Ünite 1: İşletme Olarak Havaalanı

Giriş

Kuyucak tarafından hava taşımacılığı, “İnsanların, diğer canlıların ve eşyanın emniyetli ve etkin bir şekilde havadan taşınabilmesi için havaaracı işleticileri, havaalanları ve hava seyrüseferiyle ilgili her türlü altyapı, destek ve tamamlayıcı hizmeti sunan birimlerden oluşan bir sistem.” olarak tanımlanmıştır.

Havaalanları günümüzde yalnızca havaaraçlarının iniş kalkışına izin veren altyapı sunucuları olmaktan çıkarak tüm kullanıcıları için bir yasam alanı oluşturan; insanları, ulusları, şehirleri, kıtaları birbirine bağlayarak küresel ölçekte erişilebilirlik sunan ‘aerotropolis’lere yani havacılık kentlerine dönüşmektedir.

İşletme Olarak Havaalanı

İşletme, toplumun gereksinimi olan mal ve hizmetlerin üretimi ve dağıtımı ile ilgili çeşitli faaliyet ve işlevleri yerine getirmek üzere çeşitli kaynakları bir araya getiren bir örgüt, kurum ya da kuruluştur.

Ürün, mal ve hizmetleri kapsayan bir sözcüktür.

Hizmet, esas olarak elle tutulamayan, fiziksel bir nesne şeklinde bulunamayan ama pazarı bulunan ve alınıp satılarak kişi veya kurumların gereksinimlerini karşılayan faaliyetlerdir.

Havaalanları da birer hizmet işletmesidir. Havaalanları hava ulaşımı sisteminde altyapı hizmeti sunan hizmet kuruluşlarıdır. Günümüzde hava ulaşım hizmetinin havaalanı olmaksızın gerçekleşmesi mümkün değildir.

Havaalanı Sistemi ve Faaliyet Çevresi

Sistemi, ortak bir amaca hizmet etmek üzere bir araya getirilmiş, aralarında ilişki bulunan belirli parçalardan yani altsistemlerden oluşan bir bütün olarak tanımlamak olanaklıdır.

Sistem yaklaşımına göre işletmeler, ekonomik faaliyette bulunan sistemler olup birer açık sistem özelliği taşır. Açık sistem çevresinden veya başka sistemlerden enerji, bilgi ve materyal alır, bunları isler ve çeşitli formlarda tekrar çevresine veya başka sistemlere gönderir. Bütün sistemler “girdi-süreçleme-çıktı” akısına sahiptir. Dolayısıyla işletmeler açık sistemler olarak diğer sosyal sistemlere bağlıdırlar. İşletmeler, içinde faaliyet gösterdikleri çevreden etkilenirler ve çıktıları ile de çevrelerini etkilerler.

Gerek havaalanı, gerekse hava taşımacılığı da birer açık sistemdir. Hava taşımacılığı sisteminin son “çıktısı” yolcu ve kargonun emniyetli ve etkin biçimde son varış noktasına ulaştırılmasıdır. Dolayısıyla hava taşımacılığı sistemini oluşturan tüm alt sistemlerin kendi özel amaçları bulunmakla birlikte, hizmet ettikleri temel amaç, emniyetli ve etkin biçimde hava ulaşımının sağlanabilmesidir. Havaalanları hava taşımacılığı sistemi içerisindeki rollerini yerine getirebilmek için geniş bir kolaylık ve hizmetler ağını bünyelerinde bir araya getirmektedir.

Çevreleri tarafından etkilenirken aynı zamanda çevrelerini etkilerler. İşletmenin içinde faaliyet gösterdiği dış çevresi yasal ve politik, ekonomik, teknolojik, sosyokültürel, uluslararası gibi ortamlar; müşteriler, tedarikçiler, rakipler ve ikame ürünler gibi unsurlardan oluşur. İşletmenin dış çevresi genellikle genel çevre ve sektörel çevre olarak iki ana bölümde ele alınır. Genel çevre, yasal, politik, ekonomik, teknolojik, sosyokültürel, ekolojik, demografik, uluslararası gibi işletmeye nispeten uzak olan ortamlardan oluşur. Bu uzak ortamlarda meydana gelebilecek olaylar, işletmeyi dolaylı/endirekt olarak etkileyen fırsat ve tehditler yaratır. Sektörel çevre ise işletmenin is çevresi olarak da ifade edilir ve işletmenin yakın çevresindeki müşteriler, tedarikçiler, rakipler, ikame ürünler ve emek piyasası gibi unsurlardan oluşur. Yakın çevredeki unsurlar, işletme üzerinde dolaysız/direkt etki yapabilen fırsat ve tehditleri oluşturur. Dış çevre faktörlerinin havaalanları üzerine etkisi daha çok hava taşımacılığı talebi üzerindeki teknolojik, ekonomik, demografik, psikolojik ve sosyo-kültürel ve siyasi faktörler seklinde olmaktadır:

• Teknolojik çevre: Uçak teknolojisindeki gelişmeler sonucu daha gelişmiş uçaklar, operasyonel etkinliği artırmak suretiyle maliyetleri düşürmekte, bu da bilet fiyatlarında düşüşe ve talep artısına neden olmaktadır. Teknoloji, aynı zamanda hava taşımacılığında hız ve konforun artması yoluyla da talebi olumlu etkilemektedir. Video konferans uygulamaları ise seyahat gereksinimini azaltmaktadır.

• Ekonomik çevre: Dünya ekonomisindeki küreselleşme, bilgi ekonomisi, ticareti uluslararası hale getirirken aynı zamanda is amaçlı seyahatlerin de artısı anlamına gelmektedir. Artan rekabetin bilet fiyatlarını düşürmesi talebi olumlu etkilemektedir.

• Demografik çevre: Dünya nüfusundaki artış hava taşımacılığı için potansiyel yolcu sayısında da artış demektir.

• Psikolojik ve sosyokültürel çevre: Günümüzde insanların eğlenceye ve seyahate ayırdıkları zaman ve bütçe artmakta, bireysel istekleri ve seyahat arzusunu ortaya çıkartan bir ortamda hava taşımacılığını kullanarak dünyanın uzak köselerini gezip görmek olanaklı hale gelmektedir.

• Siyasi çevre: Ülkeler arasındaki is birlikleri ve bütünleşmeler ilişkilerde ve dolayısıyla hava taşımacılığı talebinde artış sağlamaktadır. Bunu yanı sıra özellikle uçak üretiminde rekabetin devletlerarası boyutta oluşu hava taşımacılığı endüstrisindeki büyümeyi hızlandırmaktadır.

• Ekolojik çevre: Hava taşımacılığı ve havaalanları çevresel etkileri nedeniyle sürekli gözlem altındadır. Gürültü ek ücretleri gibi ek maliyete yol açan çevresel politikalar hava taşımacılığı talebini etkilemektedir.

Günümüzün modern havaalanı işletmelerinde ise, potansiyel hedef müşterileri su şekilde sıralanabilir:

• Yolcular,

• Havayolu işletmeleri,

• Kargo sahipleri,

• İmtiyaz sahibi işletmeler,

• Acenteler ve tur operatörleri,

• Çalışanlar,

• Uçuş ekibi,

• Karşılamaya ve uğurlamaya gelenler,

• Ziyaretçiler,

• Kongre ve toplantı katılımcıları,

• Çevre sakinleri,

• Çevredeki işletmeler

• Küresel işletmeler

Hava taşımacılığı endüstrisini etkileyen gelişmeler havaalanı sektörünü ve havaalanı yönetim anlayışını da etkilemekte ve değiştirmektedir. Bu değişimler şu şekilde sıralanabilir:

• Serbestleşme-liberalleşme-özelleştirme eğilimleri,

• Uçuş ağ yapılarının belli merkezlerde toplanacak biçimde değişimi,

• Havayolu iş birliklerinin artışı,

• Düşük maliyetli havayolu işletmelerinin yükselişi,

• Hava taşımacılığı sektörünün büyümesi ve talepteki artış,

• Yolcuların istek ve gereksinimlerindeki değişimler,

• Güvenlikle ilgili endişelerin artışı,

• Çevre ile ilgili kısıtlamalar

• Teknolojik yenilikler

Genel çevrede ve hava taşımacılığında meydana gelen değişimler havaalanı sektörü üzerinde çeşitli etkiler yaratmaktadır. Bu etkiler:

• Altyapı ve kapasite sorunları

• Havaalanları arasındaki rekabetin artması

• Kamu yönetiminin havaalanlarına karşı tutum değişikliği

• Piyasa değişkenliğinin artması

• Ağ yapılarına bağlı gereksinimler

• Havacılık gelirlerinin düşmesi ve işletim maliyetlerinin artması

• Güvenlikle ilgili gelişmelerin havaalanlarına etkisi

• Çevre ile ilgili gelişmelerin havaalanlarına etkisi

• Havaalanı tasarımında değişim

Bir kalkış veya bir iniş, bir havaalanı hareketi olarak ifade edilir. Havaalanları trafik yoğunluğuna göre üç kategoride ele alınır.

• Hafif

• Orta

• Şiddetli

Avrupa komisyonu ise havaalanlarını yıllık yolcu sayısına göre dört kategoride ele almaktadır.

• Kategori A-büyük topluluk havaalanı

• Kategori B-ulusal havaalanı

• Kategori C-büyük bölgesel havaalanı

• Kategori D-küçük bölgesel havaalanı

Amerikan Federal Havacılık Dairesi’ne göre ise havaalanı sınıflandırması:

• Ticari hizmet veren havaalanı

• Birincil olmayan ticari havaalanı

• Birincil ticari havaalanı

• Kargo hizmeti veren havaalanı

• Trafiği rahatlatıcı havaalanı

• Genel havacılık havaalanı

Havaalanlarında tıkanıklık ya da sıkışıklık (congestion) olarak ifade edilen kavram, havaalanının hava sahası terminal, pist gibi belli bölümlerindeki kullanım oranının o bölümün kapasitesi üzerine çıkmasıdır. Günümüzde birçok havaalanının yüz yüze olduğu bir problemdir.

Havaalanı faaliyetleri:

• Temel havaalanı hizmetleri

• Yer hizmetleri

• Temsil

• Yolcu trafik

• Yük kontrolü ve haberleşme

• Ramp

• Çak hat bakım

• Uçuş operasyon

• Ulaşım

• İkram servis

• Gözetim ve yönetim

• Uçak özel güvenlik hizmet ve denetimi

• Ticari faaliyetler

Havaalanı İşletmeciliği ve Yönetimine Genel Bakış

Havaalanları oldukça karmaşık işletmeler olduklarından genel değerlendirmelere tabi tutulmaları zor olsa da her havaalanı işletmesi için genel olarak söylenebilecek ve onları diğer işletmelerden ayıran farklı özelliklerden söz etmek mümkündür:

• Havaalanlarında nihai ürün hizmet olup temelde havaalanları birer hizmet işletmesidir.

• Havaalanlarının faaliyet çevresi yüksek ölçüde düzenlenmiş ve ileri teknolojilerin kullanıldığı bir çevredir.

• Havaalanları, politik kararların etkili olduğu bir çevrede hizmet verirler.

• Havaalanları, uluslararası bir faaliyet çevresinde hizmet verirler.

• Havaalanı faaliyetlerinde genellikle 7 gün / 24 saatlik bir süreklilik söz konusudur.

• Havaalanlarında her zaman için acil durumların yaşanması olasılığı mevcuttur.

• Havaalanlarının doğrudan müşterileri havayolu işletmeleri ve ticari işletmelerdir.

• Havaalanlarının yatırım maliyetleri son derece yüksek olup yatırım kararlarının sonuçlanması uzun zaman alır.

• Önemli miktarda sermaye yatırımı,

• Sürekli ve pahalı bakım,

• Dikkatli bir finansman kontrolü ve

• Talep, teknoloji ve iş uygulamalarında meydana gelen değişimlere karşılık verebilmeyi sağlayacak uzun dönemli planlama yapabilme yeteneği.

Bir işletme olarak havaalanının kendine has bir takım temel özellikleri vardır:

• Havaalanı operasyonları önemli ölçüde ölçek ekonomisine dayanır. Ölçek ekonomisi, işletmenin üretim kapasitesinde meydana gelen artışlar sebebiyle birim üretim maliyetinde azalmalar şeklinde ortaya çıkar.

• Büyük gelişme planlarının birim maliyetleri yükseltir. Marjinal maliyet, bir firmanın üretim miktarındaki bir birimlik artış için katlanılması gereken ilave maliyettir.

• Toplam trafik içerisindeki uluslararası yolcu oranının etkisidir.

Yönetim, tüm işlevlerin bünyesinde yer alan genel işlevdir. Yönetim süreci ise, temel olarak dört işlevi içerir.

• Planlama

• Organize etme

• Yürütme

• Denetleme

Havaalanları birer hizmet işletmesi olarak hizmet üretirler. Hizmet üretim süreci ise operasyon dediğimiz bir dizi faaliyet süreçleri sonunda meydana gelir. Bundan dolayı havaalanları da dahil olmak üzere hizmet işletmelerinde üretim yönetimi, operasyon yönetimi ya da operasyonel yönetim olarak ele alınır.

İnsan kaynakları yönetimi, bir işletmenin işgörenlerinin bulunması, yerleştirilmesi, değerlendirilmesi, ücretlendirilmesi ve geliştirilmesi faaliyetlerini yerine getirir. Havaalanı işletmeleri is gücü açısından son derece yoğun işletmelerdir. Aynı zamanda işletme içer isinde birçok farklı işlevin yerine getirilmesi amacıyla birbirinden çok farklı uzmanlık alanlarında ve farklı düzeylerde çalışanların bulunması gerekmektedir. Bunun yanında, sürekli gelişen bir endüstride sürekli eğitim ve gelişim zorunludur. Havacılık emniyeti ve güvenliği açısından havacılıkta insan faktörü ve ekip çalışması kilit önemdedir.

Finansman işlevi, işletmelerin faaliyette bulunabilmeleri için gereksinim duyduğu mali kaynakları en uygun koşullarda temin edilmesi ve işletmede birikmiş olan fonların amaçların gerçekleştirilmesi için planlanması, örgütlenmesi, yönetilmesi ve kontrol edilmesi faaliyetleri olarak tanımlanabilir.

Havaalanları için pazarlama geçmişten beri ihmal edilen bir işletme işlevi olmuştur. Bunun nedenleri arasında havaalanlarının çoğu zaman doğal ya da ekonomik nedenlerle oluşan tekel (monopol) konumunda olmaları nedeniyle rekabetin ya hiç olmaması ya da kısıtlı olması, uluslararası trafiğe hizmet verecek havaalanlarının ikili anlaşmalarla belirlenmesi ve havaalanları için gelir yaratma yöneliminin eksikliği sıralanabilir. Ancak günümüzde artan rekabet, endüstrinin serbestleşmesi, havayollarının istedikleri havaalanından uçuş düzenlemede özgürleşmeleri, havayolları arasındaki is birliklerinin getirdiği yeni dinamikler ve müşterinin artan beklentileri gibi faktörler, havaalanlarını ticari stratejilerinin bir parçası olarak aktif bir pazarlama yaklaşımına yöneltmektedir.

İşletmenin temel işlevlerine ek olarak günümüzde destek işlevler olarak ifade edilen, fakat zaman zaman işletmenin faaliyet koluna göre temel işlevler kadar önemli olabilen destek faaliyetler se su şekilde sıralanabilir: Ar-Ge, halkla ilişkiler ve hukuk.

İnovasyon, yeni olan bir şeyin ekonomik ve sosyal bir katma değere dönüştürecek şekilde ticarileştirilmesi olarak tanımlanabilir.

Kurumsal yönetişim, işletmenin stratejik yönetimi ve yönlendirilmesi ile görevli ve sorumlu üst yönetimin bu görevlerini ve sorumluluklarını yerine getirirken; işletme üzerinde kendilerini belirli nedenlerle “hak sahibi” gören pay sahipleri, çalışanları, tedarikçi, müşteri ve diğer toplumsal kurallarla olan ilişkileri kapsar.

İş modeli, yaratılan değer ve bunun sunuşu ile ilgili tüm düzene koyulmuş faaliyetler bütününü ifade eder.

Havaalanları için günümüzde birincil merkez, ikincil merkez, bölgesel, düşük-maliyetli ve kargo havaalanı olmak üzere beş farklı is modelinden bahsedilebilir:

Dünyada ve Türkiye’de Havaalanları

Dünyada hava taşımacılığına olan talep her geçen gün artmakta, bu durum da havaalanlarını gitgide daha yoğun hale getirmektedir. Böylece mevcut havaalanlarının genişletilmesi, yenilenmesi ya da yeni ve daha büyük havaalanlarının inşa edilmesi gereksinimi artmaktadır. 2015 yılı itibariyle, dünyada havadan görülebilen, kaplamalı (asfalt ya da beton) ya da kaplamasız (çim, toprak, kum, çakıl ya da buz) piste sahip 41.821 adet havaalanı bulunmaktadır. Bu havaalanlarının tamamında yakıt ikmal, bakım ya da hava trafik kontrol hizmeti yoktur.

Havaalanı işletmeciliğinin yanı sıra terminal işletmeciliği de ülkemizde son yıllarda sektörde gelişen başka bir is koludur. Terminal İşletmecileri, işletecekleri terminaller için Havaalanı Terminal İşletme Ruhsatı almak zorundadır. Havaalanı Terminal İşletmeciliği Talimatına göre Terminal İşletmecileri tarafından;

• A grubu havaalanı terminal işletme ruhsatı

• B grubu terminal işletme ruhsatı

• C grubu terminal işletme ruhsatı

• D grubu havaalanı terminal işletme ruhsatı

alınması zorunludur.