Ünite 6: Aletli ve Görerek Uçuş Kuralları

Aletli Uçuş Kuralları

Uçuş kuralları, uçakların birbirleri ile ya da yerdeki mânialarla çarpışmasını önlemek için uygulanmaktadır. Uçuş kuralları uluslararası anlamda ilk olarak Şikago Anlaşması (Chicago Convention) ile uygulanmaya başlanmıştır. Uçuş kuralları, Uluslararası Sivil Havacılık Kurulusu (ICAO-International Civil Aviation Organisation) tarafından standart hâle getirilmiştir.

Bir uçuş operasyonu uçuşun gerçekleştirileceği bölgedeki meteorolojik şartlara göre aletli ya da görerek uçuş kurallarına göre gerçekleştirilmektedir.

Aletli uçuş kuralları (IFR-Instrument Flight Rules), uçak kokpitindeki aletlerden sağlanan referansla uçuşun gerçekleştirildiği ve seyrüseferin elektronik sinyallerle sağlandığı birtakım düzenlemelerin genel bir adıdır.

Kontrollü hava sahaları, içerisinde gerçeklesen tüm uçuşlara hava trafik hizmetinin sağlandığı sınırları belirlenmiş hava sahalarıdır. Aletli uçuş kurallarına göre uçağın, rotasına uygun aletler ve seyrüsefer ekipmanı ile donatılmış olması gerekmektedir. Kontrollü hava sahaları içerisinde IFR uçuşun gerçekleştirilebilmesi için şu kurallara uyulması gerekmektedir:

• Hava trafik kontrol izinlerine uyulması,
• Uçuş planlarına bağlı kalınması,
• Gerektiği durumlarda pozisyon raporlarının verilmesi,
• İlgili hava trafik kontrol birimi ile gerektiği durumlarda iki yönlü haberleşme sağlanması.

İlgili ülke tarafından aksi bildirilmedikçe kullanılabilen en alt seviye, belirlenmiş minimum uçuş irtifasına ya da bunun hemen üzerine denk gelen uçuş seviyesidir. Minimum uçuş irtifası belirlenmemişse pilotlar;

• Yüksek arazi ya da dağlık bölgeler üzerinde, 8 km’lik saha içindeki en yüksek mâniadan en az 600 m (2000 feet) yüksekte,
• Yüksek arazi ya da dağlık bölgeler dışında kalan araziler üzerinde ise, 8 km’lik saha içindeki en yüksek mâniadan en az 300 m. (1000 feet) yüksekte uçacaklardır.

Kontrollü hava sahalarında uçmakta olan uçaklara tahsis edilecek uçuş seviyeleri ICAO’nun yayımladığı hükümlere göre belirlenmektedir.

ATC ünitesi ile iki yönlü radyo haberleşmesinin kesilmesi halinde uçağın pilotunun uygulaması gereken bazı kurallar bulunmaktadır. Bu kurallara göre pilot;

• Transpondere kod 7600 bağlayacaktır.
• En son uçuş seviyesi veya irtifayı, pozisyon raporu vermesi gereken en yakın zorunlu rapor noktasını geçişinden 7 dakika sonrasına kadar muhafaza edecektir. Daha sonra doldurulmuş olan uçuş planındaki seviye ve hıza göre hareket ederek seviyesini muhafaza edecektir.
• Pilot, ineceği meydana yaklaşma amacıyla seyrüsefer yardımcısı üzerine gelecek ve bekleyecek ya da alçalacaktır.
• Muhtemel yaklaşma zamanı verilmemiş ve teyit edilmemişse pilotun mevcut uçuş planındaki tahmini iniş zamanında alet yaklaşmasına başlayacak şekilde alçalmaya başlaması gerekir.
• O seyrüsefer yardımcısı için belirlenmiş normal aletli yaklaşma usulünü tamamlayacaktır
• Tahmini iniş zamanından 30 dakika sonrasına kadar ya da verilen muhtemel yaklaşma zamanında (hangisi geç ise) inişi tamamlayacaktır.

Aletli yaklaşma usulü, uçağın inişinin gerçekleştirilebilmesi amacıyla bazı cihaz ve aletler kullanılarak yapılan daha önceden belirlenmiş manevralar serisidir.

Görerek Uçuş Kuralları

Görerek uçuş kuralları (VFR-Visual Flight Rules), bir pilotun açık hava koşullarında yeri görerek seyrüseferine devam etmesine izin veren düzenlemelerdir.

Uçuş görüsü, uçuştaki bir pilotun ileriye doğru görüş mesafesidir.

Türkiye’de ATS hava sahası sınıflandırması henüz yapılmamıştır. Bu nedenle Türkiye’deki hava sahaları kontrollü ya da kontrolsüz hava sahaları olarak ayrılmıştır.

İlgili hava trafik hizmet ünitesinin izni olmadıkça aşağıdaki durumlarda VFR uçuşlar yapılamaz;

• Gece saatlerinde,
• FL 200’ın üzerinde ve
• Transonik veya süpersonik hızlarda.

Gece saatleri, güneş batımından 30 dakika sonrası ile gün doğumunun 30 dakika öncesi arasında kalan süreyi ifade eder.

Terminal sahası içerisindeki bir meydandan kalkış yapan VFR uçaklar, ilgili ATC ünitesi ile ilk radyo temasında aşağıda belirtilen bilgileri vermek zorundadır:

• Kalkış meydanı, zamanı ve gideceği yer,
• Uçuş seviyesi (irtifa) veya tırmanıyorsa o anki seviyesi.

Terminal sahası, bir veya daha fazla hava alanı civarında bulunan ve ATS yollarının birleştiği yerde tesis edilen bir kontrol sahasıdır.

Hava alanı civarındaki VFR uçuşların biri ya da tamamı gerekli görüldüğünde emniyet nedeniyle durdurulabilir. Başka bir deyişle VFR uçuşa izin verilmeyebilir.

İki yönlü radyo haberleşmenin kesilmesi halinde, uçağın pilotunun uygulaması gereken kurallar şunlardır;

• Görerek meteorolojik şartlar altında uçuşuna devam edecek,
• Uygun en yakın meydana inecek ve
• İnişini en kısa sürede ilgili hava trafik kontrol ünitesine bildirecektir.

Bazı durumlarda VFR bir uçak, hava trafik kontrol otoritesinin müsaadesi ile bir kontrol sahası içerisinde görerek meteorolojik şartlardan daha düşük değerlerde uçabilir. Bu tür VFR uçuşlara özel VFR uçuş adı verilir. Özel VFR uçuşun gerçekleştirilebilmesi için yer görüsünün minimum 1500 m. olması gerekmektedir.

Yer görüsü, yetkili rasatçı tarafından belirlenen, bir meydandaki görüş mesafesidir.

IFR Uçuştan VFR Uçuşa Geçiş

Uçuş esnasında uçağın pilotu IFR uçuştan VFR uçuşa geçmek isterse ilgili ATC ünitesini ikaz ederek IFR uçuşu iptal ettiğini ve geçerli uçuş planında yapılan değişiklikleri derhal bildirmelidir.

IFR uçuş esnasında görerek meteorolojik şartlarla karşılaşan pilot, sürekli olarak bu görerek meteorolojik şartlar içinde uçuşunu sürdürebileceğine kanaat getirmedikçe IFR uçuşunu iptal etmemelidir.

IFR uçuşlar arasındaki gerekli minimum kuyruk türbülansı ayırmasının tahsis edilmesi, ilgili hava trafik kontrol üniteleri tarafından sağlanmaktadır.

Dikey Ayırma Kurallarına Göre Seviye Ayırması

Dikey ayırma; hava araçları arasında belirli bir dikey mesafenin sürekli olarak muhafaza edilmesidir.

ICAO tarafından belirlenen dikey ayırma minimumları su şekildedir:

• Aşağıdaki (b) maddesinde belirtilen durum hariç olmak üzere; FL 290 altında minimum 300 m (1000 feet) ve bu seviye ya da üzerinde minimum 600 m (2000 feet);
  • Belirlenen hava sahası dâhilinde, bir bölgesel hava seyrüsefer anlaşmasına tabi şekilde, FL 410’ın ya da belirtilen daha yüksek bir seviyenin altında minimum 300 m.(1000 feet) ve bu seviyenin üzerinde 600 m. (2000 feet) olacaktır.

Hava araçlarının dikey mesafeleri yükseklik, irtifa ve uçuş seviyesi olarak ifade edilmektedir. Bu dikey mesafeler hava araçlarında bulunan altimetre cihazları aracılığıyla belirlenmektedir.

Altimetre Ayar Yöntemleri

Altimetre bir hava aracının deniz seviyesine göre olan yüksekliğini ölçmeye yarayan alettir. Bir hava aracının dikey mesafesi üç farklı şekilde ifade edilmektedir. Bunlar: irtifa, yükseklik ve uçuş seviyesidir.

İrtifa; hava aracının ortalama deniz seviyesinden olan dikey mesafesidir.

Yükseklik; bir hava aracının belirlenmiş bir referans yüzeye (bina, dağ, göl vb.) göre olan dikey mesafesidir.

Uçuş seviyesi ise herhangi bir hava aracının standart atmosfer basıncına (1013,25 hPa veya 29.92 inHg) göre olan dikey mesafesidir. Üç farklı altimetre ayar tipi kullanılmaktadır. Bunlar:

• QFE altimetre ayarı,
• QNH altimetre ayarı,
• QNE altimetre ayarıdır.

QFE, bir hava alanı seviyesinde ya da belirli bir başka referans seviyede ölçülen yerel basınç değeridir. QFE pilota, uçağın referans noktaya olan yüksekliğini verir.

QNH, hava alanındaki hava basınç değerinin (başka bir deyişle QFE değerinin) ICAO standart atmosferine göre ortalama deniz seviyesine indirilmesi sonucu bulunan değerdir. QNH değeri pilota irtifa bilgisi verir.

QNE, QFE değerinin ICAO standart atmosferindeki basınç irtifasıdır. QNE değeri pilota uçuş seviyesini verir.

Geçiş (intikal) irtifası; uçağın pilotunun standart altimetre değerini kullanmaya başladığı irtifadır. Geçiş (intikal) seviyesi; geçiş irtifasının üzerinde kullanılabilecek en düşük (ilk) uçuş seviyesidir. Geçiş (intikal) tabakası ise; geçiş irtifası ve geçiş seviyesi arasında kalan tabakadır.

Altimetre ayar yöntemleri, uçaklar arasındaki dikey ayırmanın sağlanması ve muhafaza edilmesi için oldukça önemlidir.

Tırmanış ya da Alçalış Sırasında Dikey Ayırma

Bir uçağın, daha önce başka bir uçağın işgal ettiği bir seviyeye tırmandırılması ya da alçaltılması için, daha önce o seviyede olan uçağın seviyeyi boşalttığını rapor etmesi gerekmektedir.

Şiddetli bir türbülans olması ya da seviye değişlikleri yapacak uçakların performanslarında farklılık olması halinde seviyeyi boşaltan uçağın gerekli ayırmanın sağlanacağı başka bir seviyeyi rapor etmesine kadar diğer uçak bekletilir.

Uçuş Seviyelerinin Belirlenmesi

Uçaklar arasında dikey ayırmanın sağlanabilmesi için, uçaklara tahsis edilecek uçuş sevi-yeleri ya da irtifalar “yarım daire kuralı” ile belirlenir. Yarım daire kuralında esas olan nokta, uçağın o andaki uçuş basıdır.

Dünya genelinde kabul edilen yarım daire kuralına göre uçuşlar, uçuşun durumuna göre batı ve doğu olmak üzere ikiye ayrılır. Uçuş başı 0° ile 179° arasındaki uçuşlar doğu yönlü, uçuş bası 180° ile 359° arasındaki uçuşlar ise batı yönlüdür.

Aynı türdeki (IFR-IFR ya da VFR-VFR) uçuşlar arasındaki uçuş seviyelerinin ayrılabilmesi için uçuş seviyeleri çift ve tek olarak iki kategoriye ayrılmıştır. Doğu yönlü uçuşlara tek uçuş seviyesi, batı yönlü uçuşlara da çift uçuş seviyesi tahsis edilir.

IFR uçaklara uçuş yönüne göre tek bin veya çift bin olarak uçuş seviyeleri veya irtifalar tahsis edilirken, VFR uçuşlarda biraz daha farklı bir kural uygulanır.

2005 yılından itibaren dünya genelinde (bazı ülkeler hariç) FL 290 ile FL 410 arasındaki dikey ayırmalar için RVSM kuralı ile uçuş seviyeleri arasındaki 2000 feet dikey ayırma gerekliliği 1000 feet’e düşürülmüş ve 6 ilave uçuş seviyesinde operasyon düzenlenme imkânı olmuştur.

Uçuş Planı

Uçuş planları, ATC ünitesinin uçağı kalkışından inişine kadar emniyetli bir şekilde idare edebilmesi için gerekli tüm bilgileri içermektedir.

Uçuş planı aşağıda belirtilen amaçlar doğrultusunda uçuşa başlanmadan önce doldurulması gerekmektedir;

• Uçuşun tamamında ya da her hangi bir kısmında hava trafik kontrol hizmeti alacak uçuşlar için,
• Tavsiyeli hava sahası içerisindeki IFR uçuşlar için,
• İlgili ATS otoritesi tarafından ihtiyaç duyulması halinde uçuş bilgi ve arama-kurtarma hizmetlerinin sağlanabilmesi için,
• İlgili ATS otoritesi tarafından ihtiyaç duyulması halinde komşu sektörler ya da asker i ünitelerle koordinasyon sağlanabilmesi için,
• Uluslararası sınırlar ötesindeki herhangi bir uçuş için.

Tavsiyeli hava sahası, içinde hava trafik tavsiye hizmetinin verildiği, ölçüleri belirli bir hava sahası ya da oluşturulmuş yoldur. Hava trafik tavsiye hizmeti ise IFR planla uçmakta olan uçaklar arasında ayırmanın sağlanabilmesi amacıyla tavsiyeli hava sahası içerisinde verilen hizmettir.

Bir uçuş planı aşağıda verilen bilgileri içerir;

• Uçak çağrı adı,
• Uçuş kuralları ve uçuş tipi,
• Uçağın tipi ve kuyruk türbülansı kategorisi,
• Ekipman,
• Kalkış meydanı,
• Tahmini kalkış zamanı,
• Seyir hızı,
• Seyir seviyesi,
• Takip edilecek rota,
• İniş meydanı ve toplam tahmini uçuş süresi,
• Yedek iniş meydanı,
• Yakıt miktarı süresi,
• Uçaktaki toplam kişi sayısı,
• Acil durum ve kurtarma ekipmanları,
• Diğer bilgiler.

Bir uçuş planı, ülke hava sahası sınırları içerisinde IFR ve VFR olmasına bakılmaksızın her bir uçuş için kalkış zamanından en az 30 dakika öncesine kadar ilgili ATS birimine sunulmalıdır.

İki tip uçuş planı vardır. Bunlar; münferit uçuş planı ve sürekli uçuş planıdır. Yeni bir uçuş planının doldurulmasına neden olan bu bilgiler şunlardır:

• Uçak çağrı adı,
• Kalkış hava alanı,
• Uçuş tarihi,
• Varış hava alanı,
• Tahmini takoz çekme zamanı.

Tahmini takoz çekme zamanı, bir uçağın kalkışı ile ilişkili hareketine başlayacağı tahmini zamandır.

Uçağın kalkışından önce pilot tarafından bilinmeyen özel bir durumun uçuş sırasında ortaya çıkması hâlinde, kaptan pilot uçuş esnasında yeni bir uçuş planı doldurabilir. Böyle bir durumda, uçuş planındaki yeni bilgiler uygun ATC birimine radyo frekansları üzerinden irtibat kurularak aktarılır. Pilot inişi gerçekleştirdikten sonra hemen ilgili hava trafik hizmet ünitesine inişini rapor etmelidir. Böylelikle uçuş planı kapatılmış olur.