Ünite 5: Hava Kargo Taşımacılığında Kullanılan Uçak Tipleri ve Taşıma Üniteleri

Giriş

Hava kargo taşımacılığında kullanılan uçakların sınıflandırılması çeşitli şekillerde yapılabilir. Kargo taşımacılığında kullanılan yaklaşık 1.800 uçağın büyük bölümü ABD merkezli olan Boeing ve AB merkezli olan Airbus tarafından üretilmiştir. Bunun dışında Rus üretimi uçaklarda az sayıda olmasına rağmen faaliyetlerini sürdürmektedir.

Hava Kargo Taşımacılığında Kullanılan Uçakların Sınıflandırılması

Hava kargo taşımacılığında kullanılan uçaklar farklı şekillerde sınıflandırılabilmektedir. En çok kullanılan sınıflandırmaları aşağıdaki gibidir:

• Motor tipine göre; piston motorlu ve jet motorlu.
• Gövde boyutuna göre; dar gövdeli ve geniş gövdeli.
• Motor sayısına göre; tek, iki, üç ve dört motorlu.
• Hız aralığına göre; ses altı ve ses üstü.
• Kullanım amacına göre; askeri, sivil, genel, ticari vb.
• Uçağın menziline; kısa mesafeli (<500 km), orta mesafeli (<501-3000 km) ve uzun mesafeli (>3000 km).
• Boyutu ve büyüklüğüne göre; mikro-uçaklar, makro-uçaklar, Jumbo uçaklar.
• Uçağın taşıma kapasitesine göre; standart, orta, geniş gövdeli.

Motor Tipine Göre Uçakların Sınıflandırması

Uçaklar sahip oldukları motorlarına göre, piston motorlar ve jet türbinli motorlar olmak üzere iki kısımda incelenebilir. Jet türbinli motorlar da kendi içinde turboprop, turbojet ve turbofan olarak üç kısımda incelenebilir.

• Piston motorlu uçaklar: Kara taşıtlarında kullanılan benzinli ve içten yanmalı motorlarla benzerdirlerdir. Motordan elde edilen güç öndeki pervaneye iletilerek bir tepki oluşturarak uçağın kaldırma kuvveti oluşturmasında kullanılırlar.
• Jet Türbinli Motorlar: Daha önce de belirtildiği gibi turboprop, turbojet ve turbofan olarak üç çeşittir. Temel prensipler aynı olmasıyla beraber aralarında bazı farklılıklar vardır.
  • Turboprop motorlu uçaklar: Temel jet motor sistemi üzerinden mil aracılığı ile pervanenin döndürülmesi ve böylece çekme kuvveti (dolayısıyla itki) oluşturarak uçağın uçmasının sağlanmasıdır.
  • Turbojet motorlu uçaklar: Gaz türbinli motorlara bakıldığında konsept olarak en temel olarak değerlendirilebilecek motor tipi turbojet motorlardır. Basit bir turbojet motoru temelde kompresör, yanma odası ve türbin alt bölümlerinden oluşmaktadır. Bu motor tipi, tubofan motorların kullanılmaya başlanmasından önce birçok uçak için tercih sebebi olmuştur. İtkinin tamamı egzoz kısmından atılan egzoz gazları sayesinde elde edilmektedir.
  • Turbofan motorlu uçaklar: Temel olarak, bir fan bölümünün mevcut olan ana motor sisteminin ya ön kısmına ya da arka kısmına yerleştirerek oluşturulan motor tipidir. Motor yüzeyine gelen havanın bir kısmı ana motordan geçerken (itkinin yaklaşık yüzde 25’lik kısmı buradan sağlanır), Geriye kalan kısmı fan sayesinde motor etrafından dolaştırılır (itkinin yaklaşık yüzde 75’lik kısmı buradan sağlanır). Burada by-pass oranı olarak söylenen ifade önemlidir. Turbofanlar, turbojete oranla daha fazla itki oluşumuna neden olur.

Gövde Boyutuna Göre Uçak Sınıflandırmaları

Gövde boyutuna göre uçak sınıflandırmasının temel olarak yolcu uçaklarının esas ayrım parametresi olsa bile kargo uçakları için de böyle bir sınıflandırma yapılabilir. Bu sınıflandırma altında dar gövdeli ve geniş gövdeli olmak üzere iki sınıfta inceleme yapılabilir.

• Dar gövdeli uçaklar: Dar gövdeli veya tek koridorlu uçaklar kabin genişliği üç-dört metre arasında olan ve genellikle kısa ve orta mesafeli uçuşlarda kullanılan uçaklardır.
• Geniş gövdeli uçaklar: Geniş gövdeli uçaklar ilk olarak 1970’li yıllarda hava yolu işletmelerinde kullanılmaya başlanılmıştır. Geniş gövdeli uçaklar, çift koridorlu olan ve kabin genişliği genellikle beş-yedi metre arası olan uçaklardır. Orta ve uzun mesafeli uçuşlarda, 35-100 ton arası kargoyu, 5.000-8.000 km mesafeye taşıyabilirler.

Gövde Yapısına Göre Uçak Örnekleri

Hava aracı üreticileri uçakları hava yolu işletmelerinden gelen taleplere göre; ya sadece yolcu ya da sadece kargo (ya da kombine) taşıyabilecek biçimde üretmektedir.

• Dar gövdeli uçak örnekleri: Boeing 757F, kargo taşımacılığı yapan dar gövdeli kargo uçakların en yaygın kullanılanlarındandır. Boeing günümüzde 737-800BCF modelini üretimini sadece kargo taşıması için tasarlamış ve seri üretimlerine başlamıştır. Dar gövdeli olan Boeing 757F uçağının tam yükteki (maksimum faydalı yükü yaklaşık 28 ton) en uzun menzili yaklaşık 3.050 km’dir. Diğer bir dar gövdeli olan Boeing 737- 800BCF uçağının tam yükteki (yaklaşık 24 ton) en uzun menzili yaklaşık 3.220 km’dir. İstanbul merkezli bir kargo işletmesinin direkt olarak ulaşabileceği bölgeler; Avrupa’nın tamamı, Afrika’nın kuzey bölgeleri, Arap yarım adası, Türkmenistan, Özbekistan, Kazakistan ve Rusya’nın güney bölgeleridir.
• Geniş gövdeli uçak örnekleri: Geniş gövdeli (daha fazla yük kapasitesi olan) uçaklar ve bunların kargo işletmeleri tarafınca kullanılması daha yaygındır. Tam yükteki en uzun uçuş menzili olan uçak Boeing 777F’dir. Tam yükteki (maksimum faydalı yükü yaklaşık 102 ton) Boeing 777F uçağının en uzun menzili yaklaşık 8.000 km’dir. İstanbul merkezli bir kargo işletmesinin direkt olarak ulaşabileceği en uzak noktalar Seul, New York, Toronto, Johannesburg, Hong Kong ve Shanghai’dır. Türkiyede de sadece kargo taşıyan hava yollarının en fazla kullanılanları geniş gövdeli uçaklardır.

Taşıma Kapasitesine Göre Sınıflandırılması

Önde gelen uçak üreticisi Boeing kargo uçaklarını taşıma kapasitesine göre aşağıdaki gibi sınıflandırmıştır. Uçaklar kargo kapasitelerine göre üç farklı kategoride sınıflandırılmaktadır. Standart gövdeli uçaklar kategorisinde 45 tondan daha az kargo kapasitesine sahip uçak tiplerinin yer aldığı görülmektedir. Orta gövdeli uçak kategorisinde 40 ile 80 ton arasında kargo kapasitesine sahip uçakların yer aldığı görülmektedir. Geniş gövdeli uçak kategorisinde ise 80 tondan daha fazla kargo taşıma kapasitesine sahip, geniş gövdeli kargo uçaklarının listelendiği görülmektedir (S,89; T,5.1.).

Kargo taşımacılığında yoğun olarak kullanılan A330-200 tipi uçak yolcu ve bagajdan sonra yaklaşık 43 ton kargo taşıyabilirken, B747-400 tipi uçak 64 ton (%50 daha fazla) kargo taşıyabilmektedir. Uzun mesafe’de lower deck’te (uçağın alt kısmında) kargo için yerleri vardır. 2006’da Londra-Chicago arasındaki 5 saatlik uçuşa göre yapılan bir çalışmada B777-200 ve A340/300 tipi uçakla yapılan taşımacılıkta harcanan 500-900$’lık fazladan yakıtla, 4.500-5.000$’lık bir gelir elde edilebileceği hesaplanmıştır. Kombi uçaklar, “Main deck”te yolcu ile birlikte kargo taşıyabilme özelliği olan uçaklardır. Normal yolcu uçaklarından farklı olarak zemini güçlendirilmiş, zeminini yükleme ve boşaltma işlemleri için dizayn edilmiş ve büyük kargo kapısının olmasıdır.

Hızlı değişebilen ( quick change ) diye adlandırılan uçaklar, hem kargo hem de yolcu taşımacılığında kullanılabilen uçaklardır. Bu uçaklar normal yolcu taşımacılığında kullanılan uçaklardan farklıdır. Koltukları çabuk bir şekilde uçaktan ayrılmasını sağlayacak şekilde üretilmiştir. Genellikle kısa ve orta mesafeli uçaklarda kullanılır. Gündüz yolcu, akşam kargo taşıyarak uçağın kullanım oranı arttırılır.

Taşıma Üniteleri

Yükleme proserdürü, emniyet ve güvenlik gibi gerekli zorunlulukların yanı sıra hava kargo işletmesine kolaylık sağlaması bakımından da tercih edilen bir yöntemdir. Hava kargo taşımacığındaki yükler; kontenyer, palet ya da iglo’lar ile (ULD olarak isimlendirilir) paketlenmekte uçağın ilgili bölümüne yerleştirilmektedir.

Konteyner

Belirli standartlarda ve uçak gövde yapısına uygun bir şekilde tasarlanmış ve içi boş metal yükleme ünitesidir. Günümüzde hemen hemen bütün kargo faaliyetleri konteynerlerle yapılmaktadır. Konteynerlerin birbirlerinden farklı şekli ve tasarımları vardır ve her kargo uçağı kendi modeline göre üretilmiş ya da farklı uçak tipleri arasında dönüşümlü olarak kullanılabilecek konteynerleri kullanabilmektedir.

Palet

Hava kargo işletmesi tarafından taşınacak olan yüklerin uçağa yüklenmeden önce bir düzen altında (birbirine uygun yüklerin bir araya getirilmesiyle) emniyetli bir şekilde bir arada bütün hâline getirildiği, IATA standartlarına uygun oluşturulan platformlardır.

İglo

İglo, belirli konfigürasyonlarda palet ve ağ mekanizmasından oluşan yükleme ünitesi olarak tanımlanabilir. Geniş gövdeli uçaklara kargo yüklemek ve boşaltmak sadece ULD (Unit Load Devices) ile mümkün olmaktadır.

ULD Hakkında Genel Tanımlar

Hava kargo işletmeleri için ağırlık limitli bir ücretlendirme yoktur. Ücretlendirmede esas olan hacimsel kapasite’dir. Örneğin dar gövdeli uçaklar (Boeing 757’nin kargo için tasarlanmış versiyonu gibi) 86 inch’e kadar kargo kabul edebilmektedirler. 8 feet’e 8 feet olan standart konteynerleri alamamaktadırlar. MD-11 gibi bir uçağın kargo versiyonu iki konteyneri yan yana alabilecek durumda değildir. Bu esnekliği sadece B747’ler ve A380’ler sağlayabilmektedir. B747 25 tane ve daha fazla konteynerli ve paletli kargo taşıyabilir.

ULD yükleme yapılırken genel bir ağırlık bildirimi vardır. Dara ağırlığı ile maksimum net ağırlığın (taşınacak yük) toplamı brüt ağırlığı vermektedir. Yani brüt ağırlık (bazı kaynak ve dokümanlarda Gross Weight olarak kullanılmaya devam etmektedir) kargonun paketler, ara materyaller ile birlikte ölçülen ağırlığını bize vermektedir. Kargo yüklemesi yapılırken brüt ağırlık üzerinden işlemlerin yapılması gerekmektedir.

Hava kargoda ağırlık limitli bir ücretlendirme yoktur. Hacimsel kapasite daha önemlidir. Hacimsel kapasitenin hesaplanması sonrasında ise ilgili ULD’ye yerleştirilmesi önemlidir. Yerleştirme yapılacak taşıma ünitesinin seçimi önemlidir. Bazı taşıma üniteleri sadece kargo uçakları için bazıları ise yolcu&kargo uçakları için tasarlanmıştır. ULD üzerine yerleştirilen etiketler direkt olarak içindeki ile alakalı tüm bilgileri içermektedir.

Dünya üzerinde birçok havalimanında birçok hava kargo işletmesi ya da yer hizmetleri sunan işletmeler tarafından yüklemeler yürütülmektedir. Bu noktada yükleme ile ilgili bir standart olabilmesi için IATA tarafından ULD kodunun görülebilir seviyede ULD üzerine yerleştirilmesi istenir.

Örnek: XXX 01234 XYZ
XXX: ULD tip kodu
01234: Seri numarası. (4 ya da 5 basamak olabilir)
XYZ: ULD’ye sahip olan firma. (ya da hava kargo işletmesi)

İlk üç harf ULD tip kodu olarak tanımlanıyor. Bu harfler ULD’nin tipi, boyutu ve şekli hakkında bize bilgi vermektedir. Birinci harf ULD tipini, ikinci harf ULD’nin boyutunu ve son harf ise konteynerin konturunu ya da paletin emniyet sistemini ifade eder.

ULD kargoların yüklenmesi ve uygulanmasında bazı kritik hususlar vardır. Birbirleri ile aynı yerde taşınmaması gereken yüklerin (çiçek, sebze ve meyvenin birlikte ve üzerinde naylon kaplı bir şekilde; 6. ve 7. sınıftaki tehlikeli maddeler, kurubuz, kokulu, ıslak kargo ile canlı hayvanların) ULD’lere yerleştirilirken özen gösterilmesi gerekmektedir. Yükleme işlemini kargo üzerindeki etiketlere dikkat ederek, ilgili kompartımanlara yapılması önemlidir.