Ünite 6: Havayolu İşletmelerinde Filo ve Tarife Planlaması

Filo Planlamasına İlişkin Temel Kavramlar

Bir havayolu işletmesinin uçak filosu, belirli zamanlarda verilmiş uçak alım kararlarıyla satın alınmış ve filoya katılmış tek tip ya da çeşitli tiplerdeki uçakların toplamından oluşur. Filo planlama ise belirli bir zaman dilimi içinde (5, 10, 15 yıl gibi) filo yapısında gerçekleşecek değişimlerin havayolu işletmesi tarafından işletme stratejileri kapsamında biçimsel hale getirilmesi olarak tanımlanabilir. Hangi tip uçağın ne zaman, hangi finansal kaynaklarla ve ödeme planıyla elde edileceği, hangi uçakların hangi yöntemle ne zaman filodan çıkartılacağı gibi sorulara cevap verme süreci ise filo planlaması olarak tanımlanabilir.

Filo Planlamasının Amaçları

Havayolu işletmelerinde filo yapısını planlı bir şekilde oluşturmanın da bazı amaçları bulunmaktadır. Bunlar şöyle özetlenebilir:

• Filo planlamasının öncelikli amacı ihtiyaç duyulan uçak tipinin kapasitesini, menzilini, uçuş ağına uygunluğunu ve ekonomikliğini belirlemektir.
• Filo planlamasının diğer bir amacı filo gelişim problemleri ve fırsatlarını önceden görebilmek ve hat bazında uçak tiplerinin tahsisini önceden hazırlamaktır.
• Filo planlamasının temel amacı havayolu işletmesine sürdürülebilir ve güvenilir bir gelecek hazırlamaktır.
• Yapının stratejiyi takip etmesi gerektiğine inanan stratejik yönetim yaklaşımında filo planlaması havayolu işletmesinin strateji formülasyonuna uygun olmalıdır.
• Başarılı bir filo planlaması; rekabetçi üstünlük kazanmayı, bu üstünlüğü uzun vadede sürdürebilmeyi, pazar payını ve kârlılığı artırmaya dönük stratejik amaçlara ulaşmayı destekler.
• Filo planlaması sürecinde ortaya çıkan kararlar bütünü olarak tanımlanabilecek filo planı, sektördeki önemli değişikliklere bile mümkün olduğunca kolay ve kısa bir süre içinde uyum sağlamayabilme esnekliğini yaratmalıdır.
• Filo planlaması aynı zamanda bu sürecin kendisinden kaynaklanacak stratejik riskleri öngörmeyi amaçlar.
• Filo planlaması havayolu işletmesinin uzun dönemli filo gelişimi için ortam yaratmayı amaçlar.
• Havayolu işletmesi, filo planlaması kapsamında ihtiyaç duyacağı kaynakları uçak alımlarının ödeme zamanlarına göre planlayabilmek amacıyla filo planlaması yapmalıdır.
• Havayolu işletmesinin bütününe maddi kaynakların tahsisinde güvenilir bilgi sağlanabilmesi için filo planlama yapılmalıdır.

Filo Planlamasında Ekonomik Değerlendirme Süreci

Pazara arz edilen havayolu taşımacılığı hizmetinin miktarını hesaplamak için koltuk kapasitesi uçuş mesafesi ile çarpılır. Sonuç arz edilen koltuk km (AKK) olarak adlandırılır. Ücretli yolcu km (ÜYK), pazara arz edilen havayolu taşımacılığı hizmetini kaç kişinin satın aldığını ve bu kişilerin kaç km öteye taşındığına ilişkin değeri verir. Havayolu işletmeleri talep tahmini yaparken çeşitli unsurları dikkate almalı ve iyi analiz etmelidir. Varsayımlara dayalı makro ekonomik çevresel senaryolar pazarlama stratejisi dâhilinde belli bir coğrafi alanda ve belirli bir zaman dilimi için aşağıdaki unsurlar kapsamında hazırlanmalıdır:

• Millî gelir, harcanabilir gelir, enflasyon, döviz kurları, ithalat ve ihracat, ekonomik ve ticari etkileşimin niceliği ve niteliği, yaşam tarzı değişimleri, seyahat alışkanlıkları, nüfusa ilişkin demografik faktörler,
• Ekonomik düzenlemelerin sıkı ya da liberallik derecesi, teknolojik gelişmeler, havaalanı ve hava trafik slot kısıtları.

Trafik talebi tahmin edildikten sonra bu talebe uygun bir üretim miktarı kararlaştırılmalıdır. Üretim miktarının belirlenmesinde hedeflenen doluluk oranı belirleyici olacaktır. Yüzde (%) olarak ifade edilen doluluk oranı, ücretli yolcu km’nin arz edilen koltuk km’ye bölünmesi ve çıkan sonucun 100 ile çarpılmasıyla bulunur. Doluluk oranı pazara sunulan havayolu hizmet sunumundan ne kadarının satıldığını gösterir.

Uçak özellikleri ve kaç adet uçak satın alınması gerektiği filo planlamasının temelini oluşturmaktadır. Çünkü bu değişkenler gerekli yatırım miktarının, finansman ve uçağın faaliyet maliyetlerinin belirlenmesinde önemli rol oynayacaktır. Çünkü bu maliyetlere katlanmadan ve gerekli fonu bulmadan uçakların satın alınıp filoya katılması mümkün değildir. Bu aşamada uçakların satın alımı ya da kiralanması seçenekleri de analiz edilir. Bu kapsamdaki analizde dikkate alınan diğer faktörler;

• Amortisman,
• Kiralama,
• Faiz ve sigorta giderleri ile
• Filodan çıkartılacak uçakların satısından elde edilecek muhtemel gelirlerdir.

Filo Planlamasında Geniş ve Dar Kapsamlı Analiz Yaklaşımları

Belirli bir zaman diliminde geniş kapsamlı pazarın tümünü kapsayan bir trafik talep tahmini, tüm pazara ve filoya ilişkin ortalama bir doluluk oranı ve uçak verimlilik hedefi, birim gelir ve maliyet tahminleri söz konusudur. Geniş kapsamlı olan bu analiz türü “yukarıdan-aşağıya” analiz yaklaşımı olarak adlandırılmakta ve yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.

Diğer bir alternatif olan “aşağıdan yukarıya” ya da başka bir deyişle dar kapsamlı “mikro” yaklaşım belirli bir havaalanı çifti pazarının kendisine has özelliklerini, bu pazardaki müşterilerin istek ve ihtiyaçlarını ve buna uygun uçak gereksinimlerinin daha detaylı bir şekilde analiz edilmesine işaret etmektedir. Belirli bir zaman diliminde “Asıl Başlangıç- Asıl Varış” (AB–AV) pazarlarındaki (Origin-Destination) talep tahmini, doluluk oranı ve uçak verimliliği hedefi, uçakların kuyruk adlarına göre sınıflandırılmış birim gelir ve gider hesaplamalarını içermektedir.

Filo Planlamasını Etkileyen Değişimler

Filo planlamasında etkili olan en önemli değişimin serbestleşme ve liberalleşmeye bağlı olarak rekabetin artması olduğu söylenebilir.

Filo planlamasını etkileyen diğer önemli bir gelişme ise TD ağ yapılarının yaygınlaşmasıdır. Bu tür ağ yapıları sıklık arttığında doluluk oranını düşürmeyecek dar gövdeli, koltuk kapasitesi görece düşük uçakların filoya katılmasını desteklemiştir. Buna karşın merkez havaalanları arasındaki doğrudan (non-stop) uçuşlarda yüksek yolcu sayısına ulaşılabildiğinden bu tür hatlarda koltuk kapasitesi yüksek uçakların kullanılması tercih edilmektedir. Bu sayede birim giderler düşürülebilir.

Filo planlamasında alınacak kararları etkileyen diğer bir gelişim hızlı teknolojik gelişmelerdir. Bakım ve yakıt maliyetlerini azaltacak, güvenirliği ve emniyeti artıracak uçakların tasarlanması rekabetin giderek arttığı pazarda havayolu işletmelerini bu tür uçakları kullanmasına itmektedir.

Satın alma yerine kiralama yönteminin devreye girmesi filo planlaması üzerinde de etkili olmuştur: Kiralamalar;

• Faaliyet kiralaması ve
• Satın alma amaçlı kiralama olarak temelde iki türlüdür.

Faaliyet kiralaması uçak sahipliğinin kiralayanda kaldığı, iptal edilemeyen kısa süreli ihtiyaçlar için yapılan kiralamalardır. Bu yöntemle filoya uçak katmak daha kolay bir hâle gelmiştir. Satın alma amaçlı kiralamalarda ise uçak sahipliği son kira bedeli havayolu işletmesi tarafından ödenene kadar kiralayanda kaldığı uçağın ekonomik ömrüne yayılan bir vadeyi kapsayan bir kiralama yöntemidir. Havayolu işletmelerinin uzun dönemde edinmeyi düşündüğü uçakların alımını kolaylaştırmaktadır.

Filo planlamasını etkileyen diğer bir gelişme ise çevre hassasiyetinin artmış olmasıdır. Çevresel kabul edilebilirlik açısından uçak motorlarının emisyon salınımları (atık gazlar) konusunda uluslararası ICAO standartları devreye girmiştir.

Filo Planlamasında Uçak Değerleme

Uçak değerleme tanımlanmış belirli ölçütleri tam olarak karşılayacak mümkün olan en iyi uçak tipini seçmek amacıyla gerçekleştirilen bir değerlendirmeye işaret eder.

Uçak ediniminin iki temel nedeni vardır:

• Mevcut kapasitenin yenilenmesi ilk nedendir.
• Diğer neden ise kapasite artışını karşılamak ya da büyüme planlarını hayata geçirmektir.

Kapasite artışı aşağıdaki nedenlerden biri veya her ikisinin geçerli olduğu durumlarda gereklidir:

• Mevcut ağ yapısıyla büyüme: Uçak edinimi, havayolu işletmesinin pazar payını genişletme veya geliştirme durumlarında ortaya çıkan talep artışı karşısında ihtiyaç duyulan kapasitenin artması sonucunda gerekli olabilir.
• Yeni misyon: Uzun menzilli uçuşlara başlamak gibi yeni bir misyonun, mevcut kapasiteyle karşılanamaması durumunda yeni filo yatırımları gerekli olabilir

Havayolu işletmelerinin uçak değerleme açısından üç tip uçak edinim yolu vardır. Bunlar;

• Yolcu uçakları,
• Kargo uçakları ve
• İkinci el (kullanılmış) uçaklardır .

Yolcu Uçakları Değerleme

Uçak değerlemesi yapabilmesi için havayolu işletmelerinin bazı özgün verilere ihtiyacı vardır. Bunlar şöyle sıralanabilir:

• Ağ yapısıyla ilgili veriler: Hizmet sunulan pazarlar ve bu pazardaki özellikli hatlar ve sıklıklarla ile ilgili verileri içerir.
• Hat verisi: Operasyon gerçekleştirilecek uçuşlar için uçuş hatları ve her bir destinasyon için gerekli alternatif havaalanı verileri ile uçuş mesafesi ve yakıt tüketimine yönelik verileri içerir.
• Havaalanı verileri : Pist uzunluğu ve mânia durumları ile yaygın meteorolojik koşullarla ilgili verileri içerir.
• Güncel filo yapısı: Mevcut filo yapısına ilişkin verileri içerir.
• Ürün gereksinimleri: Koltuk ve kabin konfigürasyonu, eğlence ve iletişim sistemleri, kargo-yolcu talebi vb. birçok değişken bulunmaktadır.

Havayolu işletmesinin özgün verileri ve pazarlama analiziyle ilgili veriler bir araya getirilir ve filo planlama ekibinin ihtiyaç duyulan yaklaşık kapasiteye karşılık gelen uçak sayısını ve aday uçakları belirlemesine yardımcı olunur. Sonuç olarak neredeyse tüm dün ya da artış gösteren talep, mevcut doluluk oranı ve koltuk yoğunluğunu arttırmak bir tarafa, kapasite gerekliliği temelde üç şekilde karşılanabilir:

• Daha büyük uçak kullanımı,
• Daha yüksek sıklık,
• Pazarı bölümleyerek, belirli pazarlarda uçuş tipini (bağlantılı uçuştan direkt uçuşa) değiştirmek.

Teknik Analiz: Genellikle ABD’deki Hava Taşımacılığı Birliğinin (Air Transport Association) formüle ettiği ATA 100 kodlamasının kullanıldığı teknik analiz aşağıdaki konularla ilgilidir:

• Yapılar ve uçuş kontrolleri,
• Mekanik sistemler,
• Avionikler ve alet sistemleri,
• Motor sistemler.

Farklı uçakların sistemleri, tasarım amaçları, emniyet, güvenilirlik, bakım kabiliyeti, sadelik, belirlenen teknolojiler, havayollarının mevcut donanım ve insan kaynağına etkisi gibi konularla karşılaştırılarak sınırlanır.

Performans Analizi: Performans, uçakların farklı uçuş aşamalarında (kalkış, iniş, düz uçuş vd.) yeterliliklerine ve kısıtlarına işaret eder. Uçakların üreticilerinin oluşturduğu manuellerde, uçakların birçok parametreye göre performansları yansıtılır. Bu performans değerlerinden belki de en çok bilineni yük-menzil diyagramıdır. Ayrıca son dönemlerde önem kazanan, uçağın farklı uçuş evrelerinde ses ve emisyon değerlerini veren çevresel performans da önemli bir kriterdir.

Motor Analizi: Havayolu işletmeleri açısından önemli olan parametre ise söz konusu uçağın motor seçiminin fiyata etkisi ve motorun ekonomik ömrü boyunca ekonomik ve performans verimliliğidir. Genel anlamda bu analiz, yakıt tüketimi ve bakım olarak iki önemli değişkenin analizini içerir

Aviyoniklerin Analizi: Önemli olan opsiyonel olarak sunulan aviyoniklerin ekonomik ömürleri sürecince sağlayacakları verimlilik, emniyet ve maliyet tasarrufları gibi değerlerin maliyetini aşıp aşmadığıdır.

Opsiyonlar ve Kişiselleştirme: Uçaklardaki opsiyonlar ve kişiselleştirme ile ilgili temel hususlar şunlardır:

• Standart özellik,
• Satıcı tarafından sunulan ekipmanlar,
• Alıcı tarafından oluşturulabilen ekipmanlar.

Müşteri Desteği Analizi: Satıcıların sundukları destekler de uçak değerlemede göz önünde, bulundurulması gereken bir konudur. Bu destekler şu şekilde sıralanabilir:

• Tedarik işlemleri,
• Eğitim ve teknik destek,
• Garanti ve güvence.

Filo Benzerlik Durumu: Benzer filo durumunun havayolu işletmelerine sağladığı avantajlar şöyle özetlenebilir:

• Uçak atamada esneklik,
• Uçucu ekip görevlendirmesinde ve eğitiminde esneklik,
• Yedek parçada benzerlik ve verimli yedek parça havuzu,
• Bakım ekibinin eğitimi ve görevlendirmesinde esneklik.

Diğer Faktörler: Filo planlamasında uçak değerleme ile ilgili diğer hususlar ise şunlardır:

• Mevcut uçakların kullanımdan çıkarılmasıyla, üretici teslim zamanları arasındaki uyum ve ilişki,
• Uçak teslim süresi,
• Satıcının sunduğu finansman olanakları ve finansman desteği,
• Uçağın kargo taşıma kabiliyeti,
• Uçağın yükleme ve boşaltma kabiliyeti,
• Havayolu işletmesinin mevcut filosu, pazarlık gücü ve üreticilerle arasındaki ilişki,
• Filodaki mevcut uçak tipine ekleme yapıldığında filo benzerliğinin nasıl değişeceği,
• Uçağın hurda değeri,
• Üreticiye olan güven ve üreticinin pazardaki güvenilirliği,
• Devletlerin ve hükümetlerin tercihleri.

İkinci El Uçakların Değerlemesi: İkinci el uçakların değerlemesinde göz önünde bulundurulması gereken kendine özgü unsurlar ise şöyle sıralanabilir:

• İkinci el uçakların satın alım fiyatları düşük olsa da doğrudan faaliyet maliyetleri yüksek olabilir.
• Uçakların iç ve dış görümüne bakarak uçak yaşını doğru tahmin etmek güç olsa da görünüm yolcuların uçaklara güven duymasında önemlidir.
• Yeni bir uçak için finansman sağlamak, havayolu işletmesinin finansal durumuna ve pazar koşullarına bağlı olmakla birlikte, ikinci el bir uçak için finansman sağlamaktan daha kolaydır.

Uçak Performansının ve Teknik Özelliklerinin Değerlemesi

Filo planlaması kapsamında alternatif uçakların performanslarına göre havaalanı, uçak ve uçuş kuralları değerlendirilir. Uçak performansı, tarife planlaması yapılan uçuş ağı kapsamındaki havaalanları özelliklerine göre analiz edilir. Uçağın iniş ve kalkış performansı üzerine etkili başlıca havaalanı özellikleri;

• Pist rakımı,
• Pist uzunluğu,
• Pist eğimi ve
• Havaalanı sıcaklığıdır.

Uçak performansı kapsamında havaalanlarını sınırlayan havaalanı özellikleri ise durma uzantısı (stopway) ve aşama sahası (clearway) durumu, havaalanı çevresindeki mânialar, havaalanındaki hâkim rüzgârlar, pist ve taksi yolu kaplamalarının mukavemetidir. Uçak özellikleri kapsamında, ağırlık, yakıt tüketimi ve ticari yük kapasitesi analiz edilir. Uçakların maksimum ağırlıkları koltuk ve kargo kapasitesini sınırlayabilir.

Alternatif uçaklar operasyonel ve teknolojik özellikleri itibarıyla birbirleriyle karşılaştırılır. Böylece filo planlamasında en uygun uçak tipi seçilmeye çalışılır. Filo için karşılaştırılması yapılacak alternatif uçakların operasyonel unsuru olarak uçakların genel boyutlarının (gövde uzunluğu, kanat açıklığı) hangar uyumluluğu, terminal biniş kapısı (gate) ve körük uyumluluğu ve yer hizmeti araçlarına uyumluluğu analiz edilir. Ticari yükmenzil karşılaştırmasında alternatif uçakların uçuş görev ağırlıkları, tarifesiz taşımacılık imkânları ve kargo uçağına dönüşebilirliği incelenir. Operasyonel unsur olarak uçakların uçuş tavan yüksekliği kabiliyetlerinde uçuş trafiği yoğunluğu ve konfor nedeniyle daha uygun uçuş seviyelerine ulaşabilirliği, tek motor çalışmadığı durumlarda uçuş tavan yüksekliği ve dağlık araziler üzerindeki uçuş yollarındaki kabiliyetleri analiz edilir. Yakıt tüketimi karşılaştırmasında aynı miktar yakıtla, benzer uçuş şartlarında alternatif uçakların menzili incelenir. Pist kaplama mukavemeti ile uçak sınıflandırma numarası karşılaştırılarak uçağın ağırlığı nedeniyle piste ne kadar kuvvet uygulayacağı analiz edilir.

Pist kaplama mukavemeti ile (PCN: Pavement Clasification Number); Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı (ICAO) standartlarına göre uçak sınıflandırma alt kategorilerini (ACN) karşılayacak pist, taksi yolu ve apron kaplamasının dayanıklılığını gösterir.

Uçak sınıflandırma numarası (ACN: Aircraft Clasification Number); Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı tarafından tanımlanmış yönteme göre belirli alt kategoriler için pist kaplaması üzerine bir uçağın göreli etkisini ifade eder.

Ekonomik Özelliklere İlişkin Değerleme

Ekonomik özelliklere ilişkin uçak değerlemede filo planlamasında analizleri yapılan uçaklara sahip olma maliyetleri, uçakların kullanımı sonucunda ortaya çıkan maliyetler ve uçakların ikinci el değerine yansımaları analiz edilmelidir. Ekonomik analizde temel felsefe hangi uçak maliyetleri düşüldükten sonra en fazla geliri getiriyor ise onu seçmektir. Bu durumda uçağın yük kapasitesi, hızı, kullanımı ve bazı tahmin ve varsayımlar sonucunda elde edilen tahmini doluluk oranı ve birim gelir verilerinin bir fonksiyondur.

Tarife Planlaması

Havayolu işletmelerinde tarife; çeşitli ekonomik ve operasyonel faktörleri göz önünde bulundurarak uçuş ağ yapısındaki noktaların ne zaman, hangi sıklıkta, hangi tip uçakla ve personelle birleştirileceğinin düzenlenmesi olarak tanımlanabilir. Uçuş tarifesinin bileşenleri;

• Uçuş numarası,
• Başlangıç (kalkış) ve varış noktaları,
• Kalkış ve varış zamanları,
• Günlük ve haftalık sıklık ile
• Uçuşları gerçekleştirecek uçak tipinden oluşur.

Tarife Planlamasına Genel Bir Bakış

Tarife planlamasında kuşkusuz en önemli etken hangi pazarlara, ne zaman ve hangi sıklıkta sefer düzenleneceğinin belirlenmesidir. Tarife planlamasını etkileyen diğer önemli içsel faktör bakım faaliyetleridir. Tarife planlamasını etkileyen bir diğer içsel faktör grubu uçuş ve kabin personelinin özelliklerine ilişkin faktörlerdir. Dikkate alınması gereken diğer faktör grubu uçuş düzenlenecek havaalanlarındaki kolaylıkların özellikleridir. Kapıların filodaki uçakların yanaşmasına uygun olup olmadığı, terminaldeki check-in kontuarlarının müsait olup olmaması, bagaj yönetim ve yer hizmetleri donanımlarının özellikleri bu kapsamdaki diğer unsurlardır. Ayrıca tarife planlamasında havaalanı kapasitesinin uçuşları kısıtlayıp kısıtlamadığı da dikkate alınır. Diğer yandan bu süreçte rakip havayolu işletmelerinin tarifeleri ve pazardaki rekabet dinamikleri de dikkate alınmalıdır.

Tarife Planlama Süreci

Bir havayolu işletmesinin uçuş ağında belirlenmiş bir dizi noktaya ilişkin tarife planlama işleminde, birbiriyle ilgili olan aşamalardan geçilir. Bu aşamalar;

• Havaalanı çiftlerinin ve sıklığın belirlenmesi,
• Kalkış ve varış zamanlamasının belirlenmesi,
• Uçak ve personel atamasıdır.

Tarife Planlamanın Diğer Bölümlerle İlişkisi

Tarife planlama işlerinden sorumlu olan bölüm (departman) havayolu işletmesinin diğer işlevsel alt bölümleri ile eşgüdüm içinde çalışmak zorundadır. Tarife planlama bölümü, haftalar bazen aylar süren çalışmalardan sonra hazırladığı tarife taslağını ilgili diğer bölümlere dağıtır ve bu bölümlerden hazırlanan taslak üzerinde yapılacak değişiklikler için geri bildirimler alır. Tarife planlama bölümü, planlama yaparken gerekli verileri sağlamak ve hazırladığı planların uygulanması için neredeyse havayolu bünyesindeki bütün bölümlerle yakın ilişki içinde bulunmak, sürekli iletişim halinde olmak zorundadır. Bu bölümlerden bazıları;

• Uçuş Koordinasyon Merkezi (Operations Coordination Center-OCC),
• Uçuş işletme,
• Pazarlama,
• Ekip planlama ve
• Bakım planlamadır .

Tarife Planlamayı Kısıtlayan Faktörler

Tarife planlama süreci havayolu işletmelerinin bu konudaki esnekliğini kısıtlayan bazı dış faktörlerin etkisi altındadır. Bu faktörler şöyledir:

• Slot düzenlemeleri,
• Havaalanı çalışma saatleri,
• Bağlantılı uçuşlar,
• İstasyon personel kısıtları,
• Çevresel ve operasyonel diğer faktörler.