Ünite 8: Uçuş İzleme ve Düzensiz Operasyon Yönetimi

Giriş

Havayolu operasyonları uçuş tarifesine ve programına bağlı olarak yönetilir. Operasyon kontrol merkezleri uçuş operasyonlarını ve yer operasyonlarını gerçek zamanlı takip ederek şu süreçleri gerçekleştirir:

• Önceden planlanmış tarifeyi uygularlar.
• Küçük operasyonel sapmalar ile karşılaşılması durumunda tarifeyi güncellerler.
• Operasyon aksaklıkları nedeniyle tarifede oluşan kaymaları belirlerler.
• Uçuşların tekrar planlanması ve uçuş programının düzeltilmesi ile ilgilenirler.

Uçuş İzleme

Havayolu işletmelerinde operasyon kontrol merkezleri şu birimlerden oluşur:

• Uçuş harekât birimi: Uçuşun planlanması ve izlenmesinden sorumludur.
• Ekip planlama birimi: Havayolu ağ yapısı içerisinde hareket eden mürettebat bilgilerini takip eder.
• İstasyon operasyon kontrol birimi: Havayolu işletmesinin yakıt alımı, merdiven yanaştırma, uçuşa kabul (check-in), uçağa kabul (boarding) gibi havaalanı yer hizmetleri süreçlerini yönetir.
• Bakım operasyon kontrol birimi: Uçakların günlük rutin bakımlarının takip edilmesi ve planlı bakım dışında operasyon sürecinde meydana gelen arızaların onarım süreçlerinden sorumludur.

Uçuş harekât uzmanı, tarifeye bağlı olarak yapılan uçuşlar için operasyon öncesi uçuş planında (kitabın 185. sayfasındaki Tablo 8.1’de gösterildiği gibi) bir seri işlem yapmak durumundadır.

Uçuş izleme ise uçuş başladıktan sonraki aşamadır ve operasyon kontrol birimi bu aşamada şu bilgileri kullanır:

• Uçuşa kabul (check-in)’den geçen yolcu sayısı
• Bagaj miktarı
• Check-in işleminin başlangıç ve bitiş zamanı
• Uçağa kabulün (boarding) başlangıç ve bitiş zamanı
• Uçağın piste teker koyma zamanı
• Takoz koyma zamanı
• Kapı açma ve kapı kapama zamanı
• Takoz çekme zamanı
• Uçağın teker kesme zamanı, vb.

Bu bilgiler operasyon kontrol merkezi tarafından alt birimler ve gerekiyorsa diğer işletmelerle bazı araçlarla paylaşılmalıdır:

• Telefon
• Telsiz
• İnternet
• Uydu

Operasyon kontrol merkezleri uçuş izleme ile ilgili (kitabın 215. sayfasındaki Şekil 8.2’de gösterildiği gibi) şu dört farklı durumla karşılaşabilirler:

• Zamanında operasyon
• Aksaklık yaşanan operasyon
• Olay/kaza yaşanan operasyon
• Önemli tehditler

Bunların ilk ikisi ‘hat yönetimi’ süreci iken diğer son ikisi ise ‘acil durum yönetimi’ süreci olarak adlandırılırlar.

Hat Yönetimi

Hat yönetimi, işletmenin ana faaliyet konusuna uygun olarak kaynaklara yön verilmesidir. Hat yönetimi kapsamında; zamanında operasyon ve aksaklık yaşanan operasyon yönetilir.

Zamanında Operasyon: Uçuş programına ve planlamasına uygun şekilde uçuşların devam ettiği operasyonlardır.

Bu tür operasyonlarda uçuş harekât birimi, uçak konumu takibi yaparak operasyonun her anını izlemektedir.

Pilotlar ise IFR (Instrument Flight Rules) uçuş planında belirtilen kontrol noktalarında hava trafik kontrol kulesine veya ilgili otoritelere pozisyon bilgisi verir. Aynı zamanda, uçak konumu takibinde inişlerden sonra operasyon kontrol merkezine kapı kapama/teker kesme ve teker koyma/kapı açma saati bildirilmek zorundadır.

Bu süreçte havayolu işletmelerinin uçuş harekât birimi, bazı uçuş izleme araçları sayesinde uçuşu izlemektedirler. Bu araçlar şunlardır:

• ADS-B/C (Automatic dependent surveillance- broadcast/contract): Bir uçağın uydu ile konumunun belirlendiği sistemdir.
• ARINC (Aeronautical Radio, Incorporated): Havaaracı üreticileri tarafından kurulmuş ve telsiz hizmeti veren bir kuruluştur.
• ACARS (Aircraft Communications Addressing and Reporting System): Uçak iletişim adresleme ve raporlama sistemi, radyo üzerinden uçak ve yer istasyonları arasında kısa mesajlar için kullanılan dijital veri bağlantısı sistemidir.
• Eurocontrol Uygulamaları: Avrupa bölgesindeki uçuşlar Avrupa Ağ Yönetim Operasyon Merkezi (Network Manager Operations Centre-NMOC) tarafından planlanır ve yönetilir.
• Stockholmradio (STO Radyo): Uluslararası havacılık topluluğuna HF (uzun menzilli) telsiz iletişim hizmetlerini vermektedir.
• SITA Aircom Flight Tracker: Uçuş konum bilgisini gösteren bir sistemdir.
• Satcom Direct SD Flight Tracker: Küresel uçak izleme ve konum verisi sağlamak üzere hazırlanmış bir yazılımdır.
• NetLine: Uçağın nerede olduğunu, kalkış zamanına ve ADS-B alıcılarına göre hesaplayarak göstermektedir
• Flight Aware: Ücretsiz uçuş takip hizmetleri sunar ve dünyanın en büyük uçuş takip verisi sağlama şirketlerinden biridir.
• Flight Radar 24: İnternet üzerinden ücretsiz uçuş takip hizmetleri sunmaktadır.
• Sabre Aircraft Situation Display: Uçak konum bilgileri için ADS-B, ACARS ve Satcom pozisyon raporlarını bir araya getirerek sunar.
• STM OpsEye: Havalimanı apron sahası ve yaklaşma hattında gerçek zamanlı uçak ve araç trafik takibi için kullanılan bir Türk yazılımıdır.

Aksaklık yaşanan operasyon: Düzensizlikler nedeniyle planlanan operasyon süreç zamanlarında sapmaların meydana geldiği uçuşlardır. Uçuş koşullarını ve emniyetini etkileyebilecek aksaklıklar uçuşun hangi aşamasında olursa olsun uçuş ekibine iletilir ve gerekli önlemler alınır. Gerekiyorsa uçak için havadayken tekrar planlama yapılır.

Uçuş sırasında hava koşullarının değişimi, teknik arıza, hava sahasının uçuşa kapatılması, hava trafik yoğunluğu gibi sebeplerle uçuş rotasında değişiklik gerekebilir. Uçuş ekibi, uçuşun her noktasında yapılan bu rota değişikliklerini de hesaba katarak uçakta kalan ve harcanan yakıtı bilerek hareket eder.

Uçak donanımlarında veya sistemlerinde arıza nedeniyle uçaklar yedek meydana yönelme gereği duyabilir. Çünkü uçuş planlaması aşamasında yedek meydanların iniş için uygun meteorolojik şartlar ve gerekli hizmet imkânlarını karşılama durumu daha önceden analiz edilmiştir.

Acil Durum Yönetimi

Havayolu operasyonlarında kaza, olay ve önemli tehditlerin yaşandığı durumlar acil durum olarak adlandırılır. Acil durumu tespit ederek acil durumdan etkilenenlerin ihtiyaçlarını zamanında, hızlı ve etkili olarak karşılamayı amaçlayan yönetim sürecine acil durum yönetimi denir.

Olay/Kaza Yaşanan Operasyon: Kaza (accident) havaaracının zarar gördüğü veya insanların ölümü veya yaralanmasıyla sonuçlanan havacılık hadisesidir. Olay (incident) hava aracının veya bir kişinin yaralanmadığı fakat emniyetsiz bir durumun ortaya çıktığı havacılık hadisesidir.

Uçuşlar hava trafik üniteleri ve operasyon kontrol merkezleri tarafından sürekli izlenir. Şu durumlar acil durum tespiti için kullanılır:

• Acil durum raporları: Pilot tarafından yapılan bildirimlerdir.
• Geç rapor etme: Pilotun beklenen zaman zamanda rapor vermemesidir.
• Rotadan sapma: Hava trafik kontrolörünün uçağın planlanan rotasından önemli ölçüde saptığını tespit etmesidir.
• Uçuş harekât uzmanının bildirimi: Uçuş planlaması ile ilgili emniyeti tehlikeye atabilecek değişen koşullar ortaya çıktığında uçuş harekât uzmanının bildirimidir.

Acil durum safhaları nı ise şu şekilde özetleyebiliriz:

Şüphe hâli (INCERFA): Bir uçak ve içindekilerin emniyetinden şüphe edilmesini gerektirecek belirsizliğin var olması durumudur.

Alarm hâli (ALERFA): Bir uçağın ve içinde bulunan kimselerin emniyeti ile ilgili kaygı duyulan durumu ifade eder.

Tehlike hâli (DETRESFA): Bir uçağın ve içinde bulunan kişilerin güvenliği ile ilgili olarak önemli ve olası tehlike veya acil yardım gerektirdiğine dair mantıklı bir kesinlik olması durumudur.

Eğer tehlike hali oluşmuşsa talimatlar doğrultusunda sivil havacılık otoritelerine ve yerel otoritelere de bilgi verilir.

Önemli Tehditler: Havayolu işletmesi dışından kaynaklı terörist saldırıları, halk sağlığını tehdit eden hastalıklar, doğal afet gibi nedenlerle acil durumun ilan edilmesi halidir. Örneğin kanunsuz girişime uğrama hâlinde uçaktaki telsiz sistemi haricindeki sistemler kullanılarak uçağın radardaki tanımlaması değiştirilir ve acil durum bildirimi yapılabilir. Pilot acil durum iletişiminde uçak üzerindeki ADS-B’nin acil durum sistemini aktif duruma getirir veya SSR cihazını kullanarak bildirim yapar (kitabın 224. sayfasındaki Şekil 8.2’de gösterildiği gibi).

Düzensiz Operasyon Yönetimi

Havayolu operasyonunda yaşanan düzensizlikler kaza, olay veya uçuşa yönelik bir acil durumdan kaynaklanıyorsa acil durum koordinasyon merkezi tarafından yönetilmektedir. Bunların dışındaki durumlarsa operasyon kontrol merkezlerince tespit edilir ve yönetilir. Düzensizliklerin sonucunda uçuşlar gecikmeli yapılabilir ya da tamamen iptal edilebilir.

Gecikme ve İptal

Uçuş tarifesindeki kalkış zamanından 15 dakikadan fazla olan sapmalar gecikme olarak tanımlanır. Havayolu işletmesi herhangi bir sebeple uçuşu hiç yapmadığında da iptal işlemi gerçekleşir.

Havayolu gecikmeleri ile ilgili şu kavramlar önemlidir:

• Yerde kalış zamanı (ground time)
• Çevrim zamanı (turnaround time)
• Hesaplanan Kalkış Zamanı (CTOT - calculated take off time)
• Takoz çekme (off block)
• Taksi çıkış zamanı (taxi out time)
• Teker kesme zamanı (take off time)
• Zamanında kalkış (on time)
• Blok zaman (block time)
• Uçuş varış noktası değişikliği (divert)

Gecikmeler ile ilgili en sık kullanılan sınıflandırmalar (kitabın 227. sayfasındaki Şekil 8.7’de gösterildiği gibi) şöyle sıralanabilir:

• Kalkış öncesi gecikmesi
• Kalkış gecikmesi
• Varış gecikmesi
• Yayılmış gecikme
• Taksi içerisinde gecikmeler
• Taksi dışındaki gecikmeler
• Biniş kapısındaki gecikmeler
• Yol boyu ATFM (Air Traffic Flow Management) gecikmeleri
• Yerdeki ve havadaki gecikmeler

Bu gecikmelerin sebeplerinin teşhis edilmesi ve kayıt altına alınması önemlidir. Bunun için kullanılan en yaygın kodlama sistemi (kitabın 228. sayfasındaki Tablo 8.3’te gösterildiği gibi) Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği (IATA) tarafından geliştirilen kod sistemidir.

Düzensiz Operasyonun Etkileri

Aksaklıkların sisteme katılan tüm işletmelere doğrudan veya dolaylı etkileri vardır. Operasyon düzensizlikleri (gecikmeleri). havayolu işletmelerinde şu durumların ortaya çıkmasına neden olur:

• Uçuş iptali
• Uçuş varış noktası değişikliği
• Bağlantıyı kaçırma
• Bagaj sürecinde aksaklıklar
• Rezervasyon kesintileri
• Uçak tipi değişikliği
• Yolcuya verilen tazminatlar
• Uçuş birleştirmeleri vb.

Gecikmelerin ekonomik etkileri vardır. Bir başka deyişle gecikmeler, havayolu işletmelerine fazladan bir ekonomik maliyet yüklemektedir. Bu maliyetler yakıt fiyatı, bakım maliyetleri, gecikmeden dolayı yolcuya verilen hizmetler, yük faktörü ve havaalanı ücretleri gibi maliyetlerdeki artışlardır.

Diğer taraftan düzensiz operasyonların ekonomik etkileri yanında çevresel etkileri de vardır. Düzensizlikler sonucu fazlada yakıt tüketimi ve enerji kaynaklarının planlanandan daha fazla kullanılması çevreye daha fazla zararlı gazın salınmasına yol açar.

Operasyon düzensizliklerinin ve aksaklıkların ekonomik ve çevresel etkilerinin yanında sosyal etkileri de vardır. Düzensizlikler; yolcuların satın alma tercihlerini, seyahat türünün değişmesini ve dolaylı olsa da refah düzeyinin düşmesini etkileyebilirler.

Aksaklık Yönetim Modelleri

Havayolu operasyon kontrol merkezlerince aksaklıkların önlenmesine yönelik uygulanan yöntemlerin bazıları şunlardır:

• Gevşek planlarla çalışmak
• Mürettebatın, havaaracının ve diğer kaynakların izlenmesi
• Dışarı çıkarma ve geri alma yöntemi
• Yedekte mürettebat ve hava aracı bulundurmak
• Yerde kalış sürelerine yedek zamanlar eklemek
• Hava hızının arttırılması