını padişahın, yarısını da eşinin yemesi gerektiğini söyler. Sonunda çocukları olur.
3. Kahramanlara Ad Verilmesi: Elmayı veren derviş gelinceye kadar çocuklara ad verilmemesini tembihler. Çünkü bir zaman sonra derviş gelip çocuğun adını verecektir.
4. Kahramanın Eğitimi: Aşk hikayelerinde genellikle kendini kardeş zanneden çocuklar birlikte okurlar. (Aslı ile Kerem, Tahir İle Zühre, vb)
5. Kahramanların Aşık Olmaları: Derviş kahramanlara rüyalarında bade içirir. Bu birbirine aşık olacak sevgililer içindir.
6. Kahramanın Sevgiliyle Karşılaşması: Bade içen sevgililer genellikle uzun süre baygın yatarlar. Dertlerine uzun süre deva bulunamaz. Bu derdi anlayan yaşlı bir kadın kahramanın yanına genellikle bir saz bırakır ve saz sesini duyan kahraman uyanır ve şarkı söylemeye başlar. Uzun süren bir gurbet yolculuğundan sonra genellikle gül bahçesinde kavuşurlar.
7. Kahramanın Gurbete Çıkması: Sevgiliyle birlikte olmalarına büyük bir engel çıkar ve bunun için kahraman gurbete çıkar.
8. Sevgilinin Bir Başka Kahramanla Evlendirilmek İstenmesi: Kahraman gurbetteyken kız başkasıyla evlendirilmek istenir. Kız sevdiğine kavuşmak için zaman ister. Bu zaman zarfında kahraman gelir ve kahramanın yiğitlikleri sayesinde kavuşurlar.
9. Kahramanın Memleketine Dönüşü: Kavuştuktan sonra kahraman sevdiğini kendi memleketine götürür.
10. Sonuç: Baba ocağına dönen kahraman kırk gün kırk gece düğün yaparlar.

Motiflerine Göre İnceleme:

Smith Thompson’ un masallar için geliştirdiği motif kataloğuna göre yapılır. Bunlar A:Mitolojik Motifler,B: Hayvanlar, C:Yasaklar vb. 22 gruba ayrılır. Motif uygulamasının halk hikayelerine uygulanışı Türkiye’ de ilk kez bir doktora tezinde uygulanmıştır.

Yapısalcı Halk Bilimi Yöntemleri

Lord Raglan’ın Geleneksel Kahraman Kalıbı

Batı kültür tarihine kaynaklık eden uygarlıkların destan ve mitlerdeki kahramanın ortak noktaları olduğunu saptayan Raglan, bu ortak noktaları doğum, tahta çıkma , evlenme ve ölüm olarak belirlemiştir. Kurama göre kahramanın yaşamı en fazla 22 başlık altına alınır. Türkiye’ de bu yöntem ilk defa Özkul Çobanoğlu uygulamıştır. M. Öcal Oğuz bazı Dede Korkut hikayelerine bu kuramı uygulamış ancak yeterli olmadığını belirtmiştir.

Vladamir Propp’ un Yapısalcılık Yöntemi

Rus masal araştırıcısı Propp masalların değişen niteliklerinin sadece kişi adları ve kişi nitelikleri olduğunu değişmeyen yönlerinin ise kişilerin eylemleri ve işlevleri olduğunu savunmuştur. Bu kurama göre masallar da kişiler en fazla 31 işleve sahiptir ve bu işlevler 7 kişilik tarafından üstlenilir. Bu yöntem Türkiye’ de ilk defa Umay Günay tarafından uygulanmıştır.

Claude Levi-Strauss Yapısalcı Yöntemi

Levi-S, mitsel düşüncenin , daima karşıtlıkların farkında olarak onların geliştirici araştırıcılığıyla çalıştığını ileri sürer. İnsanlığın düşüncesini yöneten ortak yapı kalıplarını bulmak için Strauss, kültürün yaratılmasında etkili olan birbirine zıt anlam farklılıklarını, yani ikili karşıtlıkları saptar. Türkiye’ de bu yöntem Ümral Kırman tarafından Dede Kokut hikayelerinde uygulanmıştır. Bu hikayelerdeki doğa –kültür karşıtlığı, akrabalık ilişkileri,cinsiyete dayalı karşıtlıklar gibi karşıtlıklar ele alınmış ve bunun üzerinden tahlil edilmiştir.

Joseph Campel’ ın Kahramanın Sonsuz Yolculuğu

Campel’in bu çalışmasında, halk anlatılarının yapılarının aynı olması konusu tartışılmıştır.

Greimas’ın Göstergebilim Yöntem

Bu yöntemi Filiz Kırbaşoğlu “Köroğlu Destanı’nın Özbek Varyantları Üzerine Bir Araştırma” adlı çalışmasında şu şekilde anlatır: “Greimas’a göre, evrenin bizde bir biçim , anlam kazanabilmesi için onda bazı farklılıklar algılamamız gereklidir.Bu metinde iki nesne vardır ve düzey çözümlemesi bir metni çözümlemenin yollarından birisidir.Bunu da göstergebilimsel dörtgen sağlar: karşıtlık, çelişkinlik, içerme yada bütünleyicilik.

İdeolojik Halk Bilimi Kuramı

Ulusal Halk Bilimi kuramı olarak da bilinir ve bir ulusun dilini canlanmasında, kültür bağımsızlığını sağlamasında, ulusal ruhun temsil edilmesinde, ulus karakterinin betimlenmesinde aracı olarak halk bilimi unsurlarını kullanır.

Bağlam Merkezli Halk Bilimi Kuramları

Performans Teori

Halkbilimsel unsurların yaratım sürecine odaklanılan bu teoride, metnin oluşmasında, anlatıcı kadar, dinleyici kitlesinin, anlatımın gerçekleştirildiği fiziksel mekanın, sosyo-kültürel çevre koşullarının ve gösterinin yapıldığı zamanın da etkisi vardır.Hikayenin anlatımında değişen bazı öğeler şunlardır: hikayenin uzunluk kısalığı, sapmalar, döşeme, anlatıcının söz hazinesi.

Sözlü Kompozisyon Teorisi

Kuram, aşıkların yetişme evrelerini belirlemiş ve usta aşık olmada epik şiirin veznine uygun doğaçlama yapma becerisinin kazanılması gerektiğini ileri sürmüştür.Formula/kalıp ve tema kuramın iki temel terimidir.

Halk Hikayeleri Üzerinde Yapılan Çalışmalar

Türklerin İslamiyeti kabul etmelerinden sonra ; Siyer, Kısas-ı Enbiya ve Tezkiretü’l Evliya, Geyik Destanı,Güvercin Destanı,Ejderha Destanı, Kesikbaş Destanı,Hatice Mevlidi, Kız Mevlidi,Cimcime Sultan,Veysel Karani, Maktal-i Hüseyin vb. gibi eserler dikkatleri çekmeye başlamıştır.

Aşık hem saz meclislerini hem de halk hikayesi fasıllarını birlikte yürütmüştür ve XV. yüzyılın sonundan itibaren Anadolu sahasında ozanlık geleneği yerini aşıklığa, hikaye anlatıcısı kıssahan da yerini meddaha bırakmışlardır.

Padişah ve sarayda çalışanların hizmetinde olan kıssahanlar, meddahlar, kuklabazlar, karagözcüler hem eğlendirip hem de bir psikolog görevi üstlenmişlerdir.

Halk hikayelerinin ilk örnekleri XVI. yüzyılın sonlarında görülmeye başlanmıştır ve ilk şekillerini Azerbaycan ve Türkiye’nin Doğu Anadolu Bölgesi’nde ortaya çıkmıştır.

Halk hikayelerinin ilk örneklerini veren aşıklar: Aşık Garip, Aşık Tahir, Cahan, Ercişli Emrah, Kerem Dede, Kurabni, Tufarganlı Aşık Abbas.

XIX. yüzyılda gerçekçi halk hikayeleri oluşmuştur.

Halk hikayeleri bize iki kanaldan ulaşmıştır:

1. Yazılı Kaynaklar: Cönkler, mecmualar ve basma eserlerdir.
2. Sözlü Kaynaklar: Mustafa Kemal Atatürk’ün “Türkiye Cumhuriyetinin temeli kültürüdür” özdeyişinden hareketle ilk derleme gezilerine Cumhuriyet’in ilk yıllarında çıkılır ve başta aşıklarımız olmak üzere pek çok şahıstan halk hikayesi metni derlenir.

Halk Hikayeleri Üzerine Yapılan Bilimsel Çalışmalar

1. Pertev Naili Boratav ve halk hikayeleri: 1931 yılında yüksek lisans tezi olarak yayınlanan Köroğlu Destanı adlı çalışması.
2. İlhan Başgöz ve halk hikayeleri: 1949 yılında tamamlanan ama yayınlanmayan Biyografik Halk Hikayeleri adlı doktora tezi.
3. Muhan Bali ve halk hikayeleri: 1973 yılından yayınlanan Köroğlu Destanı’nın 14 kolunun metnini içine alan eser.
4. Fikret Türkmen ve halk hikayeleri: 1983 yılında yayınlanan, hikayenin 24 varyantını ele alan Tahir ile Zühre Hikayesi adlı eser.
5. Ensar Aslan ve halk hikayeleri: Çıldırlı Aşık Şenlik, Hayatı-Şiirleri-Hikayeleri adlı eser.
6. Ali Duymaz ve halk hikayeleri: Hikayenin 14 varyantını ele alan Kerem ile Aslı üzerine Mukayeseli Bir Araştırma adlı doktora tezi.
7. Ali Berat Alptekin ve halk hikayeleri: Kirmanşah Hikayesi Üzerine Mukayeseli Bir Araştırma adlı doktora ön çalışması.

Halk Hikayeleri Üzerine Yapılan Diğer Önemli Çalışmalar

• Ahmet Mithat Efendi’nin Hasan Mellah, Çengi,Henüz On Yedi Yaşında,
• Radloff ve öğrencilerinin Proben,
• Otto Spies’in Türk Halk Kitapları,
• Hans August Fischer’in Şah İsmail Hikayesi,
• Wolfram Eberhard’ın Güneydoğu Anadolu’dan Aşık Hikayeleri,
• Edith Fischdick’in Elif ile Mahmut,
• Eflatun Cem Güney’in Aşık Garip ve Tahir ile Zühre,
• Ümit Kaftancıoğlu’nun Köroğlu Kol Destanları,
• Ergun Sav’ın Halk Hikayeleri,
• Ali Öztürk’ün Türk Anonim Edebiyatı,
• Kadir Pürlü’nün Aşık İsmeti ve Kapı Güzeli,
• Gül Derman’ın Resimli Taş Baskısı Halk Hikayeleri,
• Mehmet Gökalp’in Mahiri ve Mahitaban Hikayesi