Ünite 1: Havaalanı Kavramı

Havaalanı Temel Kavramları

Havaalanı Tanımı

Havacılık sisteminin önemli altyapılarından birisi olan havaalanları, kara ve hava ulaşımı arasındaki değişimi kolaylaştırmak için farklı elemanların ve çeşitli faaliyetlerin bir araya getirildiği yerlerdir. Havaalanları havacılık faaliyetleri için ev sahipliği yapar. Havaalanı ve havalimanı terimleri birbiri yerine kullanılsa da hukuksal açıdan iki terim arasında farklılıklar söz konusudur. Havalimanı; uluslararası hava trafiğinin geliş ve gidişlerine hizmet vermek amacıyla tesis edilmiş havaalanlarıdır. Havalimanlarında gümrük, göçmenlik, halk sağlığı, bitki ve hayvan karantinası gibi uluslararası hudut işlemlerinin yapılabileceği tesisler vardır.

Havaalanı Kodları

Havaalanlarının isimleri yerel havacılık otoritesi veya siyasi otorite tarafından belirlenir. Fakat isimlerin yerel hâliyle kullanılması, telaffuz farklılıkları gibi problemlere yol açabilmektedir. Bu nedenle Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (International Civil Aviation Organization-ICAO) tarafından yayınlanan bir doküman (Doc 7910) ile havaalanlarına 4 harften oluşan ve birbirine benzemeyen kodlar verilmiştir.

• İlk harf, havalimanının dünya üzerinde bulunduğu bölgeyi simgelemektedir.
• İkinci harf ülkeyi belirtmek için kullanılır.
• Son iki harf ise o ülkedeki havaalanını göstermektedir.

Havaalanı Bölümleri

Havaalanı tesis ve donanımlarının teknik standartları ICAO’nun yayınlamış olduğu eklerden 14’sünde yer almaktadır (Annex 14). Havaalanı tesis ve donanımları hava tarafı ve kara tarafı olmak üzere 2 ana bölüme ayrılmaktadır. Kara tarafı (land-side); havaalanlarının karayolu taşımacılığı ile bağlantısını sağlayan; havaalanına erişim imkânları, yolcu terminal binaları, kargo tesislerinin bulunduğu bölümdür. Hava tarafı (air side); uçakların iniş, kalkış ve yerdeki manevralarını yapabilmeleri için tasarlanmış pist, apron ve taksiyollarının (PAT) bulunduğu alandır.

Havaalanları İle İlişkili Genel Tanımlar

Havaalanı referans noktası; havaalanlarının kara ve hava tarafı geniş bir alana yayılmıştır. Koordinat olarak havaalanının yeri verilmek istendiğinde bu geniş alan içerisinde bir nokta verilmelidir. Çünkü koordinat sisteminde enlem ve boylamlar derece, dakika ve saniye ile ifade edilmektedir. Bu ise yeryüzünde bir noktaya karşılık gelir. Havaalanı referans noktası temel alınarak havaalanındaki diğer tesis ve donanımların yerleri belirlenmektedir.

Havaalanı ve pist rakımları; rakım, ortalama deniz seviyesinden yüksekliği göstermektedir. Pilotlar uçakların iniş ve kalkışlarında havaalanı ve pist rakımlarını dikkate alırlar. Böylece havada olan uçağın ne kadar alçaldıktan sonra piste teker koyacağı vb. bilgiler hesaplanabilir.

Havaalanı referans sıcaklığı; jet motorlu uçakların kalkış performans hesaplamasında 1m ³ hava içerisindeki oksijen miktarının bilinmesi gerekmektedir. Değeri rakım ve sıcaklığa bağlı olarak değişen havaalanı referans sıcaklığı uzun yıllar boyunca elde edilmiş verilere dayanır. Bu verilere göre yılın en sıcak ayı için günlük maksimum sıcaklıkların aylık ortalaması alınarak hesaplamalar yapılır. Havaalanı referans sıcaklığı pist, taksiyolu gibi havaalanı elemanlarının boyutlandırılmasında kullanılır.

Uçuş öncesi altimetre kontrol yeri; havaalanı ve pist rakımları altimetre ile ölçülür. Atmosferik basınç deniz seviyesinden yükseldikçe azalır. Bu prensipten yararlanılarak uçakların piste teker koyması için ne kadar alçalması gerektiği, deniz seviyesinden ne kadar yüksekte olduğu vb. bilgiler hesaplanabilmektedir. Havaalanlarında uçuş öncesinde uçakların altimetrelerini kalibre etmek için “uçuş öncesi altimetre kontrol yerleri” belirlenmiştir. Uçaklar bu noktaya geldiklerinde altimetrelerini kontrol ederek kalibre ederler.

Heliportlar; helikopterlerin iniş ve kalkışı için kullanılması öngörülen, bir yapı veya zemin üzerinde tanımlanmış alanlara heliport denir.

Havaalanlarının Sınıflandırılması

Havaalanlarının sınıflandırılmasında havaalanının tesis ve donanım özellikleri, hizmet sunduğu yolcu ve/veya yük miktarı, kuruluş yeri gibi özellikler karşılaştırma kıstası olarak alınabilir. Birçok havaalanı sınıflandırmasında, ICAO Ek 14’te yer alan havaalanı referans kodları temel kabul edilmektedir. Havaalanı referans kodu sisteminde havaalanlarının ve havaalanını kullanacak uçakların özellikleri kıstas alınmaktadır. Her kategori bir referans kodu ile gösterilir. Bu kod, bir sayı ve bir harften oluşur. Havaalanı kod rakamları (1-4) havaalanını kullanması muhtemel en büyük uçağın havaaracı referans saha uzunluğunu gösterirken, havaalanı kod harfleri (A-F) havaalanını kullanması muhtemel en büyük uçağın kanat açıklığı ve ana iniş takımı tekerlek dış kenarları arasındaki mesafeyi göstermektedir. Referans saha uzunluğu; deniz seviyesinde, standart atmosfer şartlarında, durgun hava ve sıfır pist eğimi durumunda bir uçağın kalkış yapması için gereken minimum pist ve diğer eklentilerinin uzunluğudur. Kanat açıklığı; uçak kanadının bir ucundan diğer ucuna olan mesafedir.

Amerika Birleşik Devletleri’nde Havaalanı Sınıflandırması

ABD havacılık otoritesi FAA’in uygulamaları, bölgesel bir otorite olmasına rağmen havacılık alanında ABD’nin öncü olması ve dünya hava trafiğinin yaklaşık %40’ının ABD’de gerçekleşmesinden ötürü, dünyanın diğer bölgelerini de etkilemektedir. FAA, havaalanlarını yıllık yolcu kapasitelerine ve kullanım amaçlarına göre sınıflandırmıştır. Entegre Havaalanı Sistemleri Ulusal Planı (National Plan of Integrated Airport Systems-NPIAS) ile yapılan sınıflandırmada havaalanları 4 gruba ayrılmıştır:

• Ticari hizmet veren havaalanları: Kamuya açık, her takvim yılında en az 2.500 tarifeli yolcunun çıkış yaptığı havaalanlarıdır.
• Birincil olmayan ticari hizmet veren havaalanları: Bu kategoriye giren ticari havaalanları, yıllık en az 2.500 en fazla 10.000 yolcunun çıkış yaptığı havaalanlarıdır.
• Birincil havaalanları: Bu kategoriye giren havaalanları, yıllık 10.000’den fazla yolcunun çıkış yaptığı havaalanlarıdır.
• Kargo hizmeti veren havaalanları: Diğer hava taşımacılık hizmetlerine ek olarak yıllık toplam 100 milyon pound (yaklaşık 220.000 ton) ve üzerinde kargo inişi gerçeklesen havaalanlarıdır.
• Trafiği rahatlatıcı havaalanları: Ticari havaalanlarında yaşanan tıkanıklığı hafifletmek ve genel havacılığın gelişimine katkı sağlamak için kullanılan havaalanlarıdır. Bu havaalanları kamu veya özel sahiplikte olabilir.
• Genel havacılık havaalanları: Genel havacılık havaalanları tarifeli olmayan veya yıllık 2.500 yolcudan az çıkısı olan havaalanlarıdır.

Avrupa Birliği’nde Havaalanı Sınıflandırması

Avrupa Parlamentosu ve Konseyinde havaalanları için kabul edilen yasa ve yönetmeliklerde tüm üye ülkeleri kapsayacak şekilde havaalanları sınıflandırılmıştır. Avrupa Birliği’nde (AB) üye ülkelerin havaalanları konusunda kendi ülkeleri için kullandıkları farklı sınıflandırmalar da vardır. AB içerisinde yapılacak istatistik çalışmaları için yolcu kapasitelerine göre havaalanları 4 kategoriye ayrılmıştır (EC 1358/2003 sayılı yönetmelik gereği):

• Kategori 0: Yıllık 15.000 yolcuya kadar hizmet veren havaalanları,
• Kategori 1: Yıllık 15.000 i 150.000 arası yolcuya hizmet veren havaalanları,
• Kategori 2: Yıllık 150.000 i 1.500.000 arası yolcuya hizmet veren havaalanları,
• Kategori 3: Yıllık 1.500.000’dan fazla yolcuya hizmet veren havaalanları seklinde ayrılmıştır.

Türkiye’de Havaalanı Sınıflandırması

Türkiye’de Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM), ICAO’nun havaalanı referans kodlarından yararlanarak havaalanlarını yönetmelikler ile sınıflandırmıştır. Bu sınıflandırmalardan biri “Havaalanı Yapım, İşletim ve Sertifikalandırma Yönetmeliği”nde yapılmıştır. Havaalanları; küçük, orta büyüklükte ve büyük havaalanları olarak 3 grupta sınıflandırmıştır. Bu genel sınıflandırmanın yanında Türkiye’de havaalanı terminal binalarında da bir sınıflandırma söz konusudur. FAA benzeri bu sınıflandırmada terminal binaları; yolcu kapasiteleri ve kullanım amaçlarına göre 4 farklı grupta sınıflandırılmıştır:

• A Grubu Havaalanları: Havaalanı işletmecisi dışında Yap İşlet Devret Modeli kapsamında veya diğer bir şekilde işletilen, yıllık terminal yolcu kapasitesi 3.000.000 ve üzerinde olan havaalanlarıdır.
• B Grubu Havaalanları: Havaalanı işletmecisi dışında Yap İşlet Devret Modeli kapsamında veya diğer bir şekilde işletilen, yıllık yolcu kapasitesi 2.999.999’a kadar olan havaalanlarıdır.
• C Grubu Havaalanları: Genel Protokol kapsamında sivil-askeri müşterek olarak kullanılan yolcu terminalleri ile diğer sivil tesis ve hizmetleri içeren havaalanlarıdır.
• D Grubu Havaalanları: Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı tarafından özel amaçlar için işletilmesi uygun görülen terminalleri içeren havaalanlarıdır.

Havaalanı Sertifikasyonu

Bir havaalanına sertifika verildiğinde havayolları ve diğer havacılık işletmeleri o havaalanlarındaki tesis, donanım ve hizmetlerin ICAO’nun yayınlamış olduğu kurallara uygun olduğunu bilmektedir. Sertifikalandırılmayan havaalanlarına da uçuşlar düzenlenebilmektedir. Bu tür havaalanlarına yapılacak iniş ve kalkışlarda tüm yetki ve sorumluluk havayolu ve kaptan pilota verilmiştir.

Havaalanı Sertifikalandırma İşlemleri

Havaalanları sertifikalandırma işlemleri ile ilgili ulusal sivil havacılık otoritesine; kural koyma, denetleme ve sertifikalandırma yetkisi verilmiştir. Sivil havacılık otoriteleri ICAO Ek 14 ve diğer ilgili ICAO gerekliliklerini dikkate alarak havaalanları sertifikalandırma yönetmeliklerini hazırlarlar.

Havaalanı Sertifikalandırma Süreci

Türkiye’de havaalanı sertifikalandırma süreci şu şekildedir:

• SHY-14A’ya göre işletme ruhsatı alan havaalanı işletmecisi yönetmeliğin ilgili kriterlerini karşılıyorsa başvuruda bulunur.
• Ulaştırma Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı tarafından; SHY-14A’da başvuru için istenen bilgi ve belgelerin havaalanı tarafından verilip verilmediği kontrol edilir.
• Bakanlık bilgi ve belgeleri kontrol eder.
• Bilgi ve belgelerde eksiklik durumuna bakılır.
• Bilgi ve belgelerde eksiklik varsa eksikliklerin tamamlanması istenir.
• Eksiklik yoksa inceleme komisyonu toplanır ve komisyon kararı hazırlanır.
• Karar olumsuz ise havaalanının sertifika alamayacağı başvuru sahibine yazı ile bildirilir.
• Karar olumlu ise havaalanı yönetmelikte yayınlanmış olan kontrol formları ile denetlenir.
• Kontrol sonucunda eksiklikler varsa başvuru sahibinden bunları resmi bir yazı ile tamamlaması istenir.
• Eksiklik yoksa Bakan onayı hazırlanır.
• Sertifika ücretinin yatırılmasından sonra Havaalanı Sertifikası verilir.

Havaalanı Yayınları

Türkiye’de Ankara Esenboğa ve İstanbul havalimanlarında iki merkezde “Merkez AIS Birimi” vardır. Diğer havaalanlarında merkez AIS’lere bağlı “Havaalanı AIS Birimleri” bulunmaktadır. Böylece havaalanlarındaki güncel bilgi Merkez AIS Birimlerine ulaştırılır. Merkez AIS Birimlerinin tüm havaalanları için yayınlamış olduğu bilgi de Havaalanı AIS Birimleri tarafından pilotlara ve diğer harekât personeline ulaştırılmış olur. Havaalanı AIS Birimleri, Türk hava sahasına ilişkin tüm havacılık bilgilerinin toplanması ve uçuş ekiplerine sunulmasından sorumludur. Havaalanı AIS Birimleri, uçuş planlarının ve bunlarla bağlantılı uçuş plan mesajlarının alınması, kabulü, kontrolü ve gönderimini yapmaktadır. Merkez ve Havaalanı AIS Birimleri ile beraber çalışan uluslararası NOTAM (Notice To Airman) ofisi ve Uçuş Bilgi Merkezi (Flight Information Center-FIC) önemli havacılık bilgilerinin aktarılmasındaki diğer yapılanmalardır. Bu yapılanmaların yayınlamış olduğu yayınlara Entegre Havacılık Bilgi Paketi yayını denir.

Havacılık Enformasyon Yayını (AIP)

AIP, ülkelerin havacılık bilgilerinin uluslararası alanda karşılıklı değişimini amaçlayan havacılık yayınlarından biridir. AIP’de uluslararası hava seyrüseferine temel teşkil eden kalıcı nitelikteki havacılık bilgileri yer alır. Ayrıca bir havaalanında yeni pist inşaatı veya yeni terminal binası yapımı gibi uzun süren geçici değişiklikler de AIP’de yayınlanır. AIP, Türk hava sahası ve havaalanlarına ilişkin, hava seyrüseferine temel teşkil eden ve işletme açısından önem arz eden tüm havacılık bilgilerini içermektedir.

NOTAM

Uçuş harekâtı ile ilgili personele havacılık bilgilerindeki değişikliklerin hızlı ve etkili şekilde ulaşması amacıyla yapılan bir uyarı yayınıdır. Havacılık kolaylığı, hizmeti, yöntemi veya bir tehlikenin varlığı, koşulları veya değişikliğine ilişkin bilgileri içerir. NOTAM metnini dünyanın neresinde olursa olsun tüm uçuş harekât personelinin ve pilotların anlaması gereklidir. Bu nedenle NOTAM metni, ICAO Annex-15 Doc. 8126’da belirtilen formatta yayınlanır. Türkiye’deki bir havaalanı için yayınlanan NOTAM’lar Avrupa AIS veri tabanına (EAD) gönderilerek Avrupa hava sahasına ve dünyaya yayınlanır.

Uçuş Öncesi Bilgi Bültenleri

Yürürlükteki NOTAM’lar ve acil karakterli bilgilerin ana başlıklarını içeren bir özet Uçuş Öncesi Bilgi Bültenleri (PIB) ile yayınlanır. PIB’ler Havaalanı AIS Birimlerinde uçuş ekipleri veya havayolu ve havaalanı işletmecilerinin kullanımı için hazır bulundurulurlar.